Antropologia zmysłów

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Antropologia zmysłów – nurt w antropologii kulturowej i dyscyplinach historycznych, mający swe początki w drugiej połowie lat 80. XX wieku. Według niektórych badaczy antropologia zmysłów to subdyscyplina, według innych – podejście epistemologiczne[1] lub wręcz zwrot epistemologiczny[2] w antropologii kulturowej. Trudno o jednoznaczną definicję, ponieważ nurt ten jest wewnętrznie zróżnicowany.

Antropolodzy zmysłów uznają, że ludzkie zmysły, obok podstaw fizycznych, mają również wymiar kulturowy[3]. Liczba wyróżnianych zmysłów oraz ich znaczenie w poszczególnych społecznościach i kulturach są różne. Od wynalezienia druku w XV wieku w kulturze Zachodu na znaczeniu zaczął zyskiwać wzrok (okulocentryzm). Patrzenie zaczęło stanowić najbardziej uprawomocnioną metodę zdobywania informacji o świecie. Przełożyło się to na różne elementy kultury zachodniej: m.in. na język oraz na analityczny charakter całej kultury, faworyzującej porządek linearny w procesie poznania[4][5]. Antropolodzy zmysłów zauważyli, że okulocentryczna obserwacja to przejaw europocentryzmu – w znaczeniu nakładania na przedstawicieli innych kultur swojego sposobu postrzegania rzeczywistości. Obecnie próbuje się dążyć do zastąpienia poznania zdominowanego przez wizualność poznaniem opartym na „wielozmysłowym” sensorium (łac. organ zmysłów)[2][6].

Główne, wspólne dla wszystkich szkół podstawowe założenia antropologii zmysłów to:

  • krytyka kultury piśmiennej Zachodu i idąca za tym próba przezwyciężenia okulocentryzmu;
  • rewaloryzacja „zmysłów niższych”: słuchu, smaku, węchu i dotyku.

Powstanie i rozwój dyscypliny[edytuj | edytuj kod]

Nazwa i początki[edytuj | edytuj kod]

Za prekursorów antropologii zmysłów można uznać Marshalla McLuhana, jego ucznia Waltera J. Onga oraz Claude’a Lévi-Straussa[7]. Jednakże za „pracę założycielską” uznaje się studium Alana Corbina dotyczące wpływu zapachu na kształt francuskiej wyobraźni społecznej Le Miasme et: l’ odorat et l’imaginaire social, XVIIème et XIXème siec les, wydane w Paryżu w 1986 roku. Nazwy „antropologia zmysłów” po raz pierwszy użył Roy Porter we wstępie do angielskiego wydania tej książki[8].

Antropologia zmysłów zrodziła się w ramach nurtu postmodernistycznego, który przyniósł kryzys epistemologiczny i postulował skrajny relatywizm kulturowy, a więc zakładał niemożność poznania innych kultur oraz obiektywnego poznania rzeczywistości. Antropologia zmysłów stała się niejako alternatywą dla tego nurtu – jej przedstawiciele zaczęli badać sam proces poznania poprzez skupienie się na tym, jakie zmysły w danej kulturze są ważne i jak różnicuje to doświadczanie świata przez ludzi[8].

Antropologia zmysłów rozwija się równolegle w różnych państwach: w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i w krajach europejskich (początkowo głównie we Francji i Włoszech).

Europa[edytuj | edytuj kod]

Badania prowadzone w ramach tego nurtu w Europie mają przede wszystkim charakter empiryczny: źródłowy i historiograficzny[8]. Często skupiają się one na jednym ze zmysłów, co oznacza np. próby utworzenia krajobrazu dźwiękowego (soundscape)[9] czy węchowego. Niekiedy łączone są też z antropologią stosowaną[10].

Kanada[edytuj | edytuj kod]

Kanadyjscy badacze, zrzeszeni na Uniwersytecie Concordia w ramach stowarzyszenia Consert[11], skupili się na kwestiach epistemologicznych. Głównym problemem była dla nich możliwość wyjścia poza okulocentryzm oraz zbadanie różnic kulturowych w systemach zmysłów, co miało przyczynić się do lepszego poznania innych kultur. Badacze ci postulują umiarkowany relatywizm kulturowy. Głównymi przedstawicielami są Constance Classen i David Howes.

