Azerbejdżan
| |||||
| Dewiza: (azer.) Odlar Yurdu (Kraj ognia) | |||||
| Hymn: (Marsz Azerbejdżanu) | |||||
.svg)
| |||||
| Konstytucja | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Język urzędowy | |||||
| Stolica | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
| Głowa państwa | |||||
| Zastępca głowy państwa |
|||||
| Szef rządu | |||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
| ||||
| Liczba ludności (2017) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
| PKB (2017) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2017) • całkowite • na osobę |
| ||||
| Waluta |
manat azerbejdżański (AZN) | ||||
| Niepodległość |
od ZSRR | ||||
| Religia dominująca |
islam (96,9%) | ||||
| Strefa czasowa | |||||
| Kod ISO 3166 |
AZ | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
AZ | ||||
| Kod samolotowy |
4K | ||||
| Kod telefoniczny |
+994 | ||||
| |||||
Azerbejdżan, Republika Azerbejdżanu (azer. Azərbaycan, Azərbaycan Respublikası) – państwo w Azji nad Morzem Kaspijskim, graniczące z Rosją, Gruzją, Armenią, Iranem oraz Turcją.
Pochodzenie nazwy
Sufiks -an w perskim znaczy „kraj”. Atropates (w staroperskim „strzeżony przez ogień”) był satrapą Medii za czasów perskiej dynastii Achemenidów oraz Aleksandra Wielkiego, po śmierci którego się uniezależnił. Od tej pory ta część Medii była znana Grekom jako Media Atropatene, albo po prostu Atropatene, stąd średnioperskie Āturpātakān, później Ādurbādagān, a w końcu nowoperskie Ādarbāyjān, czyli Azerbejdżan, po ormiańsku Atrpatakan. Arabska wersja nazwy to Adharbayjān (أذربيجان). W czasach klasycznych określano go również Kaukaską Albanią, a jego część Kaukaską Iberią (dzisiejsze tereny Gruzji). Istnieje także teoria, że Azerbejdżan to sturczona forma zarabizowanej wersji perskiej nazwy Âzarâbâdagân (âzar=ogień; âbâdag=miejsce kultu; ân=sufiks liczby mnogiej), czyli „kraina wiecznego ognia”, co może mieć związek z zoroastriańskimi świątyniami ognia w tych okolicach.
Historia
Najdawniejszymi znanymi mieszkańcami terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu byli kaukascy Albańczycy, przynależący do kaukaskiej grupy językowej. Teren ten w ciągu późniejszych stuleci zamieszkiwało wiele różnych nacji: Persowie, Rzymianie, Grecy, Ormianie, Arabowie, Turcy, Mongołowie i Rosjanie.
Pierwszym królestwem, które pojawiło się na omawianym terenie, było królestwo Manna – ok. IX w. p.n.e. Przetrwało ono do początku VII w. p.n.e., później zaś weszło w skład państwa Medów.
Islam na terenie dzisiejszego Azerbejdżanu rozprzestrzenił się gwałtownie po jego podboju przez Arabów w VII-VIII w. Po upadku władzy arabskiej powstało kilka częściowo niepodległych państewek. W XI w. nastąpiło podbicie regionu przez Turków Seldżuckich – zdominowali oni Azerbejdżan i stali się przodkami dzisiejszych Azerbejdżan. W latach trzydziestych XIII wieku Azerbejdżan podbili Mongołowie i był on następnie głównym ośrodkiem władzy Ilchanidów.
Azerbejdżan od XV do XVIII w. był częścią Iranu znajdującego się wówczas pod rządami Safawidów. Na skutek przegranych przez nową irańską dynastię Kadżarów wojen z Rosją na mocy traktatu w Gulistanie (1813) oraz traktatu turkmanczajskiego (1828) Azerbejdżan został przyłączony do Imperium Rosyjskiego.
Od 1872 w Baku na skalę przemysłową wydobywano ropę naftową. Odkrycie to zapoczątkowało ekspansywny rozwój tego miasta.
Po rozpadzie Zakaukaskiej DRF w maju 1918, Azerbejdżan uzyskał niepodległość - powstała Demokratyczna Republika Azerbejdżanu. W kwietniu 1920 Azerbejdżan został zajęty przez Armię Czerwoną.
Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka w latach 1920–1922 była częścią państwa radzieckiego przed powstaniem ZSRR, w latach 1922–1936 razem z Gruzją i Armenią wchodziła w skład ZSRR jako część Zakaukaskiej Federacyjnej SRR, w 1936 weszła w skład ZSRR bezpośrednio.
