Białowieża

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Białowieża
wieś
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

hajnowski

Gmina

Białowieża

Wysokość

163[2] m n.p.m.

Liczba ludności (2011)

1830[3][4]

Strefa numeracyjna

85

Kod pocztowy

17-230[5]

Tablice rejestracyjne

BHA

SIMC

0023076[6]

Położenie na mapie gminy Białowieża
Mapa konturowa gminy Białowieża, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Białowieża”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawiędzi nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Białowieża”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko prawej krawiędzi na dole znajduje się punkt z opisem „Białowieża”
Położenie na mapie powiatu hajnowskiego
Mapa konturowa powiatu hajnowskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Białowieża”
Ziemia52°42′02″N 23°52′04″E/52,700556 23,867778[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
Plan Białowieży
Pałac w Białowieży w 1894
Mieszkańcy Białowieży wracający z niedzielnego nabożeństwa, po prawej widoczna cerkiew św. Mikołaja, przed 1903

Białowieża (biał. Белавежа Biełavieža, w miejsc. gwarze białoruskiej Bałavež lub Biełavieš[7])[8] – wieś w Polsce, położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Białowieża[6][9]. Leży na rozległej polanie w Puszczy Białowieskiej, nad Narewką, na Równinie Bielskiej.

W latach 1975–1998 miejscowość znajdowała się w województwie białostockim.

Wieś jest siedzibą gminy Białowieża oraz Białowieskiego Parku Narodowego, obejmującego 17% polskiej części Puszczy Białowieskiej. W Białowieży znajdują się Białowieska Stacja Geobotaniczna, pierwotnie Polskiej Akademii Nauk, obecnie Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk oraz Europejskie Centrum Lasów Naturalnych Instytutu Badawczego Leśnictwa.

Leży przy drodze wojewódzkiej nr 689 biegnącej z Bielska Podlaskiego. Dawniej była ważnym punktem na trasie przy byłym trakcie handlowym z Grodna do Brześcia Litewskiego[10]. Od 2005 roku w Grudkach, oddalonych od miejscowości o 4 km, znajduje się pieszo-rowerowe polsko-białoruskie przejście graniczne. Białowieża jest punktem końcowym (czynnej do 1994 roku) linii kolejowej do Hajnówki.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie nazwy miejscowości nie zostało ostatecznie potwierdzone[11]. Może ona pochodzić od białej wieży zameczku myśliwskiego wielkich książąt litewskich (a później królów polskich)[11].

Integralne części wsi[6][9]
SIMC Nazwa Rodzaj
0023171 Podolany część wsi
0023188 Podolany Drugie część wsi
0023194 Podolany Pierwsze część wsi
0023225 Zastawa część wsi
Nazwy zniesione 21 grudnia 1998[12]
Nazwa Rodzaj
Krzyże przysiółek wsi
Stoczek część wsi
Tropinka część wsi
Wojciechówka część wsi

Historia[edytuj | edytuj kod]

Najstarsze ślady obecności ludzkiej pochodzą z neolitu, sprzed około 5 tysięcy lat.

Pierwsza osada o nazwie Białowieża znajdowała się ok. 5,5 km na północny zachód od obecnej miejscowości, w miejscu, w którym obecnie znajduje się uroczysko Stara Białowieża[11].

 Osobny artykuł: Stara Białowieża.

W XIII wieku okolice Białowieży były terenami przygranicznymi księstw: mazowieckiego, wołyńskiego, litewskiego i plemion jaćwieskich. W tym okresie najazdy tatarskie, krzyżackie i później litewskie spowodowały wyludnienie Puszczy Białowieskiej.

Od XIV wieku istniał tam stały dwór myśliwski książąt litewskich[13]. Wieś leśnictwa białowieskiego w ekonomii grodzieńskiej w drugiej połowie XVII wieku[14]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Białowieża jako wieś królewska ekonomii brzeskiej położona była w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego[15]. Pierwsze wzmianki o osadnictwie w Białowieży odnoszą się do roku 1639, gdy istniały folwark i dwór królewski króla Władysława IV Wazy. Następny dwór powstał w czasach panowania Augusta III Sasa. W roku 1775 wieś liczyła 20 domów.

