61 Pułk Piechoty (II RP)

61 pułk piechoty

7 pułk strzelców wielkopolskich

Odznaka pamiątkowa 61 pp
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	4 marca, 29 maja
Nadanie sztandaru	1 marca 1920 4 sierpnia 1924
Kontynuacja	15 Warmińsko-Mazurska Dywizja Zmechanizowana 15 Brygada Zmechanizowana
Dowódcy
Pierwszy	por. Kazimierz Szczęśniak
Ostatni	ppłk dypl. Franciszek Sobolta
Działania zbrojne
powstanie wielkopolskie wojna polsko-bolszewicka bitwa o przedmoście warsz. (13–16 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa o Pomorze (1–3 IX 1939) bój na linii jezior koronowskich (2 IX 1939) bój o przedmoście bydgoskie (2–4 IX 1939) bitwa nad Bzurą (9–18 IX 1939) bój pod Płockiem (14–15 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Bydgoszcz
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	15 Dywizja Piechoty

61 pułk piechoty (61 pp) – oddział piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego II RP.

Pułk wchodził w skład 15 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty. Stacjonował do 1939 w garnizonie Bydgoszcz.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Utworzony został 6 lutego 1919 jako pułk zapasowy Grupy Zachodniej. Przemianowany 15 marca 1919 na 7 pułk Strzelców Wielkopolskich, a 7 stycznia 1920 na 61 pułk piechoty. „Grupa Zachodnia” powstała z zorganizowanego wcześniej 2 batalionu Garnizonu Poznań i kilku kompanii pochodzących z wielkopolskich drużyn powstańczych (ze Zbąszynia, Bukowca, Duszników, Lwówka i Pniew), istniejących od listopada 1918.

3 maja 1919 gen. piech. Józef Dowbor-Muśnicki rozkazem nr 119 zatwierdził dzień 4 marca (św. Kazimierza) jako święto pułkowe dla 7 pułku Strzelców Wielkopolskich.

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Gnieźnie.

Powstanie wielkopolskie

Pododdziały przyszłego pułku walczyły 10 stycznia 1919 r. o Zbąszyń. Do końca lipca 1919 r. 7 pułk Strzelców Wielkopolskich bił się na zachodnim, później na północnym odcinku frontu wielkopolskiego (od Rynarzewa po Czarnków). W styczniu i lutym 1920 r. zajął Ziemię Chodzieską i Wyrzyską – 19 stycznia 1920 r. wkroczył do Chodzieży, a następnie do Śmiłowa, Wyrzyska, Białośliwia i Wysokiej. Na przełomie stycznia i lutego pułk obsadził granicę między Kępnem a Rawiczem, po czym wrócił do Chodzieży, która na krótko stała się miastem garnizonowym pułku i gdzie na miejscowym rynku 1 marca 1920 r. otrzymał sztandar (z napisem „Honor i Ojczyzna” oraz nazwami pól bitew pułku na ramionach krzyża, po drugiej stronie: orzeł biały pośrodku krzyża kawalerskiego, między jego ramionami cyfra „61" w wieńcu laurowym).

Wojna z bolszewikami 1920

W początkach marca 1920 przerzucony został na front wschodni przeciwko Armii Czerwonej do obszaru Brody — Krasne — Złoczów, następnie brał udział w wyprawie kijowskiej, nacierając w kierunku Berdyczowa. 25 kwietnia 1920 zgrupowana nad Słuczem 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty przystąpiła do natarcia. Maszerowała po obu stronach linii kolejowej Szepetówka-Połonne-Berdyczów-Koziatyn. Jej prawe skrzydło tworzyła grupa gen. Anatola Kędzierskiego w składzie 61. i 62 pułk piechoty. Grupa otrzymała zadanie działać w kierunku na Berdyczów. 26 kwietnia wielkopolskie pułki podeszły pod Berdyczów i zaatakowały dworzec kolejowy broniony przez oddziały 44 Dywizji Strzelców. Opór przeciwnika szybko złamano i do wieczora opanowano całe miasto.