Nurt kanadyjski wysunął wiele istotnych dla antropologii zmysłów twierdzeń, m.in.[12]:

  • istnieją różnice w sensoriach pomiędzy kulturami. Dana kultura może rozróżniać różne zmysły i w odmienny sposób ustalać ich istotność. Np. dla ludu Hausa z Nigerii są tylko dwa zmysły: wzrok i „reszta” – idea zmysłów jest więc konwencją kulturową; zmysły nie są czysto biologiczne ani transparentne[13];
  • nie we wszystkich kulturach zmysły to tylko bierne receptory rzeczywistości – np. według Innuitów zmysłem jest też mowa, a więc coś o zdolnościach kreacyjnych;
  • ład sensoryczny zmienia się w czasie – np. w średniowieczu w Europie węch był bardzo istotnym zmysłem, teraz już nim nie jest;
  • własności zmysłowe łączy się z różnymi częściami ciała odmiennie w różnych kulturach;
  • często jakości zmysłowych używa się do podkreślania podziałów społecznych (np.: wyższe klasy lepiej pachną);
  • zmysły ważne z punktu widzenia praktycznego nie muszą mieć takiej samej wagi w systemie symbolicznym;
  • kody percepcyjne są zwykle nieuświadomione, lecz nie wyklucza to okazyjnych apercepcji.

Stany Zjednoczone[edytuj | edytuj kod]

Badacze ze Stanów Zjednoczonych reprezentują „ewokacyjną”[7] czy też mimetyczną[14] antropologię zmysłów. Postulują uwzględnianie w opisie etnograficznym wszelkich wrażeń zmysłowych, nie tylko wzrokowych czy słuchowych[1]. Jednocześnie kładą nacisk na osobiste, jednostkowe doznania, badają autobiograficzne reminiscencje z różnych przeżyć, co, według niektórych, odbiega od zadań etnografii[14]. Najważniejszymi przedstawicielami są Paul Stoller i Nadia Seremertakis.

Wyzwania stojące przed antropologią zmysłów[edytuj | edytuj kod]

Główny problem stojący przed antropologią zmysłów ma charakter epistemologiczny: jak badać inną kulturę czy grupę społeczną, operującą innym systemem zmysłowym (chociażby ludzi niewidomych) i sam ten system, będąc ograniczonym przez własny system poznania?

Po części problem ten może być rozwiązany poprzez badanie języka i metafor. To, jakie zmysły są najważniejsze w danej kulturze, odzwierciedla się bowiem w języku. W polskiej (i szerzej: zachodniej) kulturze, dominującym zmysłem jest wzrok, a w drugiej kolejności słuch, stąd sformułowania: poznać czyjeś zapatrywanie na coś, postrzegać coś w jakiś sposób, zobaczyć coś na własne oczy.

Tylko wzrok i słuch były uważane za zmysły, dzięki którym można poznać coś intersubiektywnie. Dotyk, smak i węch uważane były za zmysły „niższe”, „zwierzęce”, należące do sfery kobiecej – w przeciwieństwie do „męskich” wzroku i słuchu. W języku nie ma zatem żadnych wyrażeń dotyczących poznania, które odbywałoby się przez dotyk, smak, węch. Tylko „(prze)czucie”, które ma jednocześnie konotacje z czymś tak niepewnym jak intuicja.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b DISCIPLINES & SUBDISCIPLINES - SENSES [online], www.indiana.edu [dostęp 2016-01-20] [zarchiwizowane z adresu 2014-03-19].
  2. ↑ a b Angutek D. Kanadyjska antropologia zmysłów – alternatywa wobec postmodernizmu. „Lud”. XCIV, s. 227, 2010. 
  3. ↑ Herzfeld 2004 ↓, s. 332.
  4. ↑ McLuhan, M. za: Sendyka, 2015.
  5. ↑ Angutek D. Kanadyjska antropologia zmysłów – alternatywa wobec postmodernizmu. „Lud”. XCIV, s. 225, 2010. 
  6. ↑ Słownik wyrazów obcych PWN, J. Tokarski (red.), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1980.
  7. ↑ a b Herzfeld 2004 ↓.
  8. ↑ a b c Angutek D. Kanadyjska antropologia zmysłów – alternatywa wobec postmodernizmu. „Lud”. XCIV, s. 221, 2010. 
  9. ↑ Dźwięk i muzyka w krajobrazie (dostęp 2016-01-24).
  10. ↑ antropologia za_stosowana [online], antropologia za_stosowana [dostęp 2016-01-24] (pol.).
  11. ↑ Center for Sensory Studies.
  12. ↑ Angutek D. Kanadyjska antropologia zmysłów – alternatywa wobec postmodernizmu. „Lud”. XCIV, s. 230–234, 2010. 
  13. ↑ Sendyka 2015 ↓.
  14. ↑ a b Angutek D. Kanadyjska antropologia zmysłów – alternatywa wobec postmodernizmu. „Lud”. XCIV, s. 233, 2010. 

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Zmysły, [w:] Michael Herzfeld, Antropologia. Praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2004, s. 331–350.
  • Roma Sendyka, Antropologia zmysłów, „Autoportret”, 3 (50), 2015.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Antropologia_zmysłów&oldid=70174622”