Część ludności Azerbejdżanu znalazła się poza ASRR, na terenie Iranu. Tamtejsi działacze wraz z Irańczykami próbowali w 1920 powołać Republikę Gilańską[2], co jednak nie udało się. W listopadzie 1945 powstała tam Autonomiczna Republika Azerbejdżanu. Niektórzy z nich liczyli na to, że terytorium Iranu zamieszkiwane przez Azerbejdżan zostanie wcielone do ZSRR. Do utworzenia w ten sposób „Wielkiego Azerbejdżanu” dążył m.in. pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżańskiej SRR Mir Cəfər Bağırov[3]. Ostatecznie gdy rząd ZSRR wycofał swoje poparcie dla republiki, ta została zlikwidowana przez wojska irańskie.
30 sierpnia 1991 Azerbejdżan ogłosił niepodległość, która została formalnie uznana dopiero 18 października 1991. 21 grudnia 1991 kraj przystąpił do Wspólnoty Niepodległych Państw. Od ogłoszenia niepodległości trwa konflikt z Armenią o Górski Karabach.
Ustrój polityczny
Azerbejdżan jest republiką prezydencką. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na siedmioletnią kadencję. Do jego uprawnień należy m.in. nominowanie ministrów. Ciałem ustawodawczym jest Zgromadzenie Narodowe - 125 deputowanych wybieranych na 5 lat w wyborach powszechnych. Prawo wyborcze przysługuje każdemu obywatelowi kraju, który ukończył osiemnaście lat.
Siły zbrojne
Azerbejdżan dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[4]. Uzbrojenie sił lądowych Azerbejdżanu składało się w 2014 roku z: 544 czołgów, 1864 opancerzonych pojazdów bojowych, 180 dział samobieżnych, 266 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 384 zestawów artylerii holowanej[4]. Marynarka wojenna Azerbejdżanu dysponowała w 2014 roku 23 okrętami obrony przybrzeża, jedną fregatą, czterema okrętami podwodnymi oraz 7 okrętami obrony przeciwminowej[4]. Azerbejdżańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 34 myśliwców, 54 samolotów transportowych, 19 samolotów szkolno-bojowych, 79 śmigłowców oraz 18 śmigłowców szturmowych[4].
Wojska azerbejdżańskie w 2014 roku liczyły 67 tys. żołnierzy zawodowych oraz 300 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) azerskie siły zbrojne stanowią 50. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3,2 mld dolarów (USD)[4].
Geografia
Demografia
- Zobacz też: Miasta Azerbejdżanu
Azerbejdżan jest najludniejszym państwem Zakaukazia. Mieszka tutaj 9 868 000 mieszkańców, z czego w roku 2016 Azerowie stanowili 90,8%. Wśród mniejszości narodowych największe grupy stanowią Lezgini (1,94%), Ormianie (1,29%), Rosjanie (1,28%), Tałyszowie (1,21%), Awarowie (0,54%), Tatarzy (0,27%), Tatowie (0,27%), Ukraińcy (0,23%), Cachurzy (0,18%), Turcy (0,11%). Pozostali: Ingilojcy, Gruzini, Kurdowie, Białorusini i inni[5].
Prawie wszyscy Ormianie mieszkają w Górskim Karabachu.
Religia
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center[6][7]:
- islam – 96,9% (8 900 000) (szyizm)
- prawosławie – 1,45% (140 000)
- kościół ormiański – 1,35% (120 000) (Górski Karabach)
- protestantyzm – 0,2% (20 000)
- pozostali – 0,1% (10 000)
Podział administracyjny Azerbejdżanu
Kraj jest podzielony na:
- 59 rejonów (az. rayon, l.mn. rayonlar),
- 11 miast wydzielonych (az. şəhər, l.mn. şəhərlər).
Wydzieloną częścią Azerbejdżanu pozostaje eksklawa Nachiczewan, mająca status republiki autonomicznej (az. muxtar respublikası).
Gospodarka
Największym bogactwem naturalnym tego kraju jest ropa naftowa, której wydobycie stanowi 70% produkcji całego kraju. Ponadto wydobywa się miedź, złoto, srebro, tytan, chrom, mangan, kobalt, molibden, antymon oraz sól kamienną[8]. We wrześniu 1994 r. została podpisana umowa pomiędzy Spółką Oil Państwową Republiką Azerbejdżanu (SOCAR) oraz 13 spółkami naftowymi, a wśród nich Amoco, BP, ExxonMobil, Lukoil i Statoil[9]. 90% energii elektrycznej pochodzi z elektrowni cieplnych, wśród których największa znajduje się w Ali Bajramły o mocy 1080 MW. Spółka SOCAR planuje pełną gazyfikację kraju do 2021 roku[10].
Dużą rolę w gospodarce Azerbejdżanu odgrywa też rolnictwo.