Po III rozbiorze Polski w 1795 roku, miejscowość do 1915 roku znalazła się pod zaborem rosyjskim (bezpośrednio w Imperium Rosyjskim)[13]. Okolice puszczy były podczas zaboru objęte powstaniami narodowymi. W okresie powstania listopadowego w roku 1831, cała straż leśna przyłączyła się do powstania. W czasie powstania styczniowego w 1863 r. walki z wojskami rosyjskimi prowadziły powstańcze oddziały Rogińskiego, Duchińskiego i Wróblewskiego.

W roku 1827 w uroczysku Stara Białowieża odkryto cmentarzysko szkieletowe płaskie. Do roku 1976 zinwentaryzowano na terenie Białowieskiego Parku Narodowego 30 kurhanów.

W 1897 miejscowość uzyskała połączenie kolejowe z Hajnówką[13].

Od 17 sierpnia 1915 do końca 1918 roku teren Białowieży znajdował się pod okupacją II Rzeszy Niemieckiej. W celu pozyskiwania drewna z Puszczy Białowieskiej Niemcy zbudowali tam dwa tartaki, w Stoczku i Grudkach[16].

Po zakończeniu I wojny światowej, na przełomie 1918 i 1919 r., Białowieża od grudnia 1918 do lutego 1919 znajdowała się z woli Niemiec pod administracją litewską, która jednak była podporządkowana wojskom niemieckim. W dniu 27 lutego 1919 roku do Białowieży wkroczył polski oddział konny dowodzony przez majora Jerzego Dąbrowskiego, co spowodowało, że następnego dnia Białowieżę dobrowolnie opuścił 50-osobowy oddział niemiecki. 21 marca 1919 roku do Białowieży przybyły polskie władze cywilne[17]. W dniach 22-30 lipca 1919 roku reprezentujący władze polskie Jerzy Osmołowski, Aleksander Więckowski i Michał Kossakowski prowadzili w Białowieży negocjacje z delegacją bolszewicką, na czele której stał Julian Marchlewski.

W czerwcu i lipcu 1920 roku w pobliżu Białowieży miały miejsce dwie niewielkie potyczki wojsk polskich z oddziałami wojsk sowieckich.

W 1929 r. w Białowieży mieszkały 1064 osoby. Od 1924 mieściła się w niej Okręgowa Dyrekcja Lasów Państwowych, oddziały miały również Związek Kupców Polskich, Związek Kupców Żydowskich i Związek Leśników Państwowych. Targi odbywały się w poniedziałki. W Białowieży działała Ochotnicza Straż Ogniowa (komendant Jan Szeptulski). W 1929 r. we wsi znajdowały się skład apteczny, apteka, sześć sklepów bławatnych, dwa przedsiębiorstwa budowlane, cegielnia, skład budowlany, dom handlowy, dwie herbaciarnie, hotel, jadłodajnia, kawiarnia, spółdzielnia rolnicza, sklep z obuwiem, trzy piekarnie, dziesięć piwiarń, restauracja, firma autobusowa, sklep monopolowy, trzydzieści dziewięć sklepów spożywczych, trzy tartaki, terpentyniarnia i sklep z wędlinami. Praktykę prowadzili lekarz dr ginekologii Marian Ławrynowicz, dentysta Gołda Topolańska i cztery akuszerki. Zakłady mieli cieśla, trzej fryzjerzy, dwaj kowale, 4 krawców i 8 rzeźników[18].

1 września 1939 r. Białowieżę zbombardowało Luftwaffe – bomby poważnie uszkodziły cerkiew, spadły także, nie czyniąc większych szkód, w pobliżu polowego szpitala wojskowego, umieszczonego krótko przed wojną w skrzydle pałacu. 16 września do Białowieży weszła Podlaska Brygada Kawalerii. 20 września[19] gen. Zygmunt Podhorski ps. „Zaza” powołał ze zgromadzonych oddziałów Suwalskiej Brygady Kawalerii i Podlaskiej Brygadę Kawalerii improwizowaną Dywizję Kawalerii „Zaza” złożoną z Brygady Kawalerii „Plis” i Brygady Kawalerii „Edward”. Po zajęciu Białowieży przez niemiecką 3 Dywizję Pancerną przekazano Białowieżę Sowietom, którzy okupowali ją w latach 1939–1941. Wysiedlili wówczas wiele osób na Syberię.

