Arystofanes

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Arystofanes
Αριστοφάνης
Ilustracja
Arystofanes
Data i miejsce urodzenia

około 446 p.n.e.
Ateny[1]

Data i miejsce śmierci

około 385 p.n.e.
prawdopodobnie Delfy

Dziedzina sztuki

literatura i teatr

Ważne dzieła
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Arystofanes z Aten (gr. Ἀριστοφάνης, Aristophanes) (ok. 446–385 p.n.e.) – grecki komediopisarz, jeden z twórców komedii staroattyckiej, syn średnio zamożnego chłopa o imieniu Filippos[2]. Jego działalność przypadła na schyłkowy okres demokracji ateńskiej, gdy następowały zmiany w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym, a także w sposobie myślenia i metodach kształcenia młodzieży (zob. Sokrates)[3]. Zapewne nie do końca porzucił wieś i choć nie mieszkał w Atenach, to bywał w nich często. Nie piastował w mieście urzędów i patrzył na demokrację ateńską z boku, zachowując większy obiektywizm[3].

Arystofanes jest najlepiej rozpoznanym i najszerzej opisanym spośród autorów komedii staroattyckiej. Jego poprzednikami byli Kratinos i Eupolis. Pierwsze swoje komedie wystawiał pod nazwiskami aktorów, ponieważ sam był zbyt młody, aby zgłaszać utwory na zawody teatralne. Ostatnie dwie komedie, tj. Sejm kobiet i Plutosa czasami zalicza się do komedii średniej, która ewoluowała przez IV w. p.n.e.

Arystofanes a Kratinos i Eupolis[edytuj | edytuj kod]

W przeciwieństwie do utworów Arystofanesa dzieła Kratinosa i Eupolisa przetrwały do naszych czasów tylko we fragmentach.

Kratinos wystawiał komedie od 453 do 423 r. p.n.e. Stworzył ich około 30, z których najbardziej znana jest Butelka (Pytíne). Komedia ta stanowiła reakcję na krytykę Arystofanesa, który w Rycerzach zarzucił Kratinosowi pijaństwo i zanik talentu. Butelka odniosła ogromny sukces w agonie komicznym, pokonując pierwszą wersję Chmur Arystofanesa[2].

Eupolis wystawił około 17 sztuk między 429 a 410 r. p.n.e. Był rówieśnikiem Arystofanesa i swoją karierę rozpoczynał w tym samym czasie, co on. Był utalentowanym poetą, który zmarł młodo. Rywalizację obu poetów przerwała tragiczna śmierć Eupolisa w katastrofie okrętu podczas wojny ze Spartą. Początkowo miał współpracować z Arystofanesem, lecz poeci się pokłócili i następnie oskarżali się o wzajemne kradzieże pomysłów[2]. Od Kratinosa i Arystofanesa różniło go to, że stronił od parodii zarówno mitologicznej, jak i literackiej, choć zarazem cechowała go bogata wyobraźnia twórcza, pomysłowość, elegancja oraz ostrość satyry politycznej i personalnej[4].

Karierę artystyczną Arystofanes rozpoczął niezachowanymi Biesiadnikami, którzy zostali wystawieni w 427 r. p.n.e. w reżyserii Kallistratosa lub Filonidesa. Tytuł pochodził od chóru, który składał się z czcicieli Heraklesa zgromadzonych na uczcie w dzień jego święta. Jednym z członków chóru był starzec, który prowadził dyskusje ze swoim rozpustnym synem. Skąpe fragmenty komedii nie pozwalają na ustalenie, jaka była jej fabuła i problematyka. Można sądzić, że zarysowywał się konflikt między przywiązaniem do tradycyjnych wartości i wykształcenia a nowoczesnymi sztuczkami retorycznymi[5].

Pierwsze zwycięstwo w konkursie zapewnili Arystofanesowi dopiero Babilończycy w 426 r. p.n.e.[6]

Cechy dystynktywne utworów Arystofanesa[edytuj | edytuj kod]

Twórczość Arystofanesa miała ostre akcenty społeczne i polityczne. Zasadnicza problematyka jego komedii dotyczyła starań o ustanowienie pokoju[7]. W utworach przedstawił bogaty obraz życia Aten przełomu V i IV w. p.n.e. Był zagorzałym przeciwnikiem bogaczy i obrońcą interesów średnich warstw społecznych oraz chłopów. Wyrażał poglądy wieśniaków attyckich. Poza zagadnieniami politycznymi i społecznymi poruszał tematy literackie[8], poddając krytyce zwłaszcza twórczość Eurypidesa.