Dochód narodowy brutto wynosi 3800 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 4,6% (2004). Zadłużenie 1,8 mld USD (2004). Rozkład zatrudnienia przedstawia się następująco: usługi – 40,2%, rolnictwo – 14,1%, przemysł – 45,7%. Azerbejdżan eksportuje przede wszystkim żywność (32%), tekstylia (19%), maszyny (18%). Natomiast importuje żywność (26%), maszyny (18%), produkty metalurgiczne (12%).
Głównymi partnerami handlowymi są: kraje byłego ZSRR (Rosja, Ukraina, Kazachstan, Turkmenistan), Turcja i Włochy. Obroty handlowe z zagranicą – eksport: 3,2 mld USD, import: 3,6 mld USD (2004).
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,922 mln. turystów (11% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,309 mld dolarów[11].
Edukacja
Główną instytucją naukową Azerbejdżanu jest Azerbejdżańska Akademia Nauk.
W Azerbejdżanie działają następujące uczelnie:
- Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası
- Azərbaycan Texniki Universiteti
- Azərbaycan Texnologiya Universiteti (Gandża)
- Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti
- Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
- Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
- Azərbaycan Dillər Universiteti
- Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası
- Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti
- Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Universiteti
- Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası
- Azərbaycan Kooperasiya Universiteti
- Azərbaycan Tibb Universiteti
- Azərbaycan Dillər Universiteti
- Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu
- Azərbaycan Milli Konservatoriyası
- Azərbaycan Dəniz Akademiyası
- Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası (Gandża)
- Bakı Dövlət Universiteti
- Bakı Slavyan Universiteti
- Bakı Musiqi Akademiyası
- Sumqayıt Dövlət Universiteti
- Milli Aviasiya Akademiyası
- Mingəçevir Politexnik İnstitutu
- Naxçıvan Dövlət Universiteti
- Naxçıvan Müəllimlər Universiteti
- Gəncə Dövlət Universiteti
- Lənkəran Dövlət Universiteti
- Baki Biznes Universiteti
Kultura
Muzyka
Klasyczną muzyką Azerbejdżanu jest mugam (az. muğam). Tradycyjne instrumenty to: kamancza, balaban, tar i nagara. Znana jest także postać wędrownego barda – aszyga, który gra na sazie, rodzaju lutni.
Ciekawą aktualnością był występ mistrza śpiewu mugam, Alima Quasimova ze swoim zespołem w sobotę 7 lipca 2007 w teatrze Capitol na festiwalu „Brave” we Wrocławiu. Śpiewak, wyróżniony przez UNESCO, wystąpił z zespołem składającym się z kaukaskich skrzypiec, kaukaskiej mandoliny, klarnetu i perkusji (perkusista używał 4 różnych bębnów, grając najczęściej na dwóch), oraz z młodą śpiewaczką towarzyszącą mu najczęściej w odśpiewie, rzadziej w duecie. Oboje śpiewacy siedzieli środkowo na dywanach mając po swoich bokach mandolinistę i skrzypka, a perkusista i klarnecista umieszczeni byli z tyłu na krzesłach. Śpiewacy towarzyszyli sobie na płaskich dużych bębnach, przy czym śpiewak używał znanej techniki wspomagania dłonią dotykając ucha, podczas gdy śpiewaczka, szczelnie ubrana w kolorowy strój pokazujący wyłącznie jej twarz, posługiwała się tu właśnie swoim bębnem. Według objaśnień towarzyszących, modalny śpiew mugam jest wspólną tradycją ludów Kaukazu i (szczególnie tureckojęzycznych) ludów Azji Środkowej. Alim Quasimov uważany jest za wybitnego żyjącego mistrza śpiewu mugam.
14 maja 2011 reprezentacja Azerbejdżanu zwyciężyła w konkursie Eurowizji. Duet "Ell & Nikki" został wyłoniony z półfinału 10 maja. Ich piosenka „Running Scared” uzyskała 221 punktów.
Kraj ma także tradycje jazzowe. Vaqif Mustafazadə był najsłynniejszym jazzmanem azerbejdżańskim – łączył on mugam ze swingiem. Tę tradycję kontynuuje jego córka – Əzizə Mustafazadə. Co roku odbywa się „Baku Jazz Festival”[12].
W muzyce poważnej najbardziej znaną postacią jest kompozytor i dyrygent Üzeyir Hacibəyov.
Święta państwowe
| Data | Polska nazwa | Oryginalna nazwa |
|---|---|---|
| 1 stycznia | Nowy Rok | Yeni il |
| 20 stycznia | Dzień Męczenników | Şəhidlər günü |
| 8 marca | Dzień Kobiet | Qadınlar günü |
| 20–21 marca | Święto Wiosny | Novruz bayramı |
| 9 maja | Dzień Zwycięstwa nad Faszyzmem | Faşizm üzərində qələbə |
| 28 maja | Dzień Republiki | Respublika günü |
| 15 czerwca | Dzień Ocalenia Narodowego | Milli qurtuluş günü |
| 26 czerwca | Dzień Wojska | Silahlı qüvvələr günü |
| 18 października | Dzień Niepodległości | Milli müstəqillik günü |
| 12 listopada | Dzień Konstytucji | Konstitusiya günü |
| 17 listopada | Dzień Odrodzenia Narodowego | Milli dirçəliş günü |
| 31 grudnia | Dzień Jedności Azerów na Świecie | Ümumdünya azərbaycanlılarının həmrəylik günü |
Przyroda i jej ochrona
Przyroda Azerbejdżanu jest bogata i obejmuje bardzo zróżnicowane ekosystemy – od wysokogórskich po stepowe i półpustynne. Flora Azerbejdżanu liczy 4500 gatunków roślin naczyniowych, w tym 240 gatunków endemicznych lub reliktowych. Fauna liczy 107 gatunków ssaków, 394 gatunki ptaków, 54 gatunki gadów, 9 płazów, ok. 100 gatunków ryb. 10,1% terytorium zajmują obszary chronione: 2 obszary konwencji ramsarskiej, 9 parków narodowych, 11 państwowych rezerwatów przyrody i 24 rezerwaty (sanktuaria przyrody)[13].
Uwagi
- ↑ Dane podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (ang.).
Przypisy
- ↑ a b c d e Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2017: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2018. [dostęp 2018-04-18]. (ang.).
- ↑ red. Krasnowolska Anna: Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 841–842. ISBN 978-83-04-05047-1.
- ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 125–127. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ a b c d e Azerbaijan. Global Firepower. [dostęp 2014-08-23]. (ang.).
- ↑ Country: Azerbaijan – People Groups. Joshua Project, 2016.
- ↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-20].
- ↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-20].
- ↑ Azerbaijan – General Information.
- ↑ Azerbaijan – General Information.
- ↑ Azerbaijan Business Center – SOCAR plans to completed full gasification of Azerbaijan only by 2021.
- ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 8. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).
- ↑ Oficjalna strona Baku Jazz Festival.
- ↑ XÜSUSİ MÜHAFİZƏ OLUNAN TƏBİƏT ƏRAZİLƏRİNİN SİYAHISI. www.eco.gov.az. [dostęp 2015-03-29]. (azer.).
Bibliografia
- Achundov, Nazim: Azerbaycanda dövri metbuat (1832-1920). Bibliographie, Baku 1965.
- Chodubski, Andrzej: Witold Zglenicki „Polski Nobel” 1850-1904, Płock 1984
- Həsənov, Cəmil: Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində 1918-1920-ci illər, Baku 1993.
- La première république musulmane: l’Azerbeidjan, Paris 1919.
- La République de l’Azerbeidjan du Caucase, Paris 1919.
- Munschi, Hilal: Die Republik Aserbaidschan. Eine geschichtliche und politische Skizze, Berlin 1930.
- Mustafazade, Raxman: Dve respubliki. Azerbaijano-rossijskie otnoshenija 1918–1920 gg., Moskwa 2006.
- Nesibzade, Nesib: Azerbaycan demokratik respublikasi. Meqaleler ve senedler, Baku 1990.
- Sanders, A. (Nikuradse): Kaukasien. Nordkaukasien, Aserbaidschan, Armenien, Georgien. Geschichtlicher Umriss, München 1944.
- Sürmeli, Serpil: Türk-Gürcü iliskileri (1918-21), Ankara 2001.
- Świętochowski, Tadeusz: Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a muslim community, Cambridge University Press 1985.
- Świętochowski, Tadeusz, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998.
- Zeynalov, Rizvan: Voennoe strotel’stvo v Azerbaijanskoi respublike 1920-ijun’ 1941 g., Baku 1990.
- Zürrer, Werner: Kaukasien 1918-1921. Der Kampf der Großmächte um die Landbrücke zwischen Schwarzem und Kaspischem Meer, Düsseldorf 1978.
Linki zewnętrzne
- http://www.azerbaijan.az/ (ang. • azer. • ros.)
- O azerbejdżańskiej literaturze i języku azerskim
- Strona prezydenta Azerbejdżanu
- Strona azerskiego parlamentu
- ↑ Uznawana przez 5 państw
- ↑ Uznawany przez 1 państwo
- ↑ Uznawana przez 5 państw
- ↑ Państwo in statu nascendi; Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
- ↑ Uznawana przez 12 państw
- ↑ Turkmenistan jest członkiem stowarzyszonym od 26 sierpnia 2005 roku.
| Państwa członkowskie |
|
|---|---|
| Kandydaci | |
| Obserwatorzy | |
| Byli członkowie Rady Europy |
