Kasacja (forma muzyczna)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Cassation)
W.A. Mozart, Cassation B-dur KV 99, Breitkopf 1878

Kasacja (niem. Cassatio, Cassatione, Cassation, Kassation, Gassation; wł. cassatio, cassazione, rzadziej niem. Grassaten, wł. crassatio[1]) – instrumentalna cykliczna forma muzyczna na orkiestrę lub zespół kameralny, zbliżona do serenady i divertimenta, przeznaczona do wykonań na wolnym powietrzu, szczególnie wieczorami[2].

Budowa formalna[edytuj | edytuj kod]

Po roku 1750 barokowa suita taneczna, bardzo popularna w minionych dziesięcioleciach, stopniowo zanika. Pozostawia jednak ślady (budowa cykliczna, części taneczne) w nowych formach muzyki kameralnej i orkiestrowej, jak serenada, divertimento, kasacja czy symfonia.

Kasacje stanowiły zwykle cykle luźno zestawionych krótkich, prostych utworów w kontrastujących tempach. Często zawierały menuety i marsze (te ostatnie najczęściej jako części skrajne, przy czym ostatnia bywała powtórzeniem Da capo części pierwszej). Kolejność poszczególnych części można było zmieniać, a ich liczba mogła sięgać nawet dziesięciu (np. Kassation KV 100/62a Mozarta).

Typowym przykładem tego gatunku jest Kasacja B-dur KV 99/63a Mozarta z roku 1769 na dwa oboje, dwa rogi i smyczki[3], na którą składają się następujące części: Marcia, Allegro molto, Andante, Menuetto, Andante, Menuetto, Allegro, a charakterystycznym zakończeniem cyklu jest powtórzenie części I (Marcia da capo)[4].

Trudno doszukać się jakiejś istotnej cechy formalnej, która odróżniałaby kasację od innych gatunków zbliżonych do serenady, takich jak divertimento[5], notturno czy Finalmusik (kompozycje Mozarta i innych kompozytorów na letnie uroczystości rozdania dyplomów Uniwersytetu w Salzburgu, przypominające serenadę)[6]. Jest prawdopodobne, że termin cassation odnosił się do funkcji społecznej tych utworów, granych dla rozrywki na świeżym powietrzu, a nie do jakichkolwiek specyficznych cech formalnych[7]. Za tą interpretają może przemawiać tytuł utworu czeskiego kompozytora Floriana Leopolda Gassmanna (1729-1774): Galanderie per Flauto Traverso primo, Flauto Traverso secondo, Corno primo e secondo, Violoncello per una Cassatione (Galanderie na flet poprzeczny pierwszy, flet poprzeczny drugi, róg pierwszy i drugi, wiolonczelę na kasację)[8].

Hugo Riemann w swoim Słowniku Muzycznym wskazuje, że wykonywane były zwłaszcza jako Abendmusik (muzyka wieczorna)[5][9].

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Hugo Riemann, Music Lexicon, V wydanie, Leipzig 1900, s. 551, definicja kasacji (Kassation).

W katalogach tematycznych Breitkopfa z tamtych czasów – podobnie jak u samych kompozytorów – można zauważyć tendencję do zamiennego stosowania tytułów „cassation” i „divertimento”[6]. Wydaje się, że zarówno Mozart, jak i Michael Haydn używali tego terminu tylko w odniesieniu do utworów orkiestrowych, pozornie przypominających serenadę salzburską, ale generalnie pozbawionych części koncertujących, podczas gdy Joseph Haydn nazwał „Cassations” swoje kwartety smyczkowe op. 1 i op. 2. Kasacje kameralne i orkiestrowe wydają się być stylistycznie powiązane odpowiednio z divertimento i serenadą. Włoskiego terminu cassazione używał Antonio Salieri[10].

Twórcy[edytuj | edytuj kod]

Heinrich Christoph Koch, Musikalisches Lexicon (1802), s. 307, definicja kasacji (Cassatio)

Kasacje były szczególnie popularne w południowych Niemczech, Austrii i Czechach od połowy do końca XVIII wieku[4]. Niektóre wczesne dzieła Josepha Haydna i Wolfganga Amadeusza Mozarta noszą tytuł cassation. Tworzyli je też inni kompozytorzy epoki preklasycznej i klasycznej, jak np. Franz Joseph Aumann, Carl Ditters von Dittersdorf, Michael Haydn, Leopold Hofmann, Antonio Rosetti, Joseph Schmitt, Johannes Matthias Sperger, Joseph Mannl, Jan Křtitel Vaňhal[4] i inni[11][12][13].

Kasacje orkiestrowe pisali m.in. Joseph Haydn, Johann Michael Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart czy Joseph Hafeneder. Kasacje na kameralne składy instrumentów smyczkowych lub dętych pozostawili m.in.: Jan Křtitel Vaňhal, Antonín Vranický, Carl Ditters von Dittersdorf, Antonín Kammel i inni. Szczególnie dużą liczbę utworów zwanych kasacjami pozostawił Joseph Haydn: 126 triów na baryton, skrzypce (lub altówkę) i wiolonczelę, 25 duetów na baryton i inny instrument smyczkowy (skrzypce, wiolonczela, altówka, kontrabas)[14]. Pod koniec XVIII wieku zarówno termin „kasacja”, jak i sama forma muzyczna wyszły z mody i zostały wyparta przez inne formy instrumentalne.

Muzyka nowsza[edytuj | edytuj kod]

Hugo Riemann, Dictionary of Music (prawdopodobnie 1896) str. 123-124, definicja kasacji (cassation).

Termin „cassation” był sporadycznie używany także w XX wieku[4]:

  • Jean Sibelius (1865–1957), kompozytor fiński, napisał Cassazione na małą orkiestrę op. 6 (1904)[15] – jednoczęściowy utwór orkiestrowy przypominającego divertimento.
  • Malcolm Williamson (1931–2003), kompozytor australijski, skomponował serię dziesięciu mini-oper z udziałem publiczności (skierowanych zwłaszcza do dzieci), które nazwał „cassations”[16].
  • Riccardo Malipiero (1914–2003), kompozytor włoski, napisał sekstet smyczkowy zatytułowany Cassazione for String Sextet[17].

Z kolei nazwy Kassation użyli:

  • Josef Schelb (1894–1977), kompozytor niemiecki – Kassation für sechs Gamben (1959);
  • Heinrich Gattermeyer (1923–2018), kompozytor austriacki – Kassation (Trio) I Op. 109/1 oraz Kassation II Op. 109/2 na flet, altówkę i gitarę[18].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie tego terminu muzycznego jest niepewne i istnieje na ten temat kilka hipotez.

Ponieważ kasacje Mozarta KV 63 i KV 99 zaczynają się marszami, pojawiały się sugestie, iż nazwa pochodzi od włoskiego cassa – bęben[7], który często towarzyszył kasacjom.

Inni uważają, że termin ten wywodzi się od włoskiego cassare – odprawić, oznaczającego pożegnanie muzyczne, czyli Abschiedsmusik[4][5]. H.Ch. Koch uważa, że ponieważ termin Cassatio (z włoskiego Cassazione) oznacza dosłownie odprawienie i niewątpliwie określa on utwór, którym kończy się wykonanie muzyki i „odprawia” słuchaczy[19]. Taką interpertację sugeruje również termin używany na określenie niektórych utworów W.A. Mozarta: Final-Musik (muzyka końcowa), np. Serenade (Final Musik oder Cassation) D-dur KV 100[20], choć w tym wypadku chodziło o muzykę na uroczystość zakończenia studiów.

Przywołano również francuskie słowo casse (złamać), wychodząc z założenia, że porządek utworu można „złamać”, wykonując części w dowolnej kolejności[4].

Michael Praetorius Syntagma Musica tom III, Wolfenbüttel 1619. Rozdz. VI, s. 18 – definicja serenaty.

Najbardziej prawdopodobne jest jednak, iż termin ten odzwierciedla plenerowy charakter kasacji i powstał z przekształcenia austriackiego słowa dialektalnego gassatim (chodzić po ulicy). Gassatim gehen (spacerować po ulicy) było wyrażeniem powszechnie używanym przez XVIII-wiecznych muzyków austriackich w odniesieniu do występów ulicznych[4][7][14]. Podobnych słów użył wcześniej niemiecki teoretyk muzyki, kompozytor i organista Michael Praetorius w swoim traktacie Syntagma musicum. W rozdziale VI części III „O utworach używanych na gassatach (Gassaten) i maskaradach” czytamy: „Serenata jest to pieśń wieczorna (Abendgesang) na trzy lub więcej głosów, [wykonywana], kiedy ktoś wieczorem przechadza się po ulicach (Gassen spatziren) lub wychodzi na ulice (Gassaten gehet), zabawiając młode damy”[21].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Шакирьянова А. Кассация в австро-немецкой музыке XVIII века, Старинная музыка 2012 n. 3–4 (57–58) s. 26–32.
  2. Encyklopedia Gutenberga online, Kasacja.
  3. Meredith, Anthony; Harris, Paul (2007). Malcolm Williamson: a mischievous muse. Omnibus. s. 215. ISBN 978-1-84772-102-0.
  4. a b c d e f g Unverricht, Hubert; Eisen, Cliff: „Cassation”. Grove Music Online. Oxford Music Online.
  5. a b c Hugo Riemann, Musiklexikon, wyd. V, Leipzig: Max Hesse, 1900, s. 551.
  6. a b James Webster: „Towards a History of Viennese Chamber Music in the Early Classical Period”. Journal of the American Musicological Society. 27 (2), 1974, s. 212–247.
  7. a b c Encyclopædia Britannica Online: Cassation.
  8. Anežka Šejnohová: Flétnová tvorba v archivu zámku ve Strážnici, Brno 2016.
  9. ENCENC Encyklopedie humanistyczne: Abendmusik.
  10. Della Croce, Vittorio; Blanchetti, Francesco (1994). Il caso Salieri. Eda. s. 564.
  11. Zob. RISM, Cassatio.
  12. Zob. RISM, Cassazione.
  13. Zob. RISM, Cassatione.
  14. a b Ulrich, Homer (1966). Chamber Music. Columbia University Press. ISBN 0-231-08617-2.
  15. Jean Sibelius, Works in chronological order.
  16. Meredith, Anthony; Harris, Paul. Malcolm Williamson: a mischievous muse. Omnibus, 2007, s. 215. ISBN 978-1-84772-102-0.
  17. Riccardo Malipiero (1914-2003), Cassazione for String Sextet. Earsense chamberbase. www.earsense.org.
  18. Zob. RISM, Kassation.
  19. Heinrich Christoph Koch, Musikalisches Lexicon (1802), s. 307 Cassatio.
  20. Köchelverzeichnis.
  21. Michael Praetorius, Syntagma Musicum cz. III, rozdz. VI, Wolfenbüttel 1619.