Cerkiew św. Marii Magdaleny w Białymstoku
 A-199 z dnia 20.10.1966[1]
| |||||||||||||||||
| cerkiew akademicka | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||
| Adres |
ul. Konstantego Kalinowskiego 11 | ||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||
| Diecezja | |||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne |
29 czerwca/12 lipca; | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Położenie na mapie Białegostoku  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |||||||||||||||||
 53°07′47,7″N 23°08′54,2″E/53,129917 23,148389
| |||||||||||||||||
Cerkiew pod wezwaniem św. Marii Magdaleny – prawosławna cerkiew akademicka[2] w Białymstoku. Należy do parafii katedralnej św. Mikołaja w Białymstoku, w dekanacie Białystok diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Była również użytkowana przez białostocką parafię wojskową Świętych Piotra i Pawła.
Jedna z najstarszych zachowanych do dnia dzisiejszego budowli sakralnych Białegostoku.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Na skutek gwałtownej rozbudowy Białegostoku w wiekach XIX i XX, cerkiew aktualnie leży w centrum miasta na terenie parku Centralnego, u zbiegu ulic Krakowskiej, Grunwaldzkiej i Konstantego Kalinowskiego, w obrębie osiedla Centrum. Otaczający ją cmentarz już nie istnieje, a pamiątkami po nim jest kilka kamieni nagrobnych ustawionych po wewnętrznej stronie ogrodzenia okalającego budowlę. W jej pobliżu powstał budynek Opery i Filharmonii Podlaskiej.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Świątynia ufundowana została przez Jana Klemensa Branickiego w 1758 jako katolicka kaplica przydrożna pod wezwaniem św. Marii Magdaleny[3]. Wyświęcona została przez księdza Ignacego Massalskiego, późniejszego biskupa wileńskiego[4]. Kaplica należała do altarii św. Rocha, którą hetman Branicki ufundował w 1750. Świątynia została wzniesiona w stylu barokowym w formie rotundy na wysokim wzgórzu, które w XVIII w. położone było poza obrębem miasta.
W związku z przepełnieniem istniejących cmentarzy, prawdopodobnie w 1807 przy kaplicy powstał nowy cmentarz katolicki, wówczas nazywany parafialnym[3]. Według przypuszczeń księdza Tadeusza Krahela w 1814 wydzielono na cmentarzu część unicką i prawosławną[3].
Trudna do ustalenia jest data przejęcia kaplicy przez Kościół Prawosławny. Białostocki historyk Piotr Chomik uważa, że z pewnością nie był to rok 1865 jak pisał ksiądz Jan Kurczewski. Już w 1860 bowiem z inicjatywy prawosławnej (pierwotnie greckokatolickiej aż do skasowania unii brzeskiej przez władze rosyjskie w 1839) parafii św. Mikołaja przeprowadzany był remont i rozbudowa kaplicy[3]. Kaplica została wyświęcona dla użytku Kościoła Prawosławnego 25 lipca 1861 przez ówczesnego proboszcza cerkwi św. Mikołaja Jana Sitkiewicza[3]. Do następnej przebudowy doszło w 1865, a w 1891 świątynię ogrodzono.
W latach 1970–1973 w pobliżu kaplicy władze miejskie realizowały szeroko zakrojony projekt rewitalizacyjny, wpisujący się w program przygotowań do Dożynek Centralnych (1973 r.). Polegał on na wkopaniu we wschodnie zbocze wzgórza amfiteatru o pokaźnych rozmiarach. Budowa obiektu i towarzyszącej mu infrastruktury doprowadziła do zniszczenia wielu grobów. Argumentem przemawiającym, zdaniem władz, za takim rozwiązaniem, była skrajna dewastacja i zapomnienie nekropolii. W 1970 r. ze zrujnowanego grobowca anonimowego rosyjskiego oficera artylerii wydobyto lufy czterech armat, które zostały przekazane Muzeum Wojska w Białymstoku. Eksponowane są one obecnie w jednostce Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej przy ulicy gen. Józefa Bema 100[5].
W latach 1957–1958 toczył się proces przed Sądem Powiatowym w Białymstoku pomiędzy Kościołem Prawosławnym a Rzymskokatolickim o prawo własności do cmentarza i kaplicy. Wyrok przyznawał 2/3 cmentarza oraz świątynię katolikom. Obie strony złożyły odwołanie, jednak do sprawy nie doszło ze względu na przejęcie przez miasto spornej nieruchomości z zamiarem urządzenia na niej parku miejskiego. W 1964 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej wydało ostateczną decyzję, w której poinformowano Kościół Prawosławny, że może on wydzierżawić od miasta kaplicę i teren wokół niej. Sprawę uregulowano prawnie dopiero w 1991, przekazując część wzgórza (409 m²) Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu (decyzję zatwierdzono w 2006)[3].
Teren cmentarza na wzgórzu św. Marii Magdaleny był od 2002 r. obiektem badań archeologicznych, które szczególnie nabrały na intensywności w 2006 r. w związku z likwidacją starego amfiteatru i budową gmachu Opery i Filharmonii Podlaskiej[5][6][7].
W 1995 powstała wojskowa parafia Świętych Piotra i Pawła, dla której cerkiew św. Marii Magdaleny stała się świątynią parafialną (funkcję tę pełniła do października 2020 r.[8]).
Od 2021 r. cerkiew służy Prawosławnemu Duszpasterstwu Akademickiemu przy Katedrze Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku. Kustoszem świątyni jest ks. dr Włodzimierz Misijuk[2].
Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 20 października 1966 pod nr A-199[1].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
- ↑ a b Prawosławne Duszpasterstwo Akademickie w Białymstoku. orthodoxia.pl, 7 października 2021. [dostęp 2022-01-18].
- ↑ a b c d e f P. Chomik, Kaplica pw. św. Marii Magdaleny w Białymstoku w: M. Karczewska, M. Karczewski, Cmentarz wielowyznaniowy na wzgórzu Św. Marii Magdaleny w Białymstoku. Historia miejsca, Białystok–Poznań 2012, s. 27–31.
- ↑ J. Tołłoczko, Ł. Włoch, Charakterystyka architektoniczna kaplicy pw. św. Marii Magdaleny w: M. Karczewska, M. Karczewski, Cmentarz wielowyznaniowy na wzgórzu Św. Marii Magdaleny w Białymstoku. Historia miejsca, Białystok–Poznań 2012, s. 33.
- ↑ a b M. Karczewska, M. Karczewski, Cmentarz wielowyznaniowy na wzgórzu Św. Marii Magdaleny w Białymstoku. Historia miejsca, Białystok–Poznań 2012, ISBN 978-83-63400-45-3.
- ↑ K. Rusin, Cmentarz na wzgórzu św. Marii Magdaleny w Białymstoku – źródła archeologiczne, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, z. 3, 2007, s. 139–151, ISSN 1895-4243.
- ↑ B. Borowska-Strugińska, A. Andrzejewski, Wyniki nadzoru archeologicznego przy budowie opery w Białymstoku, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, z. 3, 2007, s. 153–177, ISSN 1895-4243.
- ↑ ks. Rafał Pagór: Małe poświęcenie wojskowej cerkwi w Białymstoku. orthodox.pl, 8 listopada 2020. [dostęp 2020-11-09].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Dobroński A.Cz., Białystok: historia miasta, Białystok 2001.
- Glinka J., Kaplica i cmentarz pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Białymstoku, „Rubierz”, 1992, nr 1, s. 21–27.
- Karczewska M., Karczewski M., Cmentarz wielowyznaniowy na wzgórzu Św. Marii Magdaleny w Białymstoku. Historia miejsca, Białystok 2012.
- Sztachelska-Kokoczka A., Jeszcze raz o kaplicy św. Marii Magdaleny w Białymstoku, „Białostocczyzna”, 1992, nr 4/28, s. 69.