8 maja 1920 pułk wkroczył do Kijowa, gdzie następnego dnia uczestniczył w defiladzie wojsk polskich na Kreszczatiku. Cofając się następnie pod naporem Armii Czerwonej, zajął stanowiska na przedpolu Warszawy w składzie 1 Armii. W czasie polskiej kontrofensywy 23 września przełamał front pod Mścibowem i Gnieznem k. Wołkowyska. Ostatni ważniejszy bój pułku to udzielenie pomocy 11 października 1920 58 pułkowi piechoty w walce o Kojdanów.

Mapy walk pułku

• 
• 
• 
• 

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari
pchor. Mieczysław Ankiewicz	ppor. Ludwik Baraniecki	st. szer. Kazimierz Baraniecki
plut. Jan Biegański	por. Antoni Biskupski	st. sierż. Michał Błaszczyk
szer. Stanisław Ceglarek	sierż. Mikołaj Giś	por. art. Jan Heine
st. szer. Antoni Jakubiak	sierż. Michał Jakubowski	sierż. Antoni Jedwabny
st. szer. Józef Kaźmierczak	st. szer. Andrzej Knopp	chor. Walenty Laksander
ppor. Franciszek Lisewski	kpt. Władysław Mikołajczak	por. Lucjan Mroczkowski
szer. Franciszek Napierała	szer. Piotr Piasek	st. szer. Władysław Popławski
szer. Jan Ronka	st. szer. Adam Rosadziński	st. szer. Wacław Sodkiewicz
szer. Stanisław Skrzypczak	kpt. Ludwik Szyman	szer. Nikodem Wachowiak
sierż. Stanisław Wieczorkiewicz	mjr Alfons Wojtkielewicz	st. kpl. ks. Mateusz Zabłocki
por. Wacław Zabłocki

Pułk w okresie pokoju

Święto 61 pułku piechoty w Bydgoszczy, wojsko na dziedzińcu koszar, 1931

Po zakończeniu wojny, w której poległo blisko dwustu żołnierzy, pułk wraca do Chodzieży, a następnie przenosi się do Gniezna. 1 listopada 1921 przybywa do Bydgoszczy, gdzie zostaje zakwaterowany w koszarach przy ul. Szczecińskiej (dziś Pomorskiej), po 10 latach – w koszarach im. gen. Chłopickiego przy ul. Północnej (dziś Powstańców Warszawy). Pozostał w strukturze 15 Dywizji Piechoty.