Komedie Arystofanesa zachowały się dzięki szkole, w której traktowano je jako lektury obowiązkowe. Ze względu na czystość dialektu attyckiego stały się wzorem[2]. Postacie w jego utworach używają dialektu attyckiego, ale poza nim można w nich znaleźć inne dialekty, np. dialekt megarejski w Acharnejczykach[9]. Twórczość Arystofanesa w dużej mierze opiera się na komicznych przekształceniach językowych i cechuje ją niebywała pomysłowość w tworzeniu neologizmów[10]. To, co również typowe dla tej twórczości, to bogactwo odniesień do życia płciowego człowieka. Arystofanes chętnie posługiwał się kolokwializmami określającymi narządy płciowe[11], jak również wypełniał utwory żartami skatologicznymi[12].

Ze względu na liczne operacje na słowie komedie Arystofanesa można postrzegać jako przykłady „pirotechniki werbalnej”[13]. Ateńczycy V w. p.n.e. byli zafascynowani językiem oraz władzą, jaką on daje, więc zdolności oratorskie były wysoko cenione. Prowadziło to do rozwoju retoryki i dialektyki, a także stawiało duże wymogi autorom dramatycznym[13].

Elementami składowymi utworów Arystofanesa są elementy parodystyczne, lecz zarazem w tym wypadku parodii nie można traktować jako dominanty kompozycyjnej[14]. Komedie, które wykazują najwyższy stopień nasycenia parodią, to Acharnejczycy, Thesmoforie i Żaby, tj. utwory, dla których głównym punktem odniesienia są tragedie Eurypidesa. Podstawowym pojęciem wprowadzanym w opisach dzieł Arystofanesa jest paratragedia, czyli parodia tragedii. Konwencje atakowane i parodiowane przez poetę są zarówno konwencjami tragicznymi, jak i komicznymi[15].

Komedie Arystofanesa są typowym przykładem operowania chwytami metateatralnymi. Dialog dramatyczny jest tu dialogiem teatralnym, zawsze zakłada się jego istnienie w przestrzeni teatralnej. Arystofanes wprowadza wypowiedzi oraz sytuacje, które odsyłają do samego tworzywa dramatyczno-teatralnego. Postacie zazwyczaj przedstawiają własną sytuację jako sytuację teatralną, wykazują świadomość tego, że są częścią świata teatru i tego, że są przedmiotem obserwacji widzów. Proponuje się, aby komedię Arystofanesa traktować jako przykład „teatru nieiluzyjnego”[16].

Arystofanes

W utworach Arystofanesa można obserwować konfrontację Aten wyobrażonych i Aten rzeczywistych. Jest to wynik tego, że poeta stale podejmuje aktualne problemy społeczne i polityczne oraz krytykuje osobowości ateńskiego życia publicznego. Postacie z jego komedii mają na celu poszukiwanie i znalezienie rozwiązań problemów obywateli ateńskich. Wyrażają rzeczywiste interesy Ateńczyków[17]. Arystofanes występuje jako doradca mieszkańców Aten, a także promuje taki teatr, który ma na celu wzmocnienie postaw obywatelskich. Jednocześnie posługuje się on typowymi komicznymi elementami współtworzącymi fantazyjną przygodę, która wspiera się na reminiscencjach mitu boskiego lub heroicznego[18].

Konstrukcja[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z ustaleniami Tadeusza Zielińskiego komedia staroattycka jest zbudowana z następujących części: prolog zachowujący formę monologu albo będący dialogiem, parodos, tj. wejście chóru na scenę, następnie agon, gdzie dochodzi do konfrontacji bohaterów i ich racji, potem parabaza. Po parabazie wprowadza się rodzajowe sceny jambiczne, które zostają uzupełnione o stasimony chóru. Komedię wieńczy eksodos[19]. Komedie Arystofanesa nie trzymają się kurczowo tego wzorca, tym bardziej że wraz z rozwojem twórczości poety jego utwory są coraz bardziej spójne i jednolite[19]. Na przykład w ostatnich zachowanych komediach, tj. w Sejmie kobiet i Plutosie, będącym „ogniwem pośrednim w procesie historycznodramatycznym” nie występuje parabaza[20]. Komedia Arystofanesa opiera się nie tylko na dialogu mówionym, ale ważna rola została przyporządkowana muzyce, śpiewom i tańcom[21].

Nietypową realizacją wzorca komedii staroattyckiej są Żaby. Arystofanes eksperymentuje tu z nowymi rozwiązaniami kompozycyjnymi i zarazem wykorzystuje skonwencjonalizowane chwyty konstrukcyjne[22]. Wprowadzone zostają dwie parabazy i agon, który zajmuje znaczną część utworu (proagon i dwie części agonu)[22]. Przy czym zabiegi na parabazie są już obecne w Rycerzach i Chmurach. W Żabach znajdują się również dwa odmienne i niezależne chóry, które mają różny cel i funkcję[23], tj. Chór Żab, który występuje w parodosie i jest wyłącznie chórem wstępnym oraz Chór Wtajemniczonych w Misteria, na który składają się dusze, przechodzące drogę inicjacyjną, czyli wtajemniczanie w Misteria eleuzyjskie[23].

