Białuty (województwo warmińsko-mazurskie)
53°12′48″N 20°23′44″E/53,213333 20,395556
| wieś | |
 Kościół katolicki w Białutach | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
538[2] |
| Strefa numeracyjna |
23 |
| Kod pocztowy |
13-240[3] |
| Tablice rejestracyjne |
NDZ |
| SIMC |
0116369 |
Położenie na mapie gminy Iłowo-Osada  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu działdowskiego  | |
| 53°12′48″N 20°23′44″E/53,213333 20,395556[1]
| |
Białuty – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie działdowskim, w gminie Iłowo-Osada.
Rys historyczny[edytuj | edytuj kod]
Wieś powstała przed 1371 rokiem. W wyniku działań właścicieli majątku w czasie reformacji ostała się tu parafia katolicka pw. św. Jakuba Apostoła (jedna z czterech w Prusach). Po mazowieckiej stronie granicy bardzo popularne były białuckie odpusty. Podczas jednego z nich 25 lipca 1709 roku przywleczona została do Prus cholera, która szalała na tych terenach przez następne 3 lata. W wyniku zarazy wymarła niemal cała wieś.
Wieś, podobnie jak okoliczne ziemie, leży na terenach granicznych, na których można dostrzec wpływy różnych kultur – mazowieckiej i pruskiej. Tereny te znajdowały się, w zależności od działań wojennych, raz po stronie Rzeczypospolitej, raz poza jej granicami. Niedaleko wsi można zauważyć jeszcze fragmenty XIV-wiecznego wału granicznego usypanego przez książąt mazowieckich.
W okresie międzywojennym stacjonowała tu placówka Straży Celnej „Białuty”[4].
Do połowy 1920 roku należała do powiatu nidzickiego[5], następnie 1920-56 do działdowskiego[6], 1956-72 do powiatu mławskiego[6], a od 1999 ponownie do działdowskiego. W niektórych źródłach wieś występuje pod nazwami Bayluthi, Bialutten[7].
W latach 1954–1957 wieś należała i była siedzibą władz gromady Białuty, po jej zniesieniu w gromadzie Iłowo. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ciechanowskiego.
Relikty przeszłości i zabytki[edytuj | edytuj kod]
Przy wjeździe do wsi stoją nieużywany kościół ewangelicki i dawna pastorówka – oba budynki z 1904 roku, wzniesione przy wsparciu funduszu utworzonego dla uczczenia 200-rocznicy koronacji Fryderyka I. Na wieży kościelnej zachowała się do dziś kamienna tablica upamiętniająca to wydarzenie. Kościół wzniesiono w stylu neogotyckim z czerwonej cegły, ściany częściowo otynkowano. Niestety, budynki pozbawione opieki popadają w ruinę.
Kościół katolicki wzniesiono w 1884 roku na miejscu poprzedniego drewnianego. Jest to również budowla z czerwonej cegły, w stylu neogotyckim – jednak dużo skromniejsza od kościoła ewangelickiego. We wnętrzu zachowało się wyposażenie z epoki. Obok świątyni znajdują się zabudowania probostwa.
-
Ruiny kościoła ewangelickiego z 1904 (wstęp wzbroniony - grozi zawaleniem) -
Kamienna tablica upamiętniająca 200-rocznicę koronacji Fryderyka I -
Wnętrze zrujnowanego kościoła ewangelickiego
Miejsca pamięci[edytuj | edytuj kod]
W Lesie Białuckim znajduje się pomnik ku czci pomordowanych w latach 1941-1945 ufundowany w dziesiątą rocznicę wyzwolenia. Obok znajdują się zbiorowe mogiły więźniów zamordowanych przez hitlerowców w niemieckim obozie koncentracyjnym Soldau (KL) w Działdowie.
-
Drogowskaz do mogił zbiorowych -
Pomnik ku czci pomordowanych -
Pomnik ku czci pomordowanych (zbliżenie) -
Drewniana kaplica w lesie białuckim koło pomnika
Rezerwat przyrody[edytuj | edytuj kod]
Przy miejscowym Leśnictwie Białuty (należącym do Nadleśnictwa Dwukoły) powstał rezerwat torfowiskowy "Świńskie Bagno". Przedmiotem ochrony są tu ekosystemy torfowiskowe i leśne.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 4915
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 27 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927, s. 228.
- ↑ Dz.U.M.B.Dz.Pr. 1920 nr 33 poz. 292, Dz.U.M.B.Dz.Pr. 1921 nr 34 poz. 529
- ↑ a b Dz.U. 1955 nr 44 poz. 282
- ↑ Wojciech Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, www.wbc.poznan.pl, 1882 [dostęp 2019-10-02].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Wojciech Wółkowski, Działdowo i okolice. Przewodnik, 2006
- materiały promocyjne gminy