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 29 maja, jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę boju pod Pleszczenicą, stoczonego w 1920 roku.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 61 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	przydział we wrześniu 1939
Dowództwo i kwatermistrzostwo
dowódca pułku	ppłk dypl. piech. Franciszek Sobolta
I zastępca dowódcy	ppłk Józef Władysław Wyzina	dowódca OZ 15 DP
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Marian Schultz
adiutant	mjr Janusz Czarnocki
starszy lekarz	mjr dr Jerzy Zygmunt Suwiński
młodszy lekarz	ppor. lek. Kazimierz Jankowski
oficer mobilizacyjny	kpt. Wacław Szpulecki
z-ca oficera mobilizacyjnego	kpt. Wacław Pauliński
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. adm. Zenon Malinowski
oficer gospodarczy	kpt. int. Kazimierz Masłowski
oficer żywnościowy	chor. Feliks Fąferek
oficer taborowy	kpt. tab. Jan Liebthal
kapelmistrz	kpt. adm. (Paweł Kuczera
I batalion
dowódca I batalionu	mjr dypl. Franciszek Wysocki
dowódca 1 kompanii	kpt. Leopold Jenerowicz
dowódca plutonu	ppor. Władysław Zbigniew Milwid
dowódca plutonu	ppor. Tadeusz Juliusz Tworzydło
dowódca 2 kompanii	kpt. Feliks Kociński
dowódca plutonu	ppor. Norbert Skwierawski
dowódca 3 kompanii	por. Stanisław Bielecki
dowódca plutonu	ppor. Stanisław Dubrownik
dowódca plutonu	ppor. Jan Mieczysław Rejman
dowódca plutonu	chor. Franciszek Karliński
dowódca 1 kompanii km	por. Mieczysław Otto Kintopf
dowódca plutonu	por. Brunon Bzdawski
dowódca plutonu	ppor. Egon Gruhalla-Węsierski
II batalion
dowódca II batalionu	mjr dr Stanisław Dobrzański
dowódca 4 kompanii	por. Julian Soleżyński
dowódca plutonu	ppor. Adam Szczęsny Szpakowski
dowódca 5 kompanii	por. Wincenty Kościanowski
dowódca plutonu	por. Tadeusz Franciszek Stein
dowódca plutonu	ppor. Tadeusz Piotr Górecki
dowódca 6 kompanii	vacat
dowódca plutonu	por. Tadeusz Żbikowski
dowódca plutonu	ppor. Stanisław Jan Walczak
dowódca 2 kompanii km	por. Stanisław Józef Dworakowski
dowódca plutonu	chor. Władysław Śliwiński
III batalion
dowódca III batalionu	mjr Rudolf Jan Kruczała
dowódca 7 kompanii	kpt. Edward Zabielski
dowódca plutonu	ppor. Józef Witczak
dowódca plutonu	ppor. Zbigniew Leon Wróblewski
dowódca 8 kompanii	por. Antoni Burkiewicz
dowódca plutonu	por. Stanisław Smułkowski
dowódca plutonu	ppor. Józef Garyga
dowódca 9 kompanii	por. Włodzimierz Dzięcielewski
dowódca plutonu	por. Ludwik Orłowicz
dowódca plutonu	ppor. Henryk Marszałek
dowódca plutonu	chor. Franciszek Matuszewski
dowódca 3 kompanii km	kpt. Wacław Czaplicki
dowódca plutonu	por. Adam Franciszek Strejczek
dowódca plutonu	chor. Mikołaj Giś
Pododdziały specjalne
dowódca plutonu łączności	por. Bronisław Burda
dowódca plutonu pionierów	por. Marian Adam Zjawili
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. art. Jacek Deskur
dowódca plutonu ppanc.	por. Jan Górski
dowódca oddziału zwiadu	por. Alfred Furmański
na kursie	por. Hugo Blechert
odkomenderowany	por. Ludwik Marian Diehl
	ppor. Józef Kwit

Pułk w kampanii wrześniowej 1939 roku

61 pułk piechoty walczył w składzie Armii „Pomorze”. Od 1 do 4 września obsadzał główną pozycję obrony przedmościa Bydgoszczy między rzeką Brdą i Kanałem Bydgoskim. Następnie wycofał się na linię Solec Kujawski – Łabiszyn. W dniach 9 – 14 września brał udział w bitwie nad Bzurą osłaniając kierunek północno-zachodni (np. 11 i 12 IX odpierał ataki niemieckiej 208 DP pod Szczytnem).

W dniach 16 – 17 września bronił północnego skraju Puszczy Kampinoskiej, a następnie wycofał się do Warszawy, gdzie resztki pułku walczyły do jej kapitulacji.

W całej kampanii wrześniowej zginęło 35 oficerów i ponad 900 żołnierzy, a rannych zostało blisko 1200.

Sztandar pułku został zakopany w dniu 18.09.1939 r. we wsi Bołtuny nad Bugiem.

Mapy walk pułku w 1939

• 
  Pułk walczył w składzie 15 DP
• 
  Bój o przedmoście bydgoskie
• 

Symbole pułku

Sztandar

Przekazanie broni dla wojska na ręce marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego ufundowanej przez ludność powiatu wyrzyskiego - salutuje poczet sztandarowy 61 pp; 15 listopada 1936

1 marca 1920 roku w Chodzieży pułk otrzymał chorągiew ufundowaną przez ludność ziemi chodzieskiej. Rodzicami chrzestnymi chorągwi była Melania Szulczewska ze Strzelec i doktor Zbigniew Jerzykowski, starosta chodzieski. Nie była to chorągiew przepisowa, zgodna ze wzorem opisanym w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej.

4 sierpnia 1924 roku w Bydgoszczy Prezydent RP Stanisław Wojciechowski wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez społeczeństwo ziemi chodzieskiej.

Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem.

