Archeologia

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje) o 17:02, 14 sty 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Ratownicze wykopaliska archeologiczne na trasie budowy autostrady A2

Archeologia (z gr. ἀρχαῖος archaīos – dawny, stary i -λογία -logiā – mowa, nauka) – nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich.

Narodziny nauki

W 1748 roku rozpoczęto prace wykopaliskowe w Pompejach i Herkulanum. Sponsorami tego przedsięwzięcia byli władcy Królestwa Obojga Sycylii, którzy nie chcąc rozgłosu, prowadzili prace wykopaliskowe w tajemnicy. Sytuacja ta uległa zmianie, gdy konserwatorem starożytności rzymskich i bibliotekarzem Watykanu został w 1763 roku niemiecki ekspert z dziedziny antyku Johann Joachim Winckelmann. Jako osoba o wysokim stanowisku w Watykanie uzyskał dostęp do zbiorów eksponatów znalezionych w Pompejach i Herkulanum. Przeprowadził wiele prac wykopaliskowych, dzięki którym w 1764 roku powstało dzieło „Geschichte der Kunst des Altertums”. Przez wiele lat było ono podstawowym opracowaniem omawiającym sztukę antyku. Polska wersja tego dzieła powstała w 1815 roku. Przekładu dokonał Stanisław Kostka Potocki, wydając je pod tytułem „O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski”. Prace Winckelmanna dały początek powszechnego zainteresowania starożytnością. W następnych latach wielu znamienitych mecenasów sztuki i miłośników antyku podejmowało prace wykopaliskowe na własną rękę – zazwyczaj były to prace o charakterze kolekcjonerskim bez prowadzenia dokumentacji naukowej.

Źródła archeologiczne

Kurhan starożytny w Szklanej Hucie na Pomorzu
Starożytny kurhan na Suwalszczyźnie w miejscowości Szwajcaria
Naczynia gliniane i narzędzia krzemienne typowe dla kultury pucharów dzwonowatych z okresu neolitu

Źródła archeologiczne obejmują wytwory ręki ludzkiej (artefakty), ślady wpływu człowieka na środowisko naturalne (ekofakty), jak też i szczątki samych ludzi.

Źródła archeologiczne można podzielić na:

  • nieruchome (obiekty); do kategorii archeologicznych źródeł nieruchomych należą np. pozostałości budowli, groby, starożytne drogi czy ślady orki.
  • ruchome (przedmioty); do tej kategorii należą np. narzędzia krzemienne czy fragmenty naczyń glinianych. Ruchome źródła archeologiczne występować mogą w powiązaniu ze źródłami nieruchomymi (obiektami), tworząc z nimi zespół, bądź też występować osobno w postaci tzw. znalezisk luźnych.

Efektywne źródła archeologiczne, czyli te, które rzeczywiście wykorzystywane są przez naukę przy tworzeniu rekonstrukcji przeszłości, są wynikiem całego łańcucha następujących po sobie przekształceń:

  • tworzenia się materialnych śladów (korelatów) działań ludzkich w przeszłości (np. wytwarzania narzędzi, wznoszenia budowli czy karczowania lasu),
  • procesów depozycji (np. wyrzucania śmieci czy chowania zmarłych),
  • procesów podepozycyjnych (np. rozkładu substancji organicznej w ziemi) oraz
  • procesu odkrywczego i dokumentacyjnego (działalności archeologów).

Te kolejne przekształcenia powodują nieodwracalną utratę znacznej części informacji o przeszłości, co utrudnia jej rekonstrukcję. Ponadto proces odkrywczy w archeologii obejmuje zazwyczaj metody niszczące, a mianowicie wykopaliska archeologiczne, w czasie których świadectwo przeszłości jest niszczone i przekształcane w dokumentację. Rozwój archeologii zmierza w związku z tym do wypracowania nieniszczących metod badawczych (archeologia niedestrukcyjna, obejmująca m.in. zastosowanie metod geofizycznych, geochemicznych i analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych), jak również do objęcia ochroną autentycznej substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zachowanych w ziemi (potencjalnych źródeł archeologicznych).

Miejsce archeologii w systemie nauk i jej subdyscypliny

Ze względu na cel tej dyscypliny archeologia w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) ściśle łączy się z historią. Natomiast w krajach anglosaskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, archeologię uważa się za wiążącą się ściśle z antropologią i etnologią, ponieważ w Nowym Świecie istnieje ciągłość między żywymi społeczeństwami plemiennymi badanymi przez antropologię kulturową a społeczeństwami badanymi przez archeologów. We Francji, gdzie powstanie naukowej archeologii wiązało się przede wszystkim z geologią, archeologię uważa się często także za związaną z naukami o Ziemi.

Chociaż archeologia pierwotnie zajmowała się jedynie najdawniejszymi dziejami człowieka (termin ten pochodzi od greckich słów archaios – starożytny i logos – słowo), obecnie wspomaga również rekonstrukcję czasów historycznych, w tym także i najnowszych.

W związku z tym można wyróżnić:

Rola źródeł archeologicznych i archeologii jest odmienna dla czasów nieoświetlonych źródłami pisanymi (wówczas archeologia jest jedyną nauką dostarczającą wiedzy na temat przeszłości społeczeństw ludzkich) i dla czasów historycznych, dla których istnieją źródła pisane (wówczas archeologia pozwala zweryfikować obraz uzyskany dzięki analizie źródeł pisanych i go uszczegółowić).

Nauką różniącą się co do celów, ale podobną ze względu na stosowane środki jest paleoantropologia, zajmująca się poszukiwaniem szczątków ludzkich. Nauką zajmującą się poszukiwaniem i badaniem szczątków zwierząt kopalnych jest paleontologia. Powstanie archeologii było związane z pozyskiwaniem zabytków do kolekcji starożytności, dopiero w XIX w. archeologia uzyskała status nauki.

Metody badawcze archeologii

Zabytki kultury łużyckiej w muzeum w Bielsku-Białej

Metody badań archeologicznych można podzielić na:

  • metody poszukiwania i pozyskiwania źródeł archeologicznych
  • metody analizowania źródeł i wydobywania z nich informacji

Na etapie poszukiwania źródeł archeologia posługuje się np. analizą dawnych map, analizą historycznej sieci osadniczej, analizą środowiska naturalnego, poszukiwaniem artefaktów na powierzchni ziemi (np. wyoranych fragmentów ceramiki zabytkowej), obserwacją powierzchni z aparatów latających (archeologia lotnicza), analizą zawartości fosforu w glebie (badania geochemiczne), jak również rozmaitymi metodami geofizycznymi (metodą elektromagnetyczną, elektrooporową czy magnetyczną). Odnalezione miejsca występowania źródeł archeologicznych mogą być badane wykopaliskowo (wykopaliska archeologiczne) lub objęte ochroną rezerwatową.

Metody datowania w archeologii

Ustalanie chronologii źródeł archeologicznych obejmuje:

Metodami ustalania chronologii względnej są:

Metodami ustalania chronologii absolutnej są np.:

Archeologia i nauki biologiczne

Archeologia korzysta również z możliwości poznawania przeszłości, jakie wynikają ze współpracy z naukami biologicznymi.

Paleobotanika, dzięki identyfikacji i analizie szczątków roślinnych (pyłków i/lub szczątków owoców i nasion) pozwala m.in. na:

  • odtworzenie dziejów zasiedlenia danego miejsca (na podstawie analizy zmian w diagramie pyłkowym – palinologia)
  • ustalenie właściwości środowiska naturalnego w danym okresie (na podstawie znajomości warunków, w których rosną gatunki zidentyfikowane dzięki obecności pyłku lub makroszczątków roślinnych w depozytach archeologicznych);
  • odtworzenie charakteru gospodarki i rodzaju spożywanych pokarmów roślinnych (rodzaje uprawianych i zbieranych roślin);
  • ustalenie preferencji kulturowych do korzystania z pewnych gatunków roślinnych (jeśli pewne gatunki są nadreprezentowane w spektrach pyłkowych).

Archeozoologia dzięki identyfikacji i analizie szczątków zwierzęcych pozwala m.in. na:

  • ustalenie jakie zwierzęta były eksploatowane konsumpcyjnie, jakie były hodowane, na jakie polowano – a więc również na odtworzenie warunków środowiska i ustalenie preferencji kulturowych;
  • ustalenie wielkości stada i ilości spożywanego mięsa;
  • rekonstrukcję cech morfologicznych zwierząt w przeszłości (dane dotyczące ewolucji zwierząt)

Paleoentomologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków owadów pozwala na

  • ustalenie warunków klimatycznych (temperatury powietrza, wilgotności), roślinności, pokrywy glebowej i świata zwierzęcego (pasożyty) oraz intensywności działań ludzkich.

Paleolimnologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków organizmów żyjących w wodach śródlądowych (głównie okrzemek i wioślarek), pozwala na

  • odtworzenie przemian klimatycznych i procesów antropogenicznego zmieniania krajobrazu, ponieważ poszczególne warunki mają określone wymagania środowiskowe.

Antropologia fizyczna, dzięki identyfikacji i analizie szczątków kostnych człowieka, pozwala na:

  • ustalenie cech anatomicznych człowieka przeszłości (dane dotyczące ewolucji człowieka);
  • ustalanie zmienności człowieka w czasie i przestrzeni
  • ustalenie stanu i struktury biologicznej populacji pradziejowych,
  • ustalenie przyczyn śmierci i nękających chorób,
  • ustalanie pokrewieństwa na podstawie grup krwi i badania DNA
  • reakcji morfologicznych człowieka na warunki życia w pradziejach

Historia archeologii

Christian Jürgensen Thomsen – twórca chronologicznego systemu trzech epok

Rozwój technik polowych:

XX wiek:

  • Lata 30.-50. – nacisk na stratygrafię
  • Lata 60. – nacisk na świadki archeologiczne, narodziny „Nowej Archeologii” (wyjaśnianie, proces kulturowy, dedukcja, sprawdzalność hipotez, konkretny cel); archeologia korzysta ze zdobyczy nauk ścisłych. Dwa typy:
    • funkcjonalno-procesualna,
    • kognitywno-procesualna
  • Lata 70. – szerokopłaszczyznowe, nacisk na plan
  • Lata 90. – archeologia postprocesualna, interpretatywna

Archeologia polska:

Archeologia w Polsce

 Zobacz też: Wikipedia:Propozycje tematów/Archeologia i Polscy samodzielni pracownicy naukowi w dziedzinie archeologii.

Pierwsze polskie muzeum archeologiczne powstało w połowie XIX w. w Krakowie (przy Akademii Umiejętności), a pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1866, kierował nią Józef Łepkowski.

Pierwszą służbą ochrony zabytków po odzyskaniu niepodległości było powołane w 1918 Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Archeologicznych. W 1928 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej utworzono Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie[2]. W okresie międzywojennym istotną rolę w rozwoju polskiej archeologii odegrały wykopaliska w Biskupinie.

Jedną z najważniejszych postaci polskiej archeologii był Kazimierz Michałowski, którego badania i prace wykopaliskowe sprawiły, iż polska szkoła archeologii zaczęła być rozpoznawalna na całym świecie.

Lista polskich uniwersytetów prowadzących studia w kierunku „archeologia”

Przepisy

Zgodnie z ustawą z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami prowadzenie badań archeologicznych wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 36)[3]. Za prowadzenie ich bez pozwolenia albo wbrew jego warunkom grozi kara grzywny (art. 117). Znalezienie przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, zobowiązuje znalazcę do zabezpieczenia przedmiotu i oznakowania miejsca znalezienia oraz bezzwłocznego powiadomienia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, w ostateczności miejscowego przedstawiciela administracji (wójta lub burmistrza) który powiadamia konserwatora (art. 32n). Zlekceważenie tej powinności zagrożone jest karą grzywny i ewentualnie nawiązki do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami (art. 115n).

Znalezisko stanowiące zabytek archeologiczny przechodzi na własność Skarbu Państwa (art. 35). Odkrywcy (z wyjątkiem zajmujących się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudnionych w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań) przysługuje nagroda (art. 34)[4].

Przypisy

  1. ↑ Kamień z Rosetty. [dostęp 2012-12-11]. (pol.).
  2. ↑ Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r. (Dz.U. 1928 nr 36 poz. 346)
  3. ↑ Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568
  4. ↑ Rozporządzenie Ministra Kultury z 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz.U. 2004 nr 71 poz. 650)

Zobacz też

Bibliografia

  • Dorota Ławecka, Wstęp do archeologii, Warszawa 2003.
  • Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), [w:] Wielka historia Polski, t. 1, Kraków 1998.
  • Paul Bahn i Colin Renfrew, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
  • Andrzej Abramowicz, Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa-Łódź 1991.
  • Oxford, Wielka Historia Świata
Nauki humanistyczne
główne dziedziny
nauki interdyscyplinarne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Archeologia&oldid=51540843”