Deklinacja w języku niemieckim

Deklinacja w języku niemieckim – odmiana rzeczownika, zaimka, rodzajnika, przymiotnika i liczebnika przez przypadki, liczby i rodzaje w języku niemieckim.

W języku niemieckim występują cztery przypadki: mianownik (Nominativ), dopełniacz (Genitiv), celownik (Dativ) i biernik (Akkusativ). Wyróżnia się rodzaj męski (Maskulinum), żeński (Femininum) i nijaki (Neutrum) oraz liczbę pojedynczą (Singular) i mnogą (Plural). W liczbie mnogiej nie ma podziału na rodzaje gramatyczne.

Język niemiecki należy do języków fleksyjnych. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu (zasadniczo niezmiennego) i odpowiedniej końcówki fleksyjnej. Czasami w wyniku odmiany następuje również pewna zmiana w temacie, np. przegłos (wymiana samogłosek na umlauty).

Deklinacja pozwala na wskazanie funkcji wyrazu w zdaniu (podmiot, dopełnienie bliższe, dopełnienie dalsze, określenie przynależności), dzięki czemu zadania tego nie musi przejmować ścisły szyk wyrazów czy odpowiednie przyimki (jak np. w języku angielskim czy francuskim). Części mowy mogą występować w różnej kolejności odbiegającej od standardowego, neutralnego szyku, aby położyć nacisk na inny element zdania.

Rys historyczny

Pochodzenie i rozwój języka niemieckiego

Język niemiecki, podobnie jak język polski, należy do rodziny języków indoeuropejskich, określanych w przez niemieckich badaczy również jako języki indogermańskie. W obrębie tej rodziny język niemiecki należy do grupy języków germańskich. Literacki język niemiecki powstał na podstawie dialektów wysokoniemieckich, dlatego etapy rozwoju języka niemieckiego uznaje się za tożsame z etapami rozwoju języka wysokoniemieckiego. Dialekty dolnoniemieckie, choć podlegały wpływom podobnych czynników kulturowych i politycznych, są bardziej zbliżone do języka niderlandzkiego czy angielskiego niż do języka wysokoniemieckiego.

Można wyróżnić następujące okresy języka niemieckiego:

• język staro-wysoko-niemiecki (Althochdeutsch, Ahd.) – od ok. 750 do ok. 1100
• język średnio-wysoko-niemiecki (Mittelhochdeutsch, Mhd.) – od ok. 1100 do 1350
• język wczesno-nowo-wysoko-niemiecki (Frühneuhochdeutsch, Fnhd. lub Frnhd.) – od 1350 do 1650
• język wysokoniemiecki (Neuhochdeutsch, Nhd.).

Historyczna odmiana rzeczownika

Pierwotnie każda odmieniona forma rzeczownika składała się z następujących elementów: 1. rdzenia, 2. przyrostka tworzącego temat oraz 3. końcówki fleksyjnej (np. w biernik liczby mnogiej wyrazu dagaz był zbudowany z elementów 1. dag 2. a 3. ns). Rzeczowniki można było podzielić na dwie główne klasy w zależności od tego, czy ich temat (przyrostek tworzący temat) pierwotnie kończył się na samogłoskę (a, o, i, u) czy spółgłoskę. Te pierwsze należały do tzw. odmiany mocnej, np. tag (pierwotnie dagaz), wort (pierwotnie wurdan). Te drugie należały do tzw. odmiany słabej, np. boto (pierwotnie bodô), hano (pierwotnie hanô), a ich tematy kończyły się na –n.

Akcent wyrazowy, początkowo swobodny, przesunął się na początek wyrazów i zwykle padał na sylabę rdzenia wyrazu. Spowodowało to osłabienie i redukcję końcowych sylab i przemiany typu: dagaz → dags → tag.

W języku staro-wysoko-niemieckim występowały dwie liczby (pojedyncza i mnoga) i trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki). Podobnie jak w innych językach rodziny indoeuropejskiej liczba przypadków gramatycznych zmniejszyła się – z ośmiu (w praindoeuropejskim) do pięciu. Rzeczowniki odmieniały się przez mianownik, dopełniacz, celownik, biernik i narzędnik występujący jednak tylko u rzeczowników odmiany a-tematowej oraz i-tematowej rodzaju męskiego.

W języku średnio-wysoko-niemieckim, mimo dalszej redukcji końcowych sylab, zachowany został podział na rzeczowniki odmiany mocnej i słabej. Końcówki nie musiały już ujawniać przypadku gramatycznego rzeczownika – funkcję tę przejął rodzajnik. Intensywnie zaczęto używać przegłosu (umlautu) dla podkreślenia różnicy między liczbą pojedynczą a mnogą. Wiele form odmian pokrywało się jednak, co dodatkowo zwiększyło użycie rodzajnika.

Końcówki fleksyjne rzeczowników uległy stopniowemu osłabieniu przez osłabianie końcowych sylab. We współczesnym języku niemieckim zachowała się końcówka –s w dopełniaczu liczby pojedynczej. W przypadku rzeczowników odmiany słabej końcowe –n było pierwotnie przyrostkiem tworzącym temat, po którym zanikły pierwotne końcówki, tymczasem współcześnie to one są traktowane jako końcówki fleksyjne. Zakończenie –e w celowniku liczby pojedynczej lub mianowniku liczby mnogiej to pozostałość po kontrakcjach samogłoski z przyrostka i końcówki, a –n w celowniku liczby mnogiej to pozostałość po pierwotnej końcówce –mis.