Losy sztandaru po 1939 roku są nieznane

Odznaka pamiątkowa

15 lipca 1924 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Władysław Sikorski zatwierdził odznakę pamiątkową 61 pułku piechoty. Odznaka o wymiarach 39x28 mm ma kształt stylizowanego orła z opuszczonymi skrzydłami, trzymającego w szponach jednej łapy tarczę krzyżacką pokrytą białą i czarną emalią a w drugiej łapie przyłbicę rycerską. Na łapach orła zerwane łańcuchy (symbol wyzwolenia się spod pruskiego panowania). Nad tarczą wpisano numer i inicjały „61 PP”. Odznaka jednoczęściowa – wykonana w srebrze, złocona i częściowo emaliowana, na rewersie próba srebra 900. Wykonawcą odznaki był Paul Kinder z Bydgoszczy.

Strzelcy wielkopolscy

Dowódcy pułku

• por. Kazimierz Szczęśniak (15 III – 31 V 1919)
• płk Tadeusz Gałecki (1 VI – 2 IX 1919 i p.o. 2 IX – 3 XI 1919)
• mjr Stanisław Taczak (2 IX – 3 XI 1919)
• mjr Alfons Wojtkielewicz (4 XI 1919 – 17 VIII 1920)
• mjr Stefan Jeske (18 VIII – 6 IX 1920)
• mjr Alfons Wojtkielewicz (od 7 IX 1920)
• płk Jan Tabaczyński (1922 – VII 1923 → dowódca piechoty dywizyjnej 15 DP)
• ppłk / płk piech. Bolesław Waśkiewicz (VIII 1923 – 31 XII 1930)
• ppłk / płk dypl. piech. Jan Korkozowicz (1 I 1931 – 22 X 1937 → dowódca piechoty dywizyjnej 3 DP Leg.)
• ppłk dypl. piech. Franciszek Sobolta (IV 1938 – 15 IX 1939, ranny)
• mjr dypl. piech. Franciszek Kajetan Wysocki (15 – †17 IX 1939)
• mjr piech. Tadeusz Fischer (17 – 20 IX 1939)
• por. piech. Hugo Blechert (21 – 23 IX 1939)
• ppłk dypl. piech. Józef Popek (24 – 30 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku

• ppłk piech. Karol Zagórski (od VII 1922)
• ppłk piech. Juliusz Siwak (1924 – 1925)
• ppłk dypl. piech. Zygmunt Cetnerowski (1928 – 31 X 1930 → Oddział IV SG)
• ppłk dypl. piech. Józef Biernacki (1 XI 1930 – 23 III 1932 → GISZ)
• ppłk piech. Stefan Malawski (III 1932 – VI 1934 → komendant PKU Lublin Powiat)
• ppłk piech. Edmund Śmidowicz (7 VI 1934 – VII 1937 → dowódca Morskiej Brygady ON)
• ppłk piech. Józef Władysław Wyzina (1938 – VIII 1939 → dowódca Ośrodka Zapasowego 15 DP)

II zastępca (kwatermistrz)

• mjr piech. Marian I Schultz (VIII 1935 – 1939)

Żołnierze 61 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Biwan Wacław	ppor. rez.			Katyń
Doroszczak Józef	ppor. rez.	prawnik		Katyń
Jakubowski Stefan Wincenty	ppor. rez.	inżynier		Katyń
Kardaś Marian Dionizy	ppor. rez.			Katyń
Kuminek Henryk Bruno	ppor. rez.	dziennikarz	pracował w Bydgoszczy	Katyń
Mizgajski Bronisław	ppor. rez.	nauczyciel		Katyń
Raszewski Jan	kpt. w st. sp.	żołnierz zawodowy		Charków
Riebschlaeger Aleksander	ppor. rez.	nauczyciel	Szkoła w Pucku	Charków
Sulczyński Antoni	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła na Kielecczyźnie	Charków

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Piotr Bauer i Bogusław Polak, Armia "Poznań" w wojnie obronnej 1939, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983, ISBN 83-210-0385-0.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914 – 1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Włodzimierz Rupniewski: Zarys historji wojennej 61-go pułku piechoty wielkopolskiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
• Lech Wyszczelski: Kampania ukraińska 1920 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009. ISBN 978-83-7543-066-0.