Arrapha
 Mapa Bliskiego Wschodu z zaznaczonym położeniem miasta Arrapha i innych miast asyryjskich | |
| Państwo | |
|---|---|
Położenie na mapie Iraku  | |
 35°28′12,00″N 44°23′47,40″E/35,470000 44,396500
| |
Arrapha (w transliteracji z pisma klinowego zapisywane zazwyczaj uruArrap-ha[1]) – starożytne huryckie i asyryjskie miasto w północno-wschodniej Mezopotamii, w regionie na wschód od rzeki Tygrys. Nieprzebadane archeologicznie, jako że jego pozostałości leżą pod obecnym irackim miastem Kirkuk (ok. 250 km na północ od Bagdadu). Poświadczona w źródłach pisanych historia Arraphy obejmuje okres od wczesnej epoki brązu aż do epoki hellenistycznej.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Arrapha pojawia się po raz pierwszy w źródłach pisanych pochodzących z czasów panowania III dynastii z Ur (2113-2005 p.n.e.)[2]. Następnie miasto to wymieniane jest w tekstach z okresu staroasyryjskiego (ok. 2000-1750 p.n.e.) i okresu starobabilońskiego (ok. 1900-1600 p.n.e.).
W swych inskrypcjach asyryjski król Szamszi-Adad I (1814-1782 p.n.e.) podaje, iż zdobył Arraphę w trakcie wyprawy wojennej przeciw królestwu Qabta, leżącemu w rejonie Małego Zabu[2]. W samym mieście miał on złożyć ofiary tamtejszym bogom: bogu słońca i bogu burzy. Według listów odkrytych w Nuzi, mieście leżącym ok. 10 km na południowy zachód od Arraphy, już w okresie staroasyryjskim Arrapha miała być ważnym ośrodkiem handlowym, z własnymi kupcami prowadzącymi stamtąd swe interesy[2].
Arrapha pojawia się również w tekstach z Mari, pochodzących z czasów panowania Zimri-Lima (1775-1761 p.n.e.)[2]. Występuje ona w nich jako jedno z królestw z którymi Zimri-Lim utrzymywał stosunki dyplomatyczne. Arrapha następnie podbita została przez Hammurapiego (1792-1750 p.n.e.) z Babilonu, ale już jego syn i następca, Samsu-iluna (1749-1712 p.n.e.), utracił nad nią kontrolę[2].
W kolejnych wiekach w rejonie Arraphy zaczęły osiedlać się plemiona huryckie. W XIV wieku p.n.e. miasto to było już stolicą niewielkiego królestwa, zamieszkanego głównie przez ludność hurycką[2]. Królestwo to, obejmujące m.in. miasto Nuzi, podległe było huryckiemu królestwu Mitanni. Wiele z tekstów odkrytych w Nuzi odnosi się do królów Arraphy i najważniejszych świątyń w tym mieście, poświęconych bogu burzy, bogu Nergalowi oraz bogini Isztar z Niniwy[2].
Po upadku Mitanni Arrapha stała się częścią rozrastającego się królestwa średnioasyryjskiego, by później znaleźć się pod kontrolą babilońskich władcow z dynastii kasyckiej[2]. W ręce asyryjskie Arrapha powróciła za panowania króla Tukulti-Ninurty I (1243-1207 p.n.e.), po jego podboju Babilonii w 1235 roku p.n.e.[2]. W dokumentach administracyjnych pochodzących z Aszur, a datowanych na krótkie panowanie asyryjskiego króla Ninurty-tukulti-Aszura (1133/1132 p.n.e.), Arrapha wymieniana jest wśród miast przysyłających płody rolne do asyryjskiej stolicy[2].
Strategiczne położenie Arraphy na granicy asyryjsko-babilońskiej sprawiŁo, iż kolejni władcy asyryjscy i babilońscy toczyli częste wojny nadgraniczne o dominację nad tym miastem i regionem w którym się znajdowało. Sama Arrapha kilkukrotnie przechodziła z rąk do rąk. W końcu X wieku p.n.e. asyryjskiemu królowi Adad-nirari II (911-891 p.n.e.) udało się pokonać babilońskiego króla Szamasz-mudammiqa i zająć część Babilonii, w tym Arraphę[3]. Miasto pozostało w rękach asyryjskich, ale co najmniej dwukrotnie jego mieszkańcy zbuntowali się przeciw władzy królów asyryjskich. Za panowania Salmanasara III (858-824 p.n.e.) Arrapha i wiele innych miast dołączyło do rebelii Aszur-da’’in-apla, syna króla, który wystąpił przeciw swemu ojcu[4]. Rebelię tą stłumić dopiero zdołał Szamszi-Adad V (823-811 p.n.e.), drugi syn i następca Salmanasara III. Według asyryjskiej kroniki eponimów kolejny bunt w Arraphie miał mieć miejsce w 761 roku p.n.e., za czasów panowania króla Aszur-dana III (772-755 p.n.e.)[4]. I ten bunt został stłumiony, a Arrapha ponownie znalazła się pod kontrolą królów Asyrii. Jeden z kolejnych królów, Tiglat-Pileser III (744-727 p.n.e.), przesiedlił w rejon miasta plemiona aramejskie, a cały region przekształcił w asyryjską prowincję z Arraphą jako jego stolicą[5]
Z czasów panowania asyryjskiego króla Sargona II (721-705 p.n.e.) znana jest grupa listów wysłanych do niego przez dostojników z Arraphy[4]. Za rządów Sennacheryba (704-681 p.n.e.) gubernator Arraphy otrzymał zwierzchnictwo nad miastami Hardiszpi i Bit-Kilamzah, gdzie król kazał osiedlić ludność przesiedloną z innych obszarów imperium. Arrapha odgrywała ważną rolę przy zabezpieczaniu wschodnich granic imperium, a w czasie panowania Aszurbanipala (669-630/627? p.n.e.) jej gubernator był jednocześnie jednym z najważniejszych dowódców wojskowych w regionie[4].