Komedią schyłkową jest Plutos, który może być przykładem komedii średniej oraz stanowić zapowiedź komedii nowej, więc niełatwo go zaliczyć do komedii staroattyckiej. W utworze zmniejszyła się funkcja chóru, a zwiększyła rola niewolnika. Nastąpiła rezygnacja z zaangażowania w sprawy polityczne i odstąpienie od krytyki ważnych polityków. Plutos nie zawiera żartów skatologicznych i obscenicznego humoru[20]. Arystofanes ograniczył także elementy wokalne i muzyczne, co pozwoliło mu zwrócić większą uwagę na sprawy społeczne i obyczajowe[24].

Nazwy osobowe[edytuj | edytuj kod]

Imiona postaci w komediach Arystofanesa są dowodem jego pomysłowości językowej. Komediopisarz nadawał postaciom takie imiona, które mają wydźwięk metaforyczny i są wstępną charakterystyką tych postaci, np. Dikajopolis z Acharnejczyków jest tłumaczony jako „Prawogrodziec”, Pejsthetajros i Euelpides z Ptaków zostali przetłumaczeni jako „Radodaj” i „Dobromysł”, Trygajos z Pokoju jako „Winobraniec”, a Lizystrata z komedii pod tym samym tytułem jako „Bojomira” lub „Gromiwoja”[25]. Punktem wyjścia dla Arystofanesa były również czasowniki, np. imię bohatera Rycerzy Paflagona wskazuje na jego bełkotliwość[26].

Innym dowodem pomysłowości językowej poety są oryginalne, komiczne nazwy miejscowości jak „Chmurokukułczyn”, „Jękowice” czy „Biadolice” w Ptakach oraz rzeczowniki jak „myślarnia”, „antysędziowie”, „dupkopięciolatka” czy typowe dla Arystofanesa „ostrygo-śledzio-mureno-rekino-resztko-cierpko-kwaśno-czarciołajno-miodo-polano-kwiczoło-drozdo-turkawko-gołębio-kogucio-pieczono-grzebienio-pliszko-synogarlico-zajęczo-winnogotowano-farbo-kozio-skrzydełko” (Sejm kobiet)[27]. Bogactwo nazewnicze sprawia, że twórczość Arystofanesa stanowi ogromne wyzwanie dla tłumacza.

Rywalizacja a kształt komedii[edytuj | edytuj kod]

Komedia staroattycka powstawała ze względu na konkursy dramatyczne, zatem poeci zapewne uwzględniali oczekiwania widowni[28]. Najlepszym przykładem jest reakcja Arystofanesa zamieszczona w zredagowanej wersji Chmur, gdzie komediopisarz narzeka na negatywne przyjęcie jego utworu na Dionizjach w 424/423 r. p.n.e. Na podstawie parabaz można wyrobić sobie pewien obraz tego, co działo się podczas konkursów i jak komediopisarze odnosili się do własnej twórczości. W parabazie Os Arystofanes zachwala swoją innowacyjność i satyryczne umiejętności[28]. Można więc sądzić, że rywalizacja musiała być brana pod uwagę, gdy komediopisarze tworzyli swe sztuki, ponieważ między innymi w celach rywalizacji one powstawały. Rywal i jego twórczość niejako są „współautorami” komedii staroattyckich[29].

Mit w komediach Arystofanesa[edytuj | edytuj kod]

Komedia Arystofanesa – tak jak tragedia grecka – wykorzystuje wątki mitologiczne, ale w wypadku komedii mit służy wyśmiewaniu, karykaturze, parodii czy trawestacji[30]. Przy czym komedie rzadko opierają się na jednym konkretnym micie, zwykle motywami parodystyczno-mitologicznymi poeta inkrustuje satyrę polityczną lub literacką. Arystofanes chętnie wprowadza na scenę bogów i półbogów: Dionizosa, Hermesa, Posejdona, Prometeusza czy Heraklesa. W jego twórczości można znaleźć pierwiastki mitów totemicznych, kosmogonicznych i eschatologicznych[31].

Romuald Turasiewicz wskazuje, że w twórczości Arystofanesa mit spełnia następujące funkcje:

  • mit jako dominanta kompozycyjna (np. w Plutosie);
  • mit jako komponenta sztuki – inkrustacja (w tym przypadku tematyka utworu nie jest związana z mitem, lecz mit służy jako magazyn pomysłów wykorzystywanych w celach ludycznych, np. mit o Odysie w Osach);
  • transformacja i synkretyzacja mitów (np. w Żabach różne wątki mityczne ulegają przepracowaniu i rekompozycji w celu stworzenia nowej ramy fabularnej utworu);
  • tworzenie nowych bóstw i nowych mitów (np. w Chmurach, Pokoju, Ptakach)[32].

