Zabytki w Lublinie

Dzięki temu, że Lublin jest jednym z najstarszych miast Polski, zachowały się w nim pamiątki z różnych epok, począwszy od zarania polskiej państwowości, przez pełne średniowiecze, renesans (szczególnie tzw. renesans lubelski, który stanowił złoty okres w rozwoju miasta), barok, klasycyzm, aż po czasy późniejsze. Swoje materialne ślady pozostawili tam zarówno zaborcy, jak i działacze niepodległościowi. Również XX wiek zostawił po sobie wiele obiektów. Pamiątki te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin.

Obok Bramy Krakowskiej drugi rozpoznawalny symbol architektoniczny miasta stanowi Zamek Lubelski. Budowę grodu na wzgórzu zamkowym przypisuje się Bolesławowi Chrobremu. Najstarszymi zachowanymi obiektami w zamku są kaplica Świętej Trójcy oraz XIII-wieczny donżon. Z czasów budowy i rozbudowy zamku pochodzi również gotycka baszta obronna, znajdująca się obok Bramy Krakowskiej. W pobliżu zamku usytuowane są dawne zabudowania szpitala św. Łazarza i kościół św. Wojciecha.

Istotną częścią architektury Lublina jest miejscowa architektura kościelna. Budowle sakralne prezentują różne okresy stylowe od gotyku do czasów współczesnych.

Z uwagi na bogatą historię osadnictwa, którego początki sięgają VI wieku, w Lublinie znajduje się szereg zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Poniżej przedstawiony jest spis wybranych zespołów i obiektów znajdujących się w granicach administracyjnych Lublina i wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych według stanu na 20 lipca 2009 roku^[1].

Stare Miasto[edytuj | edytuj kod]

Wybrane zabytki znajdujące się na obszarze Starego Miasta:

stary ratusz, tzw. Trybunał Koronny – dawniej najwyższy sąd apelacyjny Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej dla spraw prawa ziemskiego, czyli szlacheckiego na Małopolskę^[2]. Przebudowany w latach 1781–1787, zastąpił dawny drewniany ratusz, spalony w 1389 roku.
Teatr Stary, dawniej zwany Zimowym – najstarszy tego typu obiekt teatralny w Polsce, zbudowany w XIX wieku. Początkowo mieściły się w nim lubelska scena dramatyczna i operowa, a w XX wieku także kino.

część dawnych fortyfikacji miejskich:
- mury obronne z Basztą Gotycką, zwaną także Basztą Półokrągłą i będąca, wraz z fragmentem murów obronnych, świadectwem gotyckich obwarowań staromiejskich.
- Brama Krakowska – XIV-wieczna brama strzegąca dostępu do Starego Miasta, historyczny symbol miasta. Pozostałość murów obronnych z XIV wieku; zbudowana w stylu gotyckim, w XVIII wieku nadano jej rys barokowy.

Brama Grodzka, zwana też Żydowską – brama miejska prowadząca z zamku na Stare Miasto, kolejna pozostałość pierwszych murowanych elementów obwarowań Lublina, wybudowanych w 1342 roku, po zezwoleniu Kazimierza Wielkiego.

zespół zamkowy:
- zamek lubelski – pierwotnie zbudowany w XII wieku, wielokrotnie przebudowywany, podczas okupacji niemieckiej mieściło się tam więzienie, następnie na takie same cele zamek zaadaptowało NKWD, dopiero w połowie lat 50. XX wieku powstało tu Muzeum Lubelskie.
- XIII-wieczny donżon – zabytek sztuki romańskiej i jedna z najstarszych budowli na Lubelszczyźnie, powstała w XIII wieku jako budowla obronno-mieszkalna. Stanowiła część grodu kasztelańskiego, a w XIX wieku, w czasie budowy gmachu przeznaczonego na więzienie, wieża znalazła się w obrębie murów zamku.
- Kaplica Trójcy Świętej – znajdująca się na dziedzińcu zamkowym, połączona z częścią muzealną zamku, wystawiona przed rokiem 1327. W drugim dziesięcioleciu XV wieku podjęte zostały prace malarskie we wnętrzu kościoła – ściany i sklepienie pokryte zostały polichromią w stylu rusko-bizantyńskim. Malowidła ukończono w 1418 roku, co zostało utrwalone cyrylicą na tablicy fundacyjnej w łuku tęczowym kościoła.
- dawne więzienie
- fragment muru obwodowego z basztą

zespół klasztorny jezuitów:
- kościół św. Jana – największy kościół w Lublinie, pełniący funkcję kościoła archikatedralnego archidiecezji lubelskiej, perła baroku na Lubelszczyźnie, pokryta iluzjonistycznymi freskami autorstwa nadwornego malarza Augusta III Sasa, Józefa Meiera.
- szkoła przy ul. Jezuickiej
- kolegium jezuickie
- Wieża Trynitarska – neogotycka wieża-dzwonnica, najwyższy zabytkowy punkt wysokościowy Lublina – z platformy widokowej, na wysokości 40 metrów roztacza się rozległa panorama miasta. Nazwa wieży pochodzi od zakonu oo. trynitarzy, którzy przebywali w pojezuickich zabudowaniach klasztornych, znajdujących się w pobliżu wieży.

zespół klasztorny dominikanów:
- kościół pw. św. Stanisława – jedna z najstarszych świątyń Lublina, wraz z klasztorem jest jedną z najdłużej istniejących instytucji miasta. Za datę pierwszej fundacji kościoła klasztornego przyjmuje się rok 1253, obecny kościół został zbudowany w XIV wieku, z fundacji Kazimierza Wielkiego w 1342 r. Świątynię otacza jedenaście kaplic.
- klasztor – od południa do bazyliki przylega kompleks klasztorny, z dwoma wirydarzami, z pochodzącą z wieku XIV częścią wschodnią, mieszczącą m.in. wspartą na jednym filarze „Salę Unii” – dawny refektarz klasztorny, rozbudowywany w wiekach XVI-XVIII. Według podań w roku 1569 w sali tej podpisano akt unii lubelskiej.

zespół dawnego kościoła farnego:
- fundamenty kościoła pw. św. Michała – nieistniejącego obecnie kościoła farnego, jednej z najstarszych świątyń w mieście, prawdopodobnie pierwszej murowanej świątyni we wschodniej Polsce. Budowla była najstarszym gotyckim kościołem Lublina, jednak z powodu zniszczeń po pożarze została rozebrana w roku 1846. W 2002 r. dokonano zagospodarowania placu Po Farze, wyeksponowano fundamenty kościoła, wmontowano w nie oświetlenie, położono kostkę i wykonano mury z wapienia.
- dom mansjonarski – XV-wieczny zabytek w zespole dawnego kościoła farnego, pierwotnie baszta w murach miejskich^[3], a po powołaniu w XVI wieku mansjonarzy, przebudowana na kamienicę mieszkalną^[4]. W późniejszych czasach budynek był wielokrotnie przebudowywany, przed II wojną światową służył m.in. jako kamienica czynszowa, obecnie mieszka w nim Janusz Palikot^[5].
- plebania, obecnie dom kultury

zespół kościoła pw. św. Wojciecha:
- kościół św. Wojciecha
- szpital św. Łazarza

zespół klasztorny jezuitów:
- kościół pw. św. Piotra Apostoła
- klasztor

sobór Przemienienia Pańskiego:
- cerkiew parafii pw. Przemienienia Pańskiego
- cmentarz cerkiewny i ogrodzenie z bramkami

wybrane^[6] kamienice staromiejskie:
- kamienica Klonowica, Rynek 2 – jej fasadę zdobią sgraffitowe medaliony z wyobrażeniami znanych osób związanych z Lublinem: Sebastiana Klonowica, Biernata z Lublina, zmarłego w Lublinie Jana Kochanowskiego oraz Wincentego Pola.
- kamienica, Rynek 3
- kamienica, Rynek 4
- kamienica, Rynek 5
- kamienica Chociszewska, Rynek 6 – rozpoczyna tak zwaną „stronę Lubomelskich” Starego Miasta.
- kamienica, Rynek 7 – odbudowana po pożarze w XVI wieku w stylu klasycystycznym.
- kamienica Lubomelskich, Rynek 8 – z zachowanym renesansowym portalem oznaczonym datą 1540 i cennymi polichromiami o tematyce świeckiej. Jej fasada ma bardzo specyficzny czerwony odcień. U szczytu budowli znajduje się wmurowana w fasadę attyka renesansowa. W piwnicy budynku zachowały się renesansowe malowidła.
- kamienica Pod Lwami, Rynek 9 – renesansowa kamienica, której właścicielem był pierwotnie Jerzy Organista. Jej gzyms zdobią trzy kute w kamieniu lwy.
- kamienica Rynek 10
- kamienica, Rynek 11
- kamienica Konopniców, Rynek 12 – jako jedna z nielicznych zachowała oryginalną fasadę pokrytą świeckimi malowidłami.
- kamienica Muzyków, Rynek 16 – pierwotnie była własnością Stanisława Mężyka, rajcy lubelskiego. Ze względu na dekorację zyskała nazwę kamienicy Muzyków, gdyż zdobi ją fryz z postaciami grajków, poświęcony Janowi z Lublina.
- kamienica Wieniawskich, Rynek 17 – mieszkał w niej Tadeusz Wieniawski, ojciec skrzypka i kompozytora – Henryka Wieniawskiego, który urodził się tu w 1835 r.
- kamienice, Grodzka 5 i 5a – na parterze kamienic znajduje się Muzeum Aptekarstwa. Kiedyś stanowiły odrębną własność, od XVII wieku należały do rodziny lubelskich aptekarzy – Lewickich, wobec czego zostały połączone jedną klatką schodową.
- kamienica, Grodzka 11 – powstała na początku XVII wieku jako plebania kościoła farnego. Po wyburzeniu fary została przejęta przez Skarb Państwowy w 1870 r. i przekazana gminie żydowskiej jako przytułek dla ubogich.
- kamienica, Grodzka 23 – znajduje się na skraju Starego Miasta od strony południowo-zachodniej na pochyłości skarpy, tuż za dawnym murem obronnym przy Bramie Grodzkiej. Powstała w XVII wieku jako budynek drewniany, a w 1784 roku architekt Jan Tobiasz Heinze pobudował kamienicę murowaną.
- kamienica przy ulicy Archidiakońskiej 3
- kamienica przy ulicy Archidiakońskiej 6
- mansjonaria, Archidiakońska 9 – pierwotnie baszta w murach miejskich, z furtą prowadzącą z zamku do kościoła farnego. Po powołaniu w XVI wieku grupy mansjonarzy (duchownych, których zadaniem było stałe rezydowanie przy farze) przebudowano basztę na kamienicę mieszkalną.
- kamienica, Złota 3 – siedziba Muzeum Literackiego im. J. Czechowicza, będącego filią Muzeum Lubelskiego. Budynek współgra z otaczającymi go barokowymi kamienicami, choć sam jest wzniesiony w stylu klasycystycznym^[7].
- kamienica, Złota 4 – jej fasada składa się ze złotych fresków, a kończąca budowlę attyka barokowa została wmurowana w gmach i zlewa się z malowidłami. Posiada dwie bramy, z czym wiąże się lubelska legenda o starym złotniku i jego pięknej córce.
- Brama Rybna – XV-wieczna brama zrekonstruowana całkowicie po II wojnie światowej. Należała niegdyś do właścicieli kamienic Rynek 5 i Grodzka 2, z którymi sąsiaduje. Prowadzi do Placu Rybnego, gdzie dawniej odbywał się ożywiony handel.
- kamienica Bractwa Różańcowego, Rybna 3
- pałac Pawęczkowskich, Rybna 10 – powstały w pierwszej połowie XIX wieku w wyniku przebudowy nieukończonego kościoła i klasztoru trynitarzy, którzy przenieśli się do opuszczonych budynków pojezuickich.
pałace Na Korcach (ob. ul. Królewska):
- zespół pałacu biskupiego, ul. Królewska 11. Kompleks składa się z dwóch budynków połączonych ze sobą kaplicą. Jeden z nich jest siedzibą Kurii Metropolitarnej, w drugim rezyduje arcybiskup. Powstał jako rezydencja szlachecka, a w ręce kurii biskupiej, wraz z sąsiednim pałacem Konsystorskim, dostał się w 2. poł. XIX stulecia. W skład zespołu pałacowego wchodzą:
  - pałac Łańcuchowskich, ob. biskupi
  - pałac konsystorski
  - kaplica
  - ogrodzenie
  - ogród
- pałac Jabłonowskich-Sapiehów
- pałac Pociejów, ul. Królewska 17 – obecnie siedziba Domu Słów^[8].

Śródmieście[edytuj | edytuj kod]

Wybrane zabytki znajdujące się na obszarze Śródmieścia:

plac Litewski – ukształtowanie placu z zabudową (m.in. pomnik Unii Lubelskiej)
plac Władysława Łokietka
park miejski „Ogród Saski” z neogotyckim „domkiem odźwiernego” i kapliczką
„Domek Kata” – szubienica miejska
Teatr im. Juliusza Osterwy

kościoły:

pałace i dwory:

liczne zabytki przy ul. Krakowskie Przedmieście i pl. Litewskim, m.in.:
- Nowy Ratusz
- Grand Hotel Lublinianka, czyli dawny dom Kasy Przemysłowców Lubelskich
- Hotel Europa
  Hotel "Europa"
- Siedziba Sądu Okręgowego, dawny gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego^[9]
  Budynek Sądu Okręgowego
- Siedziba sądu rejonowego
- „Bank Państwa” z oficynami
- Resursa Kupiecka
- kamienice przy Krakowskim Przedmieściu
- gmach Rządu Gubernialnego

Jeszywas Chachmej Lublin:
- synagoga-muzeum
- dwuczęściowa mykwa

zespół cmentarzy miejskich przy ul. Lipowej z 1795 r.:
- cmentarz rzymskokatolicki
- cmentarz prawosławny
- cmentarz ewangelicko-augsburski
- cmentarz wojskowy
- ogrodzenie z czterema bramami
- cerkiew cmentarna
zespół biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego
- dom dawnego Lubelskiego Związku Pracy Kulturalnej
- dwie oficyny popijarskie
- ogród

Wzgórze Czwartek[edytuj | edytuj kod]

Lista zabytków znajdujących się na obszarze Wzgórza Czwartek^[10]:

kościół św. Mikołaja
- kościół parafialny
- dzwonnica
- cmentarz przykościelny

Kalinowszczyzna[edytuj | edytuj kod]

Lista zabytków znajdujących się na obszarze dzielnicy Kalinowszczyzna:

stary cmentarz żydowski
zespół klasztorny franciszkanów, ob. salezjanów
- kościół pw. Matki Bożej Anielskiej
- klasztor
zespół klasztoru augustianów
- kościół św. Agnieszki
- klasztor
- dzwonnica
- dawny szpital, obecnie dom mieszkalny
- studnia drewniana
  Studnia przy kościele Św. Agnieszki
- figura Matki Bożej na kolumnie
- cmentarz przykościelny
dwór-muzeum Wincentego Pola
Czerwona Karczma „Budzyń”

Inne dzielnice[edytuj | edytuj kod]

muzeum Wsi Lubelskiej – skansen, ul. Warszawska
dawny niemiecki obóz koncentracyjny na Majdanku:
Wieże wartownicze na Majdanku
- niemiecki obóz koncentracyjny, obecnie muzeum
- Pomnik Walki i Męczeństwa
- Mauzoleum
ratusz w Głusku:
- ratusz miejski
- fragment dawnego rynku miasta Głuska
wieża ciśnień przy Alejach Racławickich
Most Mariana Lutosławskiego