Po ataku Niemiec na Związek Radziecki Białowieżę okupowali Niemcy. W lipcu 1941 w budynku Lasów Państwowych przy obecnej ul. Parkowej utworzono areszt żandarmerii, gdzie m.in. przetrzymywano mieszkańców Białowieży i okolicznych wsi przed egzekucjami[20]. 322 batalion niemieckiej policji dokonał w Białowieży i w jej okolicach (m.in. w żwirowni) licznych mordów na miejscowej ludności. W latach 1941–1944 Białowieża i jej okolice były terenem wzmożonych działań partyzantki polskiej i radzieckiej[13].

Jesienią 1943 roku w związku ze znaczną aktywizacją partyzantki radzieckiej na tych terenach Niemcy wysiedlili ok. 8 tys. Białorusinów z okolic Puszczy Białowieskiej[21].

W roku 1943 działały brygada partyzancka „W imię Ojczyzny”, sowieckie oddziały partyzanckie i oddziały AK. Od końca 1944 i w 1945 r. w rejonie Puszczy Białowieskiej operował oddział mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”.

25 lipca 1944 Józef Stalin oraz delegacja PKWN (E. Osóbka-Morawski, A. Witos) w Moskwie podzielili Puszczę Białowieską pomiędzy RP a BSRR. Białowieża pozostała w Polsce.

W Białowieży znajdowała się strażnica WOP.

21 grudnia 1998 roku do Białowieży przyłączono sąsiadujące wsie Podolany i Zastawa, a także zniesiono nazwy części wsi: Stoczek, Tropinka i Wojciechówka oraz przysiółka Krzyże[22].

Dwory królewskie[edytuj | edytuj kod]

Podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych w latach 2006–2008 na terenie Starej Białowieży odkryto pozostałości drewnianego dworu datowanego na drugą połowę XVI wieku. Związany był przypuszczalnie z polowaniami Zygmunta Augusta i Stefana Batorego w Puszczy Białowieskiej.

Na podstawie wykopalisk archeologicznych (prowadzonych w latach 2004–2005) i wzmianki z 1639 roku wiadomo, że na terenie dzisiejszego parku Pałacowego w Białowieży w czasach królów z dynastii Wazów istniał kolejny dwór myśliwski. Najprawdopodobniej w tym dworze zatrzymywali się podczas polowań Władysław IV Waza (w 1643 roku) i Jan Kazimierz Waza (w 1650 roku). Dwór Wazów spalono przed 1658 rokiem, zapewne podczas IV wojny polsko-moskiewskiej.

Rysunek przedstawiający dwór króla Augusta III Sasa z dwoma pawilonami dobudowanymi za Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na skraju, po lewej widoczny obelisk. (Jakub Sokołowski, 1821)

W XVIII wieku zbudowano w pobliżu miejsca po dworze Wazów nowy dwór królewski, w którym zatrzymał się we wrześniu 1752 r. król August III Sas podczas polowania w puszczy. W polowaniu brała udział też królowa i jego dwaj synowie. Pamiątką po polowaniu jest stojący na grobli w parku Pałacowym obelisk z piaskowca z napisami w językach niemieckim i polskim opisującymi to wydarzenie. W inwentarzu z 1773 roku dwór określono jako pałac drewniany, frontem zwrócony na południe, obity tarcicami heblowanymi, długości 11 i szerokości 5 sążni.

W dniach od 30 sierpnia do 2 sierpnia 1784 roku w dworze przybywał król Stanisław August Poniatowski. Z tej okazji bratanek króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski wyremontował przed przyjazdem króla istniejący dwór i dobudował widoczne na zachowanych widokach z epoki oficyny – kuchenną i gościnną. Inwentarz sporządzony w 1796 roku wspomina także o stojącej w pobliżu kancelarii łowieckiej, domu dla audytora leśnictwa, młynie, psiarni i składzie na sieci. Zachował się widok dworu z 1821 roku, co oznacza, że budynek przetrwał przemarsz wojsk napoleońskich w 1812 roku. Dawny dwór królów Polski został prawdopodobnie zniszczony około roku 1831 w czasie powstania listopadowego.

Pałac w Białowieży[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Pałac w Białowieży.

W 1889 roku na miejscu dworu polskich królów car Aleksander III polecił rozpoczęcie budowy pałacu. Budowa została ukończona w 1894 r.[16] Była to letnio-jesienna rezydencja cara Rosji zbudowana z myślą o polowaniach w Puszczy Białowieskiej. Pod koniec XIX wieku wokół pałacu na obszarze 49 ha założono istniejący do dziś park Pałacowy w typie parku angielskiego[23]. Na potrzeby pałacu w 1897 r. wybudowano dworzec Białowieża Pałac, a kilka lat później Białowieża Towarowa, którego budynek zachował się. Car Aleksander III wraz z rodziną przyjeżdżał na łowy koleją.

Pałac spłonął wskutek działań wojennych w 1944 r., w 1958 r. zdecydowano o jego rozbiórce. Obecnie na jego miejscu wzniesiono nowy budynek, w którym znajdują się dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego, Muzeum Przyrodniczo-Leśne im. prof. J. Miklaszewskiego, restauracja i hotel.

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Białowieski Park Narodowy
Dawny dworek gubernatora grodzieńskiego w parku Pałacowym, obecnie siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej Białowieskiego Parku Narodowego
Muzeum Przyrodniczo-Leśne im. prof. J. Miklaszewskiego
Budynek nieczynnej stacji kolejowej Białowieża Towarowa (obecnie Restauracja Carska)
Żubry w Rezerwacie Pokazowym Żubrów
Muzeum Przyrodniczo-Leśne im. prof. J. Miklaszewskiego, fragment centralnej dioramy z żubrami
Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”
Cerkiew św. Mikołaja
Wnętrze świątyni z porcelanowym ikonostasem

Ruch turystyczny w rejonie Białowieży zaczął rozwijać się w okresie międzywojennym[16]. W 1939 liczbę turystów szacowano na ponad 45 tys. osób[16].

Miejscowość zawdzięcza swoją popularność Puszczy Białowieskiej i Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, który wraz z częścią Puszczy Białowieskiej na terytorium Białorusi, został wpisany w 1979 na listę światowego dziedzictwa UNESCO[24]. Stanowi ona bazę wypadową do Parku i atrakcji turystycznych znajdujących się w zagospodarowanej części Puszczy[16]. Ma rozbudowaną bazę turystyczną. We wsi znajdują się cztery hotele, kilka zajazdów i pensjonatów, a mieszkańcy prowadzą kilkadziesiąt kwater agroturystycznych.

W parku Pałacowym znajdują się Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego im. prof. J. Miklaszewskiego (zbudowane w miejscu wzniesionego w latach 1967–1970 zespołu mieszczącego muzeum i Dom Wycieczkowy WPT „Iwa”[25]), oraz dworek gubernatora grodzieńskiego (obecnie siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN). Zachowały się zbudowane w czasie panowania cara Aleksandra III stajnie (dawniej Dom Turysty PTTK) i Dom Marszałkowski (obecnie siedziba Białowieskiego Parku Narodowego i Instytutu Badawczego Leśnictwa). Obok parku znajduje się cerkiew prawosławna św. Mikołaja Cudotwórcy. W miejscowości znajduje się również kościół rzymskokatolicki św. Teresy od Dzieciątka Jezus z kaplicą św. Huberta – patrona myśliwych.

W zachodniej części miejscowości zlokalizowany jest niewielki skansen budownictwa drewnianego z dwoma wiatrakami. Najbardziej na południe wysunięty jest dawny (nieczynny) dworzec kolejowy – Białowieża Towarowa (obecnie mieści się w nim restauracja Carska).

Przy drodze z Hajnówki do Białowieży znajduje się Rezerwat Pokazowy Żubrów, w którym prócz żubrów można zobaczyć dziki, wilki, jelenie, sarny, żubronie (skrzyżowanie żubra z bydłem domowym) i koniki polskie.

 Osobny artykuł: Rezerwat Pokazowy Żubrów (Białowieski PN).

Białowieski Park Narodowy reprezentuje najlepiej zachowany w Europie nizinny las naturalny (grąd, ols, bór). Stwierdzono w nim 806 gatunków roślin naczyniowych (w tym 24 drzew), ponad 3 tys. gatunków grzybów, 200 mchów i 283 porostów. Odnotowano 120 gatunków ptaków gniazdujących, 52 gatunki ssaków i ponad 10 tys. gatunków bezkręgowców (w większości owadów). Dla zwiedzających jest dostępny 4-kilometrowy pieszy szlak wyłącznie z licencjonowanym przewodnikiem (w grupach maksymalnie do 12 osób)[26]. Natomiast Obręb Ochronny Hwoźna, który w 1996 roku włączono do Parku, jest dostępny zarówno do turystyki pieszej, jak i rowerowej. Znajduje się tam ponad 20 km szlaków pieszych oraz 14 km szlaków rowerowych. Po szlakach można poruszać się nieodpłatnie bez przewodnika. Szlaki są oznakowane i zaopatrzone w liczne wiaty, kładki oraz punkty widokowe.

Zmodernizowane Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego dokumentuje cenny przyrodniczo i kulturowo obszar Podlasia – Puszczę Białowieską. W salach wystawowych prezentowane są przyroda i historia Białowieskiego Parku Narodowego i Puszczy Białowieskiej oraz wielowiekowa działalność człowieka na tym terenie. Zgodnie z najnowszymi trendami, treści prezentowane są blokami problemowymi, eksponowanymi w formie dioram. Organizowane są też wystawy czasowe oraz galerie malarskie i fotograficzne.

W miejscowości znajduje się też Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”, należący do Nadleśnictwa Białowieża.

Prócz turystyki pieszej w okolicy można uprawiać turystykę rowerową, konną i wodną (spływy kajakowe). W Białowieży bierze początek wiele szlaków turystycznych, pieszych i rowerowych, liczących kilkaset kilometrów. W „Starej Białowieży” wyznaczony jest Szlak Dębów Królewskich, gdzie rosną m.in. 400-letnie dęby. Wyznaczono miejsca ogniskowe dla grup turystycznych. Niedaleko północno-zachodniej granicy Białowieży, przy drodze w kierunku Bud (przedłużenie ul. Zastawa), zorganizowano ścieżkę edukacyjną Żebra Żubra.

W zabytkowym odrestaurowanym budynku dawnej kasy kolejowej przy ul. Kolejowej 17, przy wejściu na mostek i groblę prowadzącą do parku Pałacowego i Rezerwatu Ścisłego, mieści się Centrum Informacji Turystycznej PTTK, gdzie można oprócz zasięgnięcia informacji na temat miejscowych atrakcji turystycznych skorzystać z usług licencjonowanych przewodników i zorganizować wycieczkę.

 Zobacz też: Przejście graniczne Białowieża-Piererow.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Według spisu ludności z 30 września 1921 roku w dzielnicy Stoczek mieszkało 1064 osób w 145 domach, 1049 podało narodowość polską, 7 – białoruską, 5 – niemiecką, 3 – inną narodowość. 248 osób było wyznania rzymskokatolickiego, 629 osób było wyznania prawosławnego, 74 – ewangelickiego, 112 – do wyznania mojżeszowego, 1 osoba zadeklarowała przynależność do innego wyznania[28].

W dzielnicy Zastawa mieszkało 342 osób w 54 domach, 310 podało narodowość polską, 14 – białoruską, 2 – żydowską, 16 – inną narodowość. 11 osób było wyznania rzymskokatolickiego, 315 osób było wyznania prawosławnego, 1 – ewangelickiego, 15 – wyznania mojżeszowego[28].

W dzielnicy Podolany mieszkało 310 osób w 51 domach, 310 podało narodowość polską. 23 osoby były wyznania rzymskokatolickiego, 287 osób było wyznania prawosławnego[28].

W dzielnicy Krzyże mieszkało 87 osób w 11 domach, 87 podało narodowość polską. 32 osoby były wyznania rzymskokatolickiego, 45 osób było wyznania prawosławnego, 10 zadeklarowało przynależność do wyznania mojżeszowego[28].

Związki wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Na terenie miejscowości działalność prowadzą następujące związki wyznaniowe:

oraz dwie protestanckie wspólnoty o charakterze ewangelikalnym:

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Skrajne wartości temperatury zanotowane w Białowieży w okresie powojennym[31]:

  • minimum: −38,7 °C, przy gruncie: −41,7 °C (11 stycznia 1950),
  • maksimum: +34,5 °C (8 sierpnia 1963).

Ludzie związani z Białowieżą[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 4889
  2. ↑ Wys. ogródka stacji meteorologicznej. Mapa topograficzna 1 : 10 000.
  3. ↑ Wieś Białowieża w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-01-04] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  4. ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  5. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., lipiec 2015, s. 26 [zarchiwizowane 2015-09-10].
  6. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  7. ↑ Stanisław Glinka, Antonina Obrębska-Jabłonowska, Janusz Siatkowski (red.), Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. 1, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1980, s. 58 [zarchiwizowane z adresu 2019-04-03].
  8. ↑ Leonard Drożdżewicz, Zielone pogranicze. Impresje z ostępów leśnych Białowieży, „Znad Wilii”, nr 4 (64) z 2015 r., s. 119-122.
  9. ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  10. ↑ Białowieża, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 196. s. 196
  11. ↑ a b c Czesław Okołów: Białowieża. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989, s. 3. ISBN 83-7005-209-6.
  12. ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 156, poz. 1026
  13. ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia PWN. Tom 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 562. ISBN 83-01-13436-4.
  14. ↑ Stanisław Zawadzki, Gospodarowanie ekonomiami królewskimi w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle kontraktów dzierżawnych z II poł. XVII w., Warszawa 2021, s. 170.
  15. ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 106.
  16. ↑ a b c d e Czesław Okołów: Białowieża. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989, s. 4. ISBN 83-7005-209-6.
  17. ↑ Marta Chmielińska, 11 listopada 1918 roku, „poranny.pl” [dostęp 2017-12-08] (pol.).
  18. ↑ The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-01].
  19. ↑ Ludwik Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wydawnictwo Lubelskie, 1986, s. 264.
  20. ↑ Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 99. ISBN 83-01-00065-1.
  21. ↑ ”Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939 – 1956” pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, str. 47
  22. ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 grudnia 1998 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 156, poz. 1026).
  23. ↑ Czesław Okołów: Białowieża. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989, s. 7. ISBN 83-7005-209-6.
  24. ↑ Białowieża Forest. [w:] UNESCO World Heritage Centre [on-line]. whc.unesco.org. [dostęp 2019-05-04].
  25. ↑ Czesław Okołów: Białowieża. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989, s. 9. ISBN 83-7005-209-6.
  26. ↑ Zasady zwiedzania i opłaty w BPN. [w:] Białowieski Park Narodowy [on-line]. bpn.com.pl. [dostęp 2019-05-06].
  27. ↑ Anna Kamińska, Białowieża szeptem: historie z Puszczy Białowieskiej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2017, s. 234, ISBN 978-83-08-06440-5 [dostęp 2024-01-25].
  28. ↑ a b c d Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 5: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924, s. 7–8. [dostęp 2015-10-16].
  29. ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2023-08-08].
  30. ↑ Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2023-08-08].
  31. ↑ Grzegorz Żarnowiecki: Związki pomiędzy pokrywą śnieżną a roślinnością na przykładzie grądów Białowieskiego Parku Narodowego. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2008, s. 29, seria: Prace Geograficzne nr 216. ISBN 978-83-87954-98-7.
  32. ↑ Jedyna Puszcza Białowieska Jarosława Chyry. poranny.pl. [dostęp 2022-06-01].
  33. ↑ Chyra.pl. chyra.pl. [dostęp 2022-06-01].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Białowieża
Wsie
Osady
Osady leśne
Części wsi
Pozostałe
miejscowości

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Białowieża&oldid=73142962”