Problem utopii[edytuj | edytuj kod]

Specjalnością tragików greckich było przedstawianie szaleństwa, natomiast specjalnością komediopisarzy było tworzenie wizji utopijnych[33]. Komedie Arystofanesa są utworami, które opierają się na scenariuszach kreujących utopie, a zarazem ukazują dzieje bohatera, który improwizuje na tematy tragiczne[34]. Dikajopolis z Acharnejczyków, Kiełbaśnik z Rycerzy, Trygajos z Pokoju, Pejsthetairos z Ptaków, Lizystrata z Lizystraty, Praksagora z Sejmu kobiet i Chremylos z Plutosa są zespołem bohaterów, którzy walczą o utopijny świat. Wyobraźnia Arystofanesa daje szansę na powstanie najlepszego z możliwych światów (Plutos)[35] albo stworzenie świata, który staje się dystopią (Ptaki)[36].

Arystofanejska refleksja o tożsamości płci[edytuj | edytuj kod]

Talia, grecka muza komedii, trzymająca maskę komiczną

Zbiór „sztuk kobiecych” Arystofanesa tworzą następujące komedie: Lizystrata, Thesmoforie i Sejm kobiet[37]. Lizystrata przedstawia obraz świata, w którym stosunki płciowe są priorytetem jednostek, czyli kondycja społeczeństwa jest uzależniona od skutecznej realizacji potrzeb seksualnych[37]. Według Szymona Kostka, komedia ta jest też utworem uznawanym w kulturze Zachodu za jeden z pierwszych tekstów o wydźwięku feministycznym, przy czym feminizm Arystofanesa nie ma charakteru deklaracyjnego[38]. W opinii autora utwór miałby stanowić diagnozę kryzysu kultury patriarchalnej, ponieważ to nie mężczyzna, lecz kobieta okazuje się postacią zdolną zakończyć wojnę i zlikwidować kryzys w państwie[39]. Lizystrata przywołuje także typowe kobiece i męskie role w społeczeństwie ateńskim, a tym samym podejmuje problem stereotypów płci[40]. Wg Szymona Kostka tytułową postać utworu „można interpretować w kategoriach maskulinizmu i/lub androgynii. Heroina została zbudowana z pierwiastków żeńskich i męskich (...) ”[41].

Natomiast Thesmoforie oscylują wokół zagadnienia transwestytyzmu. Motorem fabuły jest „przebieranie się jednostki w stroje płci przeciwnej”[42]. Komedia pozwala się interpretować w świetle zagadnienia transwestytyzmu, dlatego że odtwarza model społeczeństwa, w którym funkcjonuje silny podział ról społecznych na role kobiece i męskie[43]. W komedii występuje postać Eurypidesa, który w ramach obmyślonej intrygi przebiera swojego krewnego za kobietę, aby uniknąć kłopotów[43]. Poeta przywołuje także tragika Agatona i przedstawia go jako pół-mężczyznę i pół-kobietę, zwracając uwagę na kwestie homoseksualizmu i rekwizyty płci[44]. Z utworu wyłania się koncepcja, że to nie tylko płeć danej osoby determinuje określony strój i rekwizyty, ale także stosowanie określonych kostiumów i rekwizytów pozwala określić to, jaka jest płeć danej osoby. Thesmoforie sugerują tezę, że płeć to kostium[45].

Punktem wyjścia fabuły Sejmu kobiet jest konieczność zmian w niefunkcjonalnym społeczeństwie patriarchalnym. Plan działania protagonistki opiera się na przekazaniu kobietom władzy w mieście oraz na komunistycznym rozdziale własności prywatnej, co prowadzi do ustanowienia matriarchatu[46], który okazuje się porządkiem bardziej represyjnym niż ten, jaki został podważony[47]. Sejm kobiet porusza problem stereotypów płci, wskazując na to, jakie zachowania są typowe dla mężczyzn, a jakie dla kobiet: „w komedii męskość i kobiecość jawią się jako pewne projekty. Są wytworami kultury: strojów, gestów, języka. Są zatem wzorcami przeznaczonymi do reprodukowania. Stanowią zespół cech, podlegający interpretacji i procesom identyfikacyjnym”[48].

Arystofanes na współczesnych scenach polskich[edytuj | edytuj kod]

Ostatnie lata w teatrze polskim zaowocowały kilkoma inscenizacjami komedii Arystofanesa, ale ani same komedie, ani ich nieliczne realizacje nie wzbudziły poważniejszego zainteresowania wśród twórców i odbiorców.

11 maja 2002 r. w Teatrze Narodowym w Warszawie Zbigniew Zamachowski i Wojciech Malajkat przedstawili Żaby, w których wykorzystano cytaty z utworów wieszczów narodowych (Adam Mickiewicz, Stanisław Wyspiański) oraz wprowadzono aluzje do współczesnych zdarzeń. W spektaklu wziął udział Grzegorz Turnau. Krytycy uznali, że w spektaklu filozoficzny i polityczny aspekt komedii został przykryty farsowymi rozwiązaniami: „mądra komedia o Dionizosie, wśród zmarłych poetów szukającego ratunku przed upadkiem zdemoralizowanych, do szczętu skorumpowanych Aten, przerodziła się w serię estradowych wygłupów”[49].

10 września 2005 r. w Teatrze Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach Michał Ratyński wystawił Lizystratę. W przedstawieniu zrezygnowano z rekonstrukcji teatru greckiego i nie dochowano wierności tekstowi komedii, skupiono się na grze formą i przenikaniu się konwencji teatralnych, co było przejawem postmodernistycznej lektury utworu. Spektakl wyeksponował typowe dla Arystofanesa zagadnienie relacji damsko-męskich oraz problem tożsamości płciowej: „w tej inscenizacji to nie mężczyźni grają zresztą kobiety (jak nakazywał zwyczaj), lecz aktorki, gdy trzeba, wkładają maski i mówią kwestie mężczyzn. Anna Kadulska, Alina Chechelska i Dorota Chaniecka budują swoje postacie w różnych stylach i z różnym natężeniem dystansu, dzięki czemu widz szybko daje się wciągnąć w wielowarstwową grę mitów i rzeczywistości”[50].

W 2005 r. zrealizowano także inscenizację Ptaków zatytułowaną Po ptakach. Spektakl był uwspółcześnioną interpretacją komedii Arystofanesa. Powstał w Stowarzyszeniu Teatralnym „Chorea” w Lublinie we współpracy z walijskim teatrem Earthfall Dance Company. Za reżyserię odpowiadali Jessica Cohen, Jim Ennis i Tomasz Rodowicz. Twórcy zbudowali dystans do scenicznych zdarzeń, operowali teatralnymi skrótami, zespolili komiczne elementy z epizodami okrucieństwa, aby przedstawić skutki fanatyzmu. Spektakl wzbogacono o starożytne pieśni i minimalistyczną choreografię Earthfall Dance Company[51]. Krytycy zauważyli, że „mieszają się tu różne konwencje. Precyzyjnie skomponowana choreografia – szczególnie grupowa – i klaunada. Tańce jak z dancingu i elementy akrobatyki. Gesty realistyczne i symboliczne. Estetyka kiczu i estetyka dzisiejszej ulicy: płaszcze, garnitury i ptasie piórka na czapce. Zrekonstruowane z dwutysiącletnich papirusów pieśni greckie i ich hiphopowe remiksy. Organy, jazzująca trąbka i wiejskie dudy (kozioł lubuski). Bach. DJ i ludowa pieśń weselna”[52]. Finałowe małżeństwo ukazano zaś jako ceremonię sankcjonującą gwałt: „Oblubieniec zamyka Oblubienicę w klatce z ramion. Dociska do muru”[53].

Najszerzej komentowaną inscenizacją komedii Arystofanesa ostatnich lat był Sejm kobiet wyreżyserowany przez Mikołaja Grabowskiego w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. Premiera odbyła się 6 stycznia 2007 r. Spektakl otwierał projekt Starego Teatru „re: wizje/antyk”. Zestawiono w nim utwór Arystofanesa z fragmentami książki Ottona Weiningera Płeć i charakter: „mizogynizm tekstu nie jest u Grabowskiego jednoznaczny, bo spektakl zaczyna się od stwierdzenia o obecności pierwiastka męskiego i kobiecego w każdym człowieku, a kwestie wypowiadają aktorki ubrane w garnitury (i aktorzy w spódnicach)”[54]. Wizja demokracji ateńskiej została wprowadzona w czasy współczesne, operowano aluzjami do współczesnej Polski (pojawiło się nazwisko Kuby Wojewódzkiego), próbowano zharmonizować tonacje poważne i komiczne oraz zastosowano konwencje musicalowe[55]. Reżyser podkreślił, że „ta komedia bliska jest teatrowi awangardowemu lat 60. Jak uderzające jest podobieństwo chwytów. Są partie improwizowane, zwroty do publiczności, piosenki, tańce – można zaryzykować stwierdzenie, że Arystofanes pracował w bardzo współczesny sposób”[56]. Natomiast zdaniem krytyków Mikołaj Grabowski dążył do tego, aby wskazać, że „feminizm doprowadza do upadku kulturę, państwo i kobiety” i że „demokracja jest matką totalitaryzmu”[57].

9 maja 2013 r. miała miejsce premiera spektaklu Między nogami Teatru Niekonsekwentnego w reżyserii Adama Kuzycz-Berezowskiego, Michała Lewandowskiego, Macieja Litkowskiego i Wojciecha Sandacha na Scenie Malarnia Teatru Współczesnego w Szczecinie. Podstawą scenariusza były cztery komedie Arystofanesa, tj. Lizystrata, Thesmoforie, Żaby i Ptaki. Spektakl to „przewrotna gra stereotypami na temat seksu i płci. Nie bez kozery role kobiet i mężczyzn są tu wymienne, a zamiana tych ról odbywa się za pomocą bardzo umownych środków i drobnych szczegółów kostiumu”[58].

Arystofanes we współczesnej polskiej refleksji krytycznej[edytuj | edytuj kod]

W ostatnich kilkunastu latach można zauważyć zainteresowanie wśród polskich badaczy twórczością Arystofanesa. Istotne miejsce zajmują dwie publikacje, które wprowadzają w szeroki polski obieg czytelniczy spuściznę greckiego poety, tj. dwutomowe wydanie zachowanych komedii w serii „Biblioteka Antyczna” opracowane przez Janinę Ławińską-Tyszkowską[59] oraz publikacja Komedia grecka. Od Epicharma do Menandra przygotowana przez Krystynę Bartol i Jerzego Danielewicza[60]

W 2015 r. ukazała się monografia Arystofanes Olgi Śmiechowicz pozostająca „na granicy analizy filologicznej”[61]. Natomiast w 2018 r. redakcja Teologii Politycznej wydała pracę Leo Straussa Sokrates i Arystofanes w tłumaczeniu na język polski. Książka ta stanowi obszerną analizę utworów Arystofanesa z perspektywy zagadnień filozofii polityki[62].

Ponadto w kilku artykułach problemowych badacze analizowali środki komiczne w Żabach (Piotr Makowski)[63], rolę chóru i funkcję protagonisty w tej komedii (Sylwester Dworacki i Szymon Kostek)[64], w kontekstach społeczno-kulturowych interpretowali Lizystratę, Thesmoforie i Sejm kobiet (Yvonne Borowski i Szymon Kostek)[65]. Badacze zwracali także uwagę na wizerunki sędziów i sądów w komediach Arystofanesa (Szymon Kostek i Waldemar Szefliński)[66], a także przyglądali się postaci Sokratesa, która wyłania się z dzieła poety (Ryszard Legutko)[67]. Poza tym Janusz Goćkowski opracował problem Arystofanejskiej krytyki demokracji[68], zaś Rafał Michalski wykorzystał koncepcje filozoficzne Hegla w analizie Chmur[69]. Olga Śmiechowicz zajmowała się też obecnością twórczości Arystofanesa w polskim obiegu czytelniczym[70].

Wykaz dzieł[edytuj | edytuj kod]

Arystofanes

Z 44 utworów Arystofanesa zachowało się 11:

Niezachowane komedie z określonym rokiem powstania:

Spośród niezachowanych utworów Arystofanesa znane są rozliczne ich fragmenty (liczba dochodzi do 1000)[6].

Polskie przekłady utworów Arystofanesa[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W literaturze przedmiotu można znaleźć twierdzenia, że ojciec poety otrzymał działkę na wyspie Eginie, gdzie Arystofanes mógł się urodzić, zwłaszcza że w Acharnejczykach nazywa wyspę swoją ojczyzną. Por. Janina Ławińska-Tyszkowska: Demokracja ateńska i jej wielki prześmiewca, w: Arystofanes: Komedie. T. 1, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 15.
  2. ↑ a b c d Ławińska-Tyszkowska 2001 ↓, s. 15.
  3. ↑ a b Ławińska-Tyszkowska 1997 ↓, s. 299.
  4. ↑ Fragmenty komedii Eupolisa wraz z komentarzem zostały opublikowane w tomie Krystyna Bartol, Jerzy Danielewicz: Komedia grecka. Od Epicharma do Menandra, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 145–182.
  5. ↑ Bartol, Danielewicz, s. 196.
  6. ↑ a b Bartol, Danielewicz, s. 183.
  7. ↑ Ławińska-Tyszkowska 2001 ↓, s. 16.
  8. ↑ Ławińska-Tyszkowska 2001 ↓, s. 17.
  9. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 85.
  10. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 78.
  11. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 81.
  12. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 82.
  13. ↑ a b Henderson 1991 ↓, s. 1.
  14. ↑ Ruffell 2002 ↓, s. 140.
  15. ↑ Dane 1984 ↓, s. 75.
  16. ↑ Slater 2002 ↓, s. 51.
  17. ↑ Sommerstein 2005 ↓, s. 76.
  18. ↑ Sommerstein 2005 ↓, s. 76–78.
  19. ↑ a b Dworacki 2010 ↓, s. 146.
  20. ↑ a b Kostek 2011 ↓, s. 54.
  21. ↑ Ławińska-Tyszkowska 2001 ↓, s. 11.
  22. ↑ a b Habash 2002 ↓, s. 1.
  23. ↑ a b Rothwell 2007 ↓, s. 136.
  24. ↑ Kostek 2011 ↓, s. 56.
  25. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 76–77.
  26. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 77.
  27. ↑ Borowski 2008 ↓, s. 77–79.
  28. ↑ a b Ruffell 2002 ↓, s. 138.
  29. ↑ Ruffell 2002 ↓, s. 138–139.
  30. ↑ Turasiewicz 1997 ↓, s. 34.
  31. ↑ Turasiewicz 1997 ↓, s. 35.
  32. ↑ Turasiewicz 1997 ↓, s. 36–49.
  33. ↑ Dobrov 2001 ↓, s. 4.
  34. ↑ Dobrov 2001 ↓, s. 8.
  35. ↑ Kostek 2011 ↓, s. 51–62.
  36. ↑ Turasiewicz 1998 ↓, s. 89–112.
  37. ↑ a b Kostek 2012 ↓, s. 66.
  38. ↑ Kostek 2012 ↓, s. 67.
  39. ↑ Kostek 2012 ↓, s. 68–69.
  40. ↑ Kostek 2012 ↓, s. 69–70.
  41. ↑ Kostek 2012 ↓, s. 72–73.
  42. ↑ Borowski 2012 ↓, s. 53.
  43. ↑ a b Borowski 2012 ↓, s. 54.
  44. ↑ Borowski 2012 ↓, s. 55.
  45. ↑ Borowski 2012 ↓, s. 55–56.
  46. ↑ Szymon Kostek 2012 ↓, s. 22–23.
  47. ↑ Szymon Kostek 2012 ↓, s. 27.
  48. ↑ Szymon Kostek 2012 ↓, s. 28.
  49. ↑ Elżbieta Baniewicz: Narodowy – smutek artysty, „Twórczość” 2002 nr 11/12.
  50. ↑ Henryka Wach-Malicka: Sny o kobiecej potędze, „Dziennik Zachodni” 2005 nr 213.
  51. ↑ Leszek Karczewski: Upierzeni fanatyzmem, „Gazeta Wyborcza – Łódź” 2006 nr 131.
  52. ↑ Joanna Wichowska: Ptaki nad miastem, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2006, nr 71.
  53. ↑ Karczewski: Upierzeni fanatyzmem...
  54. ↑ Marcin Kościelniak: Polityka i płeć ze śmiercią w tle, „Tygodnik Powszechny” 2007 nr 3.
  55. ↑ Joanna Targoń: Arystofanes nie do śmiechu, „Gazeta Wyborcza – Kraków” 2007 nr 6.
  56. ↑ Justyna Nowicka: Komedia z dawką okrucieństwa, „Rzeczpospolita” 2007 nr 5.
  57. ↑ Joanna Derkaczew: Mizoginia Jazz Club, „Gazeta Wyborcza” 2007 nr 6.
  58. ↑ Artur D. Liskowacki: Panowie proszą panie (i na odwrót), „Kurier Szczeciński” 2013 nr 108.
  59. ↑ Zob. Arystofanes: Komedie, t. 1, przeł., wstępem i przypisami opatrzyła Janina Ławińska-Tyszkowska, Prószyński i S-ka: Warszawa 2001, a także Komedie, t. 2, Prószyński i S-ka: Warszawa 2003.
  60. ↑ Krystyna Bartol, Jerzy Danielewicz: Komedia grecka. Od Epicharma do Menandra, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
  61. ↑ Olga Śmiechowicz: Arystofanes, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa: Warszawa 2015.
  62. ↑ Leo Strauss: Sokrates i Arystofanes, przeł. Michał Filipczuk, Redakcja Teologii Politycznej: Warszawa 2018.
  63. ↑ Piotr Makowski: Śmiech Arystofanejski: analiza środków komicznych u Arystofanesa na przykładzie „Żab”, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 2008, vol. 18, s. 103–113.
  64. ↑ Sylwester Dworacki: Chłostanie Dionizosa: bogowie na scenie w komediach Arystofanesa, „Język, Religia, Tożsamość” 2016, nr 1, s. 43–54; Szymon Kostek: Od sprośnego błazna do rozjemcy w sporze tragicznym: postać Dionizosa w „Żabach” Arystofanesa, Nowy Filomata 2015, nr 2, s. 145–153 oraz tego samego autora Chór Żab w „Żabach” Arystofanesa, Nowy Filomata 2016, nr 2, s. 163–170.
  65. ↑ Yvonne Borowski: Transwestyci (?) w „Thesmoforiach” Arystofanesa, Collectanea Philologica 2011, vol. 14, s. 53–64; Szymon Kostek: Seksualność w służbie ateńskiego pokoju, czyli próba genderowej lektury „Lizystraty” Arystofanesa, Collectanea Philologica 2011, vol. 14, s. 65–78 oraz tego autora Utopijny plan Praksagory: próba społeczno-kulturowej interpretacji „Sejmu kobiet” Arystofanesa, Roczniki Humanistyczne 2012, t. 60, z. 3, s. 21–33.
  66. ↑ Szymon Kostek: „Psi proces” w „Osach” Arystofanesa, Nowy Filomata 2019, nr 1, s. 17–27; Waldemar Szefliński: Sądy, sędziowie i sykofanci w Acharnejczykach Arystofanesa, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 2019, vol. 29, fasc. 1, s. 5–26.
  67. ↑ Ryszard Legutko: Sokrates Arystofanesa, „Arcana: kultura, historia, polityka” 2011, nr 4, s. 214–225.
  68. ↑ Janusz Goćkowski: „Wiedzieć, co sprawiedliwe, może i komedia”: Arystofanesowa krytyka demokracji, Rocznik Nauk Politycznych 2006, r. 8, nr 9, s. 129–162.
  69. ↑ Rafał Michalski: Chmury Arystofanesa w świetle Fenomenologii ducha: przyczynek do antropologicznej interpretacji fenomenu komizmu, Studia z Historii Filozofii 2018, r. 9, nr 2, s. 187–217.
  70. ↑ Olga Śmiechowicz: „Lizystrata dla dekadenckiej epoki” – wprowadzenie komedii Arystofanesa do kultury czytelniczej w okresie Młodej Polski, Scripta Classica 2014, vol. 11, s. 91–100.
  71. ↑ a b Jedna z dwóch sztuk została wystawiona na Lenajach, druga – na Dionizjach.
  72. ↑ Fragmenty takich komedii, jak Biesiadnicy, Rolnicy, Statki handlowe, Proagon, Amfiaraos i Gerytades zostały opublikowane w tomie Bartol, Danielewicz, s. 183–215.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Yvonne Borowski. Słowo i język w komedii arystofanejskiej. „Collectanea Philologica”. 11, 2008. ISSN 1733-0319. 
  • Yvonne Borowski. Transwestyci (?) w Thesmoforiach Arystofanesa. „Collectanea Philologica”. XIV, 2012. ISSN 1733-0319. 
  • J.A. Dane. Aristophanic Parody: Thesmophoriazusae and the Three-Actor Rule. „Theatre Journal”. 1, 1984. 
  • Gregory W. Dobrov: Figures of Play. Greek Drama and Metafictional Poetics. Oxford & New York: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-511658-5.
  • Sylwester Dworacki: O parabazie u jej antycznych źródeł. W: Anna Krajewska, Danuta Ulicka, Piotr Dobrowolski (red.): Dramatyczność i dialogowość w kulturze. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2010, seria: Badania Interdyscyplinarne UAM. ISBN 978-83-232-2103-6.
  • Martha Habash. Dionysos’ Roles in Aristophanes’ Frogs. „Mnemosyne”. LV/1, 2002. 
  • Jeffrey Henderson: The Maculate Muse. Obscene Language in Attic Comedy. New York: Oxford University Press, 1991. ISBN 0-19-506685-5.
  • Szymon Kostek. Seksualność w służbie ateńskiego pokoju, czyli próba genderowej lektury Lizystraty Arystofanesa. „Collectanea Philologica”. XIV, 2012. ISSN 1733-0319. 
  • Szymon Kostek. Utopijny plan Praksagory. Próba społeczno-kulturowej interpretacji Sejmu kobiet Arystofanesa. „Roczniki Humanistyczne”. 60/3, 2012. ISSN 0035-7707. 
  • Szymon Kostek. Zmierzch komedii staroattyckiej? Wybrane problemy Plutosa Arystofanesa. „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae”. XXI/2, 2011. ISSN 0302-7384. 
  • Janina Ławińska-Tyszkowska. Arystofanesa Naprawa Rzeczypospolitej. „EOS”. 84/2, 1997. 
  • Janina Ławińska-Tyszkowska: Demokracja ateńska i jej wielki prześmiewca. W: Arystofanes: Komedie. T.1: Acharnejczycy, Rycerze, Chmury, Osy, Pokój. Prószyński i S-ka, 2001, seria: Biblioteka Antyczna. ISBN 83-7255-104-9.
  • Kenneth S. Rothwell: Nature, Culture, and the Origins of Greek Comedy. A Study of Animal Choruses. Cambridge & New York: Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86066-0.
  • Ian Ruffell. A Total Write-off. Aristophanes, Cratinus, and the Rhetoric of Comic Competition. „The Classical Quarterly”. 52/1, 2002. 
  • Niall W. Slater: Spectator Politics. Metatheatre and Performance in Aristophanes. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2002. ISBN 0-8122-3652-1.
  • Alan H. Sommerstein: Nephelokokkygia and Gynaikopolis: Aristophanes’ Dream Cities. W: M. H. Hansen (red.): The Imaginary Polis. Symposium, January 7–10 2004. The Royal Danish Academy of Sciences and Letters, 2005, seria: Acts of the Copenhagen Polis Centre. ISBN 978-87-7304-310-3.
  • Romuald Turasiewicz. Funkcja mitu w komedii Arystofanesa. „Prace Komisji Filologii Klasycznej”. 25, 1997. 
  • Romuald Turasiewicz. Ptaki Arystofanesa – problemy interpretacyjne. „Prace Komisji Filologii Klasycznej”. 27, 1998. 

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Twórczość Arystofanesa

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Arystofanes&oldid=70087659”