Współcześnie najbardziej rozpowszechniony jest podział typów odmiany rzeczownika na deklinację mocną, słabą i mieszaną. Podział ten opiera się na formach mianownika i dopełniacza liczby pojedynczej oraz mianownika liczby mnogiej. Dokładny opis tych deklinacji jest jednak skomplikowany i nie obejmuje wszystkich rzeczowników. Przykładowo słownik Wahriga „Deutsches Wörterbuch” (wydanie z 2002) przedstawia 31 paradygmatów bez przegłosu i 13 paradygmatów z przegłosem, a mimo to nadal nie obejmuje wszystkich rzeczowników. Podobnie odmianę przymiotników dzieli się na deklinację mocną (bez rodzajnika), słabą (z rodzajnikiem określonym) i mieszaną (z rodzajnikiem nieokreślonym), ale w obrębie tego podziału istnieją liczne wyjątki.

Przykład deklinacji a-tematowej rzeczownika w różnych okresach rozwoju języka niemieckiego

Singular				Plural
przypadek	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch	Neuhochdeutsch	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch	Neuhochdeutsch
Nominativ	tag	tac	Tag	taga	tage	Tage
Genitiv	tages	tages	Tag(e)s	tago	tage	Tage
Dativ	tage	tage	Tag(e)	tagum (-om)	tagen	Tagen
Akkusativ	tag	tac	Tag	taga	tage	Tage
Instrumental	tagu (-o)

Przykład deklinacji n-tematowej rzeczownika w różnych okresach rozwoju języka niemieckiego

Singular				Plural
przypadek	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch	Neuhochdeutsch	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch	Neuhochdeutsch
Nominativ	boto	bote	Bote	boton (-un)	boten	Boten
Genitiv	boton (-un)	boten	Boten	botôno	boten	Boten
Dativ	boten (-in)	boten	Boten	botôm	boten	Boten
Akkusativ	boten (-in)	boten	Boten	boton (-un)	boten	Boten

Historyczna odmiana przymiotnika

W języku praindoeuropejskim przymiotniki nie wykazywały różnic od rzeczowników w deklinacji. W grupie języków germańskich wyodrębniła się odmiana mocna i słaba przymiotników. Kiedy przymiotniki poprzedzone były wyrazami o odmianie zaimkowej (zwłaszcza rodzajnikiem), to wybierana była nieróżnicująca odmiana z końcówkami –n (odmiana słaba). Kiedy przymiotniki nie były poprzedzone takimi wyrazami, używana była deklinacja mocna, gdzie końcówki stopniowo zastępowano bardziej różnicującymi końcówkami der. W ten sposób współcześnie charakterystyczne końcówki der występują albo przed przymiotnikiem (np. dieses brave Kind), albo tworzą jego odmianę (np. kaltes Wasser).

W Ahd. i Mhd. nieodmienione formy przymiotnika mogły być użyte zamiennie z odmienioną formą dla mianownika liczby pojedynczej wszystkich rodzajów i biernika rodzaju nijakiego, niezależnie czy przymiotnik był użyty jako przydawka czy orzecznik. Współcześnie nieodmienione formy przymiotnika dla wszystkich rodzajów i liczb są używane praktycznie wyłącznie w roli orzecznika.

Przykład deklinacji mocnej przymiotnika

Singular
Maskulinum				Femininum			Neutrum
przypadek	Ahd.	Mhd.	Nhd.	Ahd.	Mhd.	Nhd.	Ahd.	Mhd.	Nhd.
Nominativ	blint, blintēr	blint, blinder	blinder	blint, blint(i)u	blint, blindiu	blinde	blint, blintaȥ	blint, blinteȥ	blindes
Genitiv	blintes	blindes	blinden	blintera	blinder(e)	blinder	blintes	blindes	blinden
Dativ	blintemu (-o)	blindem(e)	blindem	blinteru (-o)	blinder(e)	blinder	blintemu (-o)	blindem(e)	blindem
Akkusativ	blintan	blinden	blinden	blinta	blinde	blinde	blint, blintaȥ	blint, blinteȥ	blindes
Instrumental	blintu (-o)						blintu (-o)
Plural
Nominativ	blinte	blinde	blinde	blinto	blinde	blinde	blint(i)u	blindiu	blinde
Genitiv	blintero	blinder(e)	blinder	blintero	blinder(e)	blinder	blintero	blinder(e)	blinder
Dativ	blintēm (-ēn)	blinden	blinden	blintēm (-ēn)	blinden	blinden	blintēm (-ēn)	blinden	blinden
Akkusativ	blinte	blinde	blinde	blinto	blinde	blinde	blint(i)u	blindiu	blinde

Przykład deklinacji słabej przymiotnika

Singular
Maskulinum			Femininum		Neutrum
przypadek	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch Neuhochdeutsch	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch Neuhochdeutsch	Althochdeutsch	Mittelhochdeutsch Neