Selen: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Nie podano opisu zmian
→‎Znaczenie biologiczne: aktualizacja - wporwadzenie wyników badań nad wpływem selenu na nowotwory opublikowanego w styczniu 2018 roku
Linia 135: Linia 135:
Ważny jest także dla funkcjonowania [[układ odpornościowy|układu odpornościowego]] oraz [[tarczyca|tarczycy]]. Wraz z innymi przeciwutleniaczami chroni [[serce]] przed działaniem [[rodniki|wolnych rodników]], pomaga w walce z [[zaburzenia depresyjne|depresją]], przemęczeniem i nadmierną nerwowością. Redukuje ilość szkodliwych związków przyczyniających się do powstawania [[reumatoidalne zapalenie stawów|reumatoidalnego zapalenia stawów]] – podawanie selenu łagodzi objawy choroby aż u 40% chorych.
Ważny jest także dla funkcjonowania [[układ odpornościowy|układu odpornościowego]] oraz [[tarczyca|tarczycy]]. Wraz z innymi przeciwutleniaczami chroni [[serce]] przed działaniem [[rodniki|wolnych rodników]], pomaga w walce z [[zaburzenia depresyjne|depresją]], przemęczeniem i nadmierną nerwowością. Redukuje ilość szkodliwych związków przyczyniających się do powstawania [[reumatoidalne zapalenie stawów|reumatoidalnego zapalenia stawów]] – podawanie selenu łagodzi objawy choroby aż u 40% chorych.


U mężczyzn połowa selenu akumulowanego w organizmie znajduje się w jądrach i [[gruczoły płciowe|gruczołach płciowych]], a także w produkowanej przez nich [[sperma|spermie]], wpływając w ten sposób na podtrzymanie sprawności seksualnej mężczyzn<ref>Scott R., MacPherson A., Yates R.W., Hussain B., Dixon J.: The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility. Br. J. Urol:82:1:76-80 (1998).</ref>.
U mężczyzn selenu jest częściowo akumulowany w jądrach. Znajduje się także w produkowanej przez nich [[sperma|spermie]]. W zależności od stężenia selenu w spermie obserwowano różną ruchliwość plemników<ref>Scott R., MacPherson A., Yates R.W., Hussain B., Dixon J.: The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility. Br. J. Urol:82:1:76-80 (1998).</ref>.


Selen zapobiega powstawaniu zmian nowotworowych w różnych narządach i tkankach. Liczne badania potwierdzają, że selen zmniejsza ryzyko występowania wszystkich nowotworów, a w szczególności raka wątroby, prostaty, jelita grubego oraz raka płuc<ref>Knekt P, Marniemi J, Teppo L, Heliövaara M, Aromaa A. Is low selenium status a risk factor for lung cancer?. Am J Epidemiol. 1998, 148 (10) 975-982.</ref><ref>Rayman M.P.: Selenium in cancer prevention:review of the evidence and mechanism of action. Proceedings of the Nutrition Society, 2005, 64, 527-542.</ref>. Bardzo ważne znaczenie odgrywa suplementacja selenem przez palaczy, którzy szczególnie narażeni na raka płuc, bowiem selen zmniejsza ryzyko zachorowania na raka płuc przez palaczy. W celu potwierdzenia roli selenu w zapobieganiu powstawania zmian nowotworowych, międzynarodowa grupa naukowców z Danii, Szwecji oraz Wielkiej Brytanii prowadzi szeroko zakrojone randomizowane badanie „Prevention of Cancer by Intervention with Selenium” (PRECISE)<ref>[http://www.food.dtu.dk/Default.aspx?ID=20782 National Food Institute, Technical University of Denmark<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>.
Wysoki poziom selenu w organizmie ludzkim był błędnie traktowany jako element skutecznej profilaktyki chorób nowotworowych np. nowotwór płuc<ref>Knekt P, Marniemi J, Teppo L, Heliövaara M, Aromaa A. Is low selenium status a risk factor for lung cancer?. Am J Epidemiol. 1998, 148 (10) 975-982.</ref><ref>Rayman M.P.: Selenium in cancer prevention:review of the evidence and mechanism of action. Proceedings of the Nutrition Society, 2005, 64, 527-542.</ref>. Prowadzone były badania, których celu było potwierdzenia roli selenu w zapobieganiu powstawania zmian nowotworowych, dały one jednak wynik negatywny. Obecnie (wyniki ze stycznia 2018) wiadomo, że nie ma dowodu na związek pomiędzy suplementacją selenu a ograniczeniem zachorowalności na nowotwory<ref>{{Cytuj |autor = Marco Vinceti, Tommaso Filippini, Cinzia Del Giovane, Gabriele Dennert, Marcel Zwahlen |redaktor = Cochrane Gynaecological, Neuro-oncology and Orphan Cancer Group |tytuł = Selenium for preventing cancer |czasopismo = Cochrane Database of Systematic Reviews |data = 2018-01-29 |data dostępu = 2020-02-01 |doi = 10.1002/14651858.CD005195.pub4 |pmid = 29376219 |pmc = PMC6491296 |url = http://doi.wiley.com/10.1002/14651858.CD005195.pub4 |język = en}}</ref>.

W Stanach Zjednoczonych [[Agencja Żywności i Leków]] zezwoliła producentom selenowanych suplementów na podanie wskazań zdrowotnych, że „suplementacja selenem może zmniejszyć ryzyko pewnych rodzajów raka”. Zalecane przez nią dobowe spożycie selenu wynosi dla osób dorosłych 55 [[mikrogram]]ów.


{|class="wikitable" style="float:right; text-align:center" border="1"
{|class="wikitable" style="float:right; text-align:center" border="1"
Linia 174: Linia 172:
|70
|70
|}
|}
Konieczność suplementacji selenu występuje u palaczy, u mieszkańców terenów ubogich w selen, u osób pozostających na całkowitym żywieniu pozajelitowym (pareneteralnym), osoby z ciężkim uszkodzeniem funkcji wchłaniania składników pokarmowych (np. [[Choroba Crohna|choroba Leśniowskiego-Crohna]], stan po usunięciu znacznej części [[jelito cienkie|jelita cienkiego]]). Suplementacja diety selenem jest zalecana w leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, niepłodności, zapalenia trzustki i astmy. Ponadto badania epidemiologiczne potwierdziły, że obniżone spożywanie selenu może być jednym z istotnych czynników zwiększających ryzyko występowania nowotworów u ludzi<ref>Rayman M.P.: The importance of selenium to human health. Lancet, 2000, 356, 233-241.</ref>.
Konieczność suplementacji selenu występuje u osób pozostających na całkowitym żywieniu pozajelitowym (pareneteralnym), osoby z ciężkim uszkodzeniem funkcji wchłaniania składników pokarmowych (np. [[Choroba Crohna|choroba Leśniowskiego-Crohna]], stan po usunięciu znacznej części [[jelito cienkie|jelita cienkiego]]). Odpowiedni poziom selenu w pożywieniu jest ważny u osób, które są w trakcie leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, niepłodności, zapalenia trzustki i chorób układu oddechowego<ref>Rayman M.P.: The importance of selenium to human health. Lancet, 2000, 356, 233-241.</ref>.


Nadmiar selenu jest szkodliwy i uważa się, że przekroczenie dawki 400 mikrogramów na dobę może prowadzić do objawów zatrucia. Jednakże ryzyko przedawkowania przy stosowaniu naturalnych preparatów selenowych jest niewielkie (dawki nawet do 800&nbsp;µg dziennie nie okazały się toksyczne).
Nadmiar selenu jest szkodliwy i uważa się, że przekroczenie dawki 400 mikrogramów na dobę może prowadzić do objawów zatrucia.


Niedobór selenu przyczynia się do ograniczenia sprawności układu odpornościowego oraz w niektórych przypadkach do intensyfikacji postępów choroby. Niedobór selenu stwierdza się również w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów. Rozpowszechnienie występowania objawów niedoboru selenu w ogólnej populacji jest następstwem niewystarczającej podaży selenu w diecie, która wynika z małej zawartości tego pierwiastka w glebie na niektórych obszarach ziemi (także w Polsce, gdyż Polska należy do krajów o niskiej zawartości selenu w glebie)<ref>Wasowicz W, Gromadzinska J, Rydzynski K, Tomczak J. Selenium status of low-selenium area residents: Polish experience. Toxicol Lett. 2003 Jan 31;137(1-2):95-101.</ref>. Niedobór objawia się powiększeniem i niewydolnością [[serce|serca]], a także objawami [[wole (tarczyca)|wola]], i niedoczynności [[tarczyca|tarczycy]]. Czyni również organizm bardziej podatnym na działanie związków [[nowotwór|rakotwórczych]]. Niedobór u kobiet w [[ciąża|ciąży]] może powodować nieodwracalne zmiany [[płód|płodu]], zwiększa ryzyko zachorowania na choroby serca i [[wątroba|wątroby]].
Niedobór selenu stwierdza się również w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów. Rozpowszechnienie występowania objawów niedoboru selenu w ogólnej populacji jest następstwem niewystarczającej podaży selenu w diecie, która wynika z małej zawartości tego pierwiastka w glebie na niektórych obszarach ziemi (także w Polsce, gdyż Polska należy do krajów o niskiej zawartości selenu w glebie)<ref>Wasowicz W, Gromadzinska J, Rydzynski K, Tomczak J. Selenium status of low-selenium area residents: Polish experience. Toxicol Lett. 2003 Jan 31;137(1-2):95-101.</ref>.


== Uwagi ==
== Uwagi ==

Wersja z 22:18, 1 lut 2020

Selen
arsen ← selen → brom
Wygląd
szary (α), czerwony (β) lub czarny (bezpostaciowy)
Selen czarny i czerwony (β)
Selen czarny i czerwony (β)
Widmo emisyjne selenu
Widmo emisyjne selenu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.

selen, Se, 34
(łac. selenium)

Grupa, okres, blok

16, 4, p

Stopień utlenienia

±II, IV, VI

Właściwości metaliczne

niemetal

Właściwości tlenków

silnie kwasowe

Masa atomowa

78,971(8) u[a][4]

Stan skupienia

stały

Gęstość

4,790 g/cm³

Temperatura topnienia

220 °C[1]

Temperatura wrzenia

684,65 °C

Numer CAS

7782-49-2

PubChem

{{{nazwa}}}, [w:] PubChem, United States National Library of Medicine, CID: (ang.).

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Selen (Se, łac. selenium) – pierwiastek chemiczny z grupy niemetali w układzie okresowym. Znanych jest kilkanaście jego izotopów z przedziału mas 65–91, z których trwałych jest 6.

Pierwiastek ten został odkryty w roku 1817 przez J.J. Berzeliusa. Nazwa pochodzi od Selene (stgr. Σελήνη), greckiej nazwy Księżyca i bogini która go uosabiała. Berzelius nazwał go tak, ponieważ zawsze występuje razem z tellurem, którego nazwa wywodzi się od tellus, czyli po łacinie „Ziemia”. Jednocześnie chciał w ten sposób zaznaczyć, że selen nie jest „z tej samej ziemi”, co tellur i ma różne od niego właściwości[6].

Występowanie i otrzymywanie

Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,05 ppm jako zanieczyszczenie niektórych rud siarczkowych. Przemysłowo pozyskuje się go jako produkt uboczny rafinacji rud miedzi i siarki. Doprowadzony do postaci tlenku (SeO
2
) selen rozpuszcza się w kwasie azotowym. Następnie przepuszcza się przez tak otrzymany roztwór dwutlenek siarki. Wolny selen wytrąca się jako czerwony osad (odmiana alotropowa beta). Laboratoryjnie selen otrzymuje się redukując hydrazyną kwas selenowy (H
2
SeO
4
).

Zobacz też sekcję #Znaczenie biologiczne.

Zastosowania

Dzięki zależności przewodnictwa elektrycznego od naświetlenia selen znalazł zastosowanie w fotokomórkach i kserokopiarkach, a jego związki są stosowane w ogniwach fotowoltaicznych; jako półprzewodnik wykorzystywany był przez kilkadziesiąt lat w prostownikach selenowych (zanim nie wyparły go prostowniki funkcjonujące w oparciu o inne materiały – najpierw german, a obecnie najczęściej krzem). Ponadto używany jest jako dodatek do szkła i stali. Siarczek selenu (SeS
2
) stosowany jest w szamponach przeciwłupieżowych i w lekach przeciwgrzybiczych, a selenian sodu (Na
2
SeO
3
) jest silnym insektycydem.

Właściwości chemiczne

Z racji położenia w układzie okresowym selen właściwościami nieco przypomina siarkę. Kwas selenowy(VI) (H
2
SeO
4
), podobnie jak kwas siarkowy, jest kwasem mocnym o silnych właściwościach utleniających (jednak znacznie silniejszych niż kwas siarkowy). Ani spalanie selenu, ani odwadnianie kwasu selenowego nie prowadzi do uzyskania trójtlenku selenu (SeO
3
). Selenki (Se2−
) w środowisku zasadowym łatwo przechodzą na wyższe stopnie utlenienia.

W wyniku reakcji selenu z chlorem powstaje brązowa ciecz Se
2
Cl
2
, która po ogrzaniu dysproporcjonuje do czystego selenu i bezbarwnego czterochlorku selenu (SeCl
4
).

Odmiany alotropowe

Selen ma trzy odmiany alotropowe. Odmiana α to tzw. selen szary lub metaliczny, o kolorze srebrzystoszarym, kruchy. Utlenia się on na powietrzu powoli, nie reaguje z wodą, lecz reaguje zarówno z kwasami, jak i zasadami. Odmiana β (selen czerwony) to czerwone ciało amorficzne. Jest bardzo reaktywny, pali się na powietrzu i gwałtownie reaguje z wodą. Odmiana γ to szkliste szaroróżowe ciało stałe. Jest to odmiana pośrednia między odmianami alfa i beta – uzyskuje się ją, gwałtownie schładzając ciekły selen. Handlowo dostępny jest także bezpostaciowy selen czarny[7].

Związki

Selen tworzy związki analogiczne do związków siarki, np.

Znaczenie biologiczne

Selen jest jednym z niezbędnych mikroelementów i musi być dostarczany w pożywieniu. Zawartość selenu w produktach spożywczych różni się znacznie, co związane jest z dużymi różnicami w zawartości selenu w glebie i wodzie w różnych częściach świata. Gleby na terenie Polski są uważane za ubogie w selen.

Źródła selenu w pożywieniu: zboża, mięso, jaja, nabiał, ryby i skorupiaki. Nie wszystkie pokarmy są dobrym źródłem selenu, bowiem pierwiastek ten nie w każdej postaci jest dobrze wchłaniany w przewodzie pokarmowym. Podstawową rolę w biodostępności odgrywa forma chemiczna selenu[8]. Najwyższą bioprzyswajalnością charakteryzuje się selen pozyskiwany z drożdży[9][10]. Wchłanianie selenu wzmagają białka małomolekularne oraz witaminy (głównie A, E, C). Synergiczne działanie selenu z witaminą E przyczynia się do opóźniania procesów starzenia oraz przyspieszenia regeneracji komórek.

Jest on konieczny do prawidłowego funkcjonowania układów enzymatycznych. Najważniejszą jego funkcją jest tworzenie silnego antyutleniacza, enzymu zwanego peroksydazą glutationową. Chroni on czerwone krwinki i błony komórkowe przed szkodliwym wpływem wolnych rodników. Zachowanie odpowiedniego poziomu selenu jest istotne w zespole bezdechu sennego, gdzie może dochodzić do wystąpienia stresu oksydacyjnego[11].

Ważny jest także dla funkcjonowania układu odpornościowego oraz tarczycy. Wraz z innymi przeciwutleniaczami chroni serce przed działaniem wolnych rodników, pomaga w walce z depresją, przemęczeniem i nadmierną nerwowością. Redukuje ilość szkodliwych związków przyczyniających się do powstawania reumatoidalnego zapalenia stawów – podawanie selenu łagodzi objawy choroby aż u 40% chorych.

U mężczyzn selenu jest częściowo akumulowany w jądrach. Znajduje się także w produkowanej przez nich spermie. W zależności od stężenia selenu w spermie obserwowano różną ruchliwość plemników[12].

Wysoki poziom selenu w organizmie ludzkim był błędnie traktowany jako element skutecznej profilaktyki chorób nowotworowych np. nowotwór płuc[13][14]. Prowadzone były badania, których celu było potwierdzenia roli selenu w zapobieganiu powstawania zmian nowotworowych, dały one jednak wynik negatywny. Obecnie (wyniki ze stycznia 2018) wiadomo, że nie ma dowodu na związek pomiędzy suplementacją selenu a ograniczeniem zachorowalności na nowotwory[15].

Polskie normy dziennego zapotrzebowania na selen[16]
Kto Norma w µg/dobę
niemowlęta 10-15
dzieci 20-30
dziewczęta 10-12 lat 45
dziewczęta > 12 lat 60
kobiety w ciąży 65
kobiety karmiące 75
chłopcy 10-12 lat 45
chłopcy 13-15 lat 60
chłopcy > 15 r.ż. i mężczyźni 70

Konieczność suplementacji selenu występuje u osób pozostających na całkowitym żywieniu pozajelitowym (pareneteralnym), osoby z ciężkim uszkodzeniem funkcji wchłaniania składników pokarmowych (np. choroba Leśniowskiego-Crohna, stan po usunięciu znacznej części jelita cienkiego). Odpowiedni poziom selenu w pożywieniu jest ważny u osób, które są w trakcie leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, niepłodności, zapalenia trzustki i chorób układu oddechowego[17].

Nadmiar selenu jest szkodliwy i uważa się, że przekroczenie dawki 400 mikrogramów na dobę może prowadzić do objawów zatrucia.

Niedobór selenu stwierdza się również w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów. Rozpowszechnienie występowania objawów niedoboru selenu w ogólnej populacji jest następstwem niewystarczającej podaży selenu w diecie, która wynika z małej zawartości tego pierwiastka w glebie na niektórych obszarach ziemi (także w Polsce, gdyż Polska należy do krajów o niskiej zawartości selenu w glebie)[18].

Uwagi

Przypisy

  1. Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  2. a b Selen, [w:] Classification and Labelling Inventory, Europejska Agencja Chemikaliów [dostęp 2015-04-10] (ang.).
  3. Selen (nr 229865) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-01]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  4. Szablon:IUPAC-SAW2013
  5. Selen (nr 229865) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. [dostęp 2011-10-01]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  6. Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 252. OCLC 839118859.
  7. Karta charakterystyki selenu czarnego. Merck KGaA. [dostęp 2009-10-13]. (pol.).
  8. Kuczyńska J., Biziuk M.:Biochemia selenu i jego monitoring w materiałach biologicznego pochodzenia ludzkiego. Ecological Chemistry and Engineering, 2007, 14, 47-64.
  9. Bugel S., Larsen E.H., Steenberg L.C., Moesgaard S et al.: Selenium from a high Se yeast supplement is well absorbed and retained in humans. Metal ions in Biology & Medicine: 8: 206-209 (2004).
  10. Larsen E.H., Moesgaard S., Paulin H., Rayman M et al.: Speciation and bioavailability of selenium in yeast-based intervention agents used in cancer chemoprevention studies. J. Assc. Off. Anal. Chem.: 87:1:225-232 (2004).
  11. Rachel Gimenes Albuquerque i inni, Why Should We Care About Selenium in Obstructive Sleep Apnea?, „Journal of Clinical Sleep Medecine”, 13(7), 2017, s. 931–932, DOI10.5664/jcsm.6674, PMID28502283.
  12. Scott R., MacPherson A., Yates R.W., Hussain B., Dixon J.: The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility. Br. J. Urol:82:1:76-80 (1998).
  13. Knekt P, Marniemi J, Teppo L, Heliövaara M, Aromaa A. Is low selenium status a risk factor for lung cancer?. Am J Epidemiol. 1998, 148 (10) 975-982.
  14. Rayman M.P.: Selenium in cancer prevention:review of the evidence and mechanism of action. Proceedings of the Nutrition Society, 2005, 64, 527-542.
  15. Marco Vinceti i inni, Selenium for preventing cancer, Cochrane Gynaecological, Neuro-oncology and Orphan Cancer Group (red.), „Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2018, DOI10.1002/14651858.CD005195.pub4, PMID29376219, PMCIDPMC6491296 [dostęp 2020-02-01] (ang.).
  16. Gertig H., Przysławski J, Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu, PZWL, 2006.
  17. Rayman M.P.: The importance of selenium to human health. Lancet, 2000, 356, 233-241.
  18. Wasowicz W, Gromadzinska J, Rydzynski K, Tomczak J. Selenium status of low-selenium area residents: Polish experience. Toxicol Lett. 2003 Jan 31;137(1-2):95-101.

Linki zewnętrzne