W 616 roku p.n.e. babiloński król Nabopolassar pokonał połączone asyryjsko-egipskie wojska w wielkiej bitwie pod Arraphą[4]. W następnym roku Arrapha stała się celem wyprawy wojennej medyjskiego króla Kyaksaresa, ale wynik tej wyprawy, z powodu uszkodzenia tekstu zawierającego tę informację, nie jest znany[4]. W 612 roku p.n.e. połączone siły babilońsko-medyjskie zdobyły asyryjską stolicę Niniwę, kładąc tym samym kres imperium asyryjskiemu.
W epoce hellenistycznej Arrapha, wchodząca w skład imperium Seleucydów, znana była pod nazwą Karka[4].
Prowincja asyryjska[edytuj | edytuj kod]
Około 900 r. p.n.e. Arrapha zdobyta została przez asyryjskiego króla Adad-nirari II (911-891 p.n.e.), stając się stolicą asyryjskiej prowincji o tej samej nazwie[6]. Począwszy od rządów Salmanasara III (858-824 p.n.e.) aż do rządów Sargona II (722-705 p.n.e.) gubernatorzy Arraphy pojawiają się regularnie w asyryjskich listach i kronikach eponimów jako urzędnicy limmu (eponimowie)[6]. Prowincja wzmiankowana jest też w listach Tiglat-Pilesera III (744-727 p.n.e.), Sargona II (722-705 p.n.e.), Sennacheryba (704-681 p.n.e.), Asarhaddona (680-669 p.n.e.) i Aszurbanipala (668-627? p.n.e.), głównie w związku z asyryjskimi działaniami w Babilonii[6].
Asyryjscy gubernatorzy Arraphy znani z asyryjskich list i kronik eponimów:
- Ilu-mukin-ahi – pełnił urząd eponima w 828 r. p.n.e.[7][8];
- Szamasz-kumua – pełnił urząd eponima w 811 r. p.n.e.[7][9];
- Aszur-balti-ekurri – pełnił urząd eponima w 802 r. p.n.e.[7][9];
- Bel-ilaja – pełnił urząd eponima w 769 r. p.n.e.[7][10];
- Nabu-belu-usur – pełnił urząd eponima w 745 r. p.n.e.[7][11];
- Aszur-szallimanni – pełnił urząd eponima w 735 r. p.n.e.[7][11];
- Isztar-duri – pełnił urząd eponima w 714 r. p.n.e.[7][12]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Borger R., Assyrisch-babylonische Zeichenliste, Neukirchen-Vluyn 1978, s. 93.
- ↑ a b c d e f g h i j hasło Arrapha, w: Bryce T., The Routledge..., s. 67.
- ↑ hasło Arrapha, w: Bryce T., The Routledge..., s. 67-68.
- ↑ a b c d e f g hasło Arrapha, w: Bryce T., The Routledge..., s. 68.
- ↑ informacje o mieście na stronie Cultural Property Training Resource. cemml.colostate.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-05)]. (strona Depatamentu Obrony Stanów Zjednoczonych dla personelu wojskowego służącego w Iraku)
- ↑ a b c Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon..., s. 51.
- ↑ a b c d e f g Assyrian Eponym List. oracc.museum.upenn.edu. [dostęp 2014-10-28]. (ang.).
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 167.
- ↑ a b Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 169.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 171.
- ↑ a b Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 173.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 175.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- hasło Arrapha, w: Bryce T., The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia, Routledge 2013, s. 67-68.
- Glassner J.-J., Mesopotamian Chronicles, Society of Biblical Literature, Atlanta 2004.
- Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon der Assyriologie, tom XI (Prinz, Prinzessin - Samug), Walter de Gruyter, Berlin - New York 2006-2008, s. 42-68.