Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Fastach

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego
A-394 z dnia 20.08.1979 i z 14.09.1983
cerkiew parafialna
Ilustracja
Widok ogólny
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Miejscowość

Fasty

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

białostocko-gdańska

Wezwanie

Podwyższenia Krzyża Świętego

Wspomnienie liturgiczne

14/27 września

Położenie na mapie gminy Dobrzyniewo Duże
Mapa konturowa gminy Dobrzyniewo Duże, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Fasty, cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Fasty, cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Fasty, cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego”
Położenie na mapie powiatu białostockiego
Mapa konturowa powiatu białostockiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Fasty, cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego”
Ziemia53°10′08,1″N 23°03′27,6″E/53,168917 23,057667

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętegoprawosławna cerkiew parafialna w Fastach. Należy do dekanatu Białystok diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza cerkiew w Fastach[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza prawosławna cerkiew w Fastach powstała najprawdopodobniej po 1533, gdy Aleksander Chodkiewicz przekazał miejscowe dobra monasterowi Zwiastowania w Supraślu w zamian za majątek w Choroszczy. Na początku XVII w. cerkiew w Fastach przejęli unici[1].

Cerkiew unicka[edytuj | edytuj kod]

Ze sprawozdania proboszcza parafii fastowskiej z 1862 wynika, że po przejęciu monasteru supraskiego przez unitów bazylianie suprascy wznieśli w Fastach nową świątynię. Była to budowla drewniana, na fundamencie kamiennym, kryta gontem, z dzwonnicą nad przedsionkiem i skromnym wyposażeniem[1]. Parafia fastowska należała kolejno do Należała kolejno do unickiej metropolitalnej diecezji kijowsko-wileńskiej (gdzie była jedną z 19 placówek duszpasterskich w dekanacie białostockim), w latach 1797–1809 do diecezji supraskiej (również w dekanacie białostockim), a po jej skasowaniu – do diecezji brzeskiej[2]. Na początku lat 30. XIX w. majątek cerkwi stanowiły dwie włóki gruntu[3]. Liczbę wiernych w 1838 szacowano na 506 osób[4].

W 1836 wyposażenie unickiej świątyni w Fastach było całkowicie zlatynizowane, nie było w nim żadnych typowych dla obrządku bizantyjskiego utensyliów[5]. Brak ten uzupełniano w kolejnych latach[6] w ramach szerzej zakrojonej akcji usuwania łacińskich elementów wyposażenia z cerkwi unickich w Imperium Rosyjskim i zastępowania ich przedmiotami typowymi dla tradycji prawosławnej[7]. W świątyni fastowskiej nie było Ewangeliarza cerkiewnosłowiańskiego, lecz w języku polskim[8]. W obiekcie nie było ikonostasu, a ołtarz główny na wzór łacińskiego, z postacią Chrystusa niosącego krzyż. Jeden z przechowywanych w świątyni wizerunków przedstawiał św. Franciszka z Asyżu. W cerkwi w Fastach znajdowały się również ławki[9], a do 1838 – ambona[10]. Ikonostas do świątyni wstawiono w 1837. Autorem ikon wchodzących w jego skład był Teodor Michnow, który pracował również w kilku innych unickich cerkwiach w dekanacie[11].

Świątynia fastowska uznana została w 1839 za jedną z uboższych w dekanacie białostockim[12].

Cerkiew prawosławna w latach 1839–1918[edytuj | edytuj kod]

Parafia w Fastach przeszła do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1839, po synodzie połockim. Proboszcz fastowski Wincenty Gogolewski podpisał akt zgody na przejście na prawosławie jeszcze w 1838, razem z kilkunastoma innymi duchownymi[13].

W 1863 pounicka cerkiew w Fastach uległa całkowitemu zniszczeniu wskutek pożaru. W jej zastępstwie parafianie, za radą proboszcza, ks. Bazylego Jachimowicza, wznieśli cerkiew św. Michała Archanioła na terenie cmentarza prawosławnego w miejscowości. Pełniła ona zastępczo funkcje świątyni parafialnej do momentu otwarcia nowej świątyni murowanej, zbudowanej w latach 1869–1875, i wyświęconej ku czci Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Inwestycję tę współfinansował skarb państwa rosyjskiego, przekazując kwotę 7330 rubli; 4851 rubli zgromadzili prywatni darczyńcy[1].

Cerkiew neounicka[edytuj | edytuj kod]

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę nowe władze państwowe nie zgodziły się na rejestrację parafii w Fastach, uzasadniając ten fakt zbyt małą liczbą parafian. Cerkiew we wsi, podobnie jak świątynie w Starosielcach i Topilcu, stała się filią parafii Opieki Matki Bożej w Choroszczy. Nabożeństwa w cerkwi Podwyższenia Krzyża Pańskiego odprawiał nieregularnie duchowny z tejże placówki, klucze do cerkwi przechowywał starosta fastowskiej społeczności prawosławnej, liczącej w 1927 r. 1273 osoby (270 w samych Fastach)[1].

Rok później do Fastów przybył neounicki duchowny, ks. Bazyli Gapanowicz, który podając się za duchownego prawosławnego przejął od starosty klucze do świątyni i ogłosił przejęcie budynku, jak i cmentarza w Fastach, na potrzeby parafii katolickiej – neounickiej. Fakt ten spotkał się ze sprzeciwem większości miejscowej ludności prawosławnej, sprawozdanie w tej sprawie proboszcz parafii w Choroszczy, ks. Włodzimierz Garustowicz, skierował do prawosławnego biskupa grodzieńskiego. W 1931 duchowny z Choroszczy twierdził, że z liczącej 951 osób społeczności prawosławnej na unię przeszło 279 osób[1]. W 1937 grupa wiernych z Fast skierowała skargę do wojewody białostockiego, ubiegając się przy tym jedynie o zwrot cerkwi cmentarnej, nie wspominając natomiast o głównej świątyni parafialnej. Skargę tę poparł biskup grodzieński Sawa. Wojewoda Henryk Ostaszewski rozpatrzył prośbę odmownie, twierdząc, że w 1928 większość prawosławnych mieszkańców wsi dobrowolnie przyjęła wyznanie neounickie. Przytoczone przez niego statystyki dotyczące liczby wyznawców prawosławia poważnie różniły się od tych przechowywanych w źródłach cerkiewnych[1].

Cerkiew prawosławna po 1944[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew od frontu

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego została ponownie przejęta przez prawosławnych w 1944, gdy ks. Bazyli Gapanowicz opuścił wieś razem z wycofującymi się wojskami niemieckimi[1]. W czasie działań wojennych częściowemu zniszczeniu uległo prezbiterium wraz z zadaszeniem; szkody te naprawiono bezpośrednio po wojnie.

W latach 50. XX w. pokryto dach blachą cynkowaną i naprawiono tynki. W latach 70. XX w. wymieniono konstrukcję sklepienia, zbito stare i położono nowe tynki, ściany ozdobiono polichromią (autorstwa Józefa Łotowskiego), wykonano chór muzyczny z kręconymi schodami, wymieniono instalację elektryczną i piece grzewcze. Następnie wymieniono tynki zewnętrzne, pomalowano dach, kopuły i krzyż, wykonano też nowe schody do cerkwi. W latach 1993–1994 pozłocono ikonostas, a w 1995 r. całkowicie odnowiono i pomalowano wnętrze świątyni. Kolejny remont zewnętrzny cerkwi miał miejsce w 2002 r. – pomalowano dach, kopuły oraz stolarkę okienną i drzwiową. W 2003 r. świątynia otrzymała nowe dzwony. W 2016 r. obok cerkwi ustawiono nowy krzyż, w miejscu poprzedniego, zniszczonego przez wichurę[14].

W latach 2016–2020 oczyszczono i zaimpregnowano fundamenty cerkwi, dokonano generalnego remontu wieży-dzwonnicy, wymieniono podłogę na granitową (z elektrycznym podgrzewaniem), oczyszczono wszystkie ściany wewnętrzne, obniżono i przebudowano balkon chóru, wymieniono całą stolarkę, zainstalowano nowe nagłośnienie oraz monitoring, a także wyremontowano parkan wraz z bramami[15].

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 20 sierpnia 1979 i 14 września 1983 pod nr A-394[16].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d e f g S. Borowik. Unici w Fastach. „Przegląd Prawosławny”. 4 (238), kwiecień 2005. ISSN 1230-1078. 
  2. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 55–56. ISBN 978-83-7431-364-3.
  3. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 98. ISBN 978-83-7431-364-3.
  4. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 102. ISBN 978-83-7431-364-3.
  5. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 244. ISBN 978-83-7431-364-3.
  6. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 248, 251–252, 260. ISBN 978-83-7431-364-3.
  7. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 236 i nast.. ISBN 978-83-7431-364-3.
  8. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 265. ISBN 978-83-7431-364-3.
  9. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 288–289 i 293. ISBN 978-83-7431-364-3.
  10. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 344. ISBN 978-83-7431-364-3.
  11. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 319. ISBN 978-83-7431-364-3.
  12. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 299. ISBN 978-83-7431-364-3.
  13. Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013. ISBN 978-83-7431-364-3.
  14. Kalendarz Prawosławny 2018, Wydanie Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, ISSN 1425-2171, ss. 149–152
  15. Wiaczesław Perek: Poświęcenie po remoncie cerkwi w Fastach. orthodox.pl, 15 stycznia 2021. [dostęp 2021-01-15].
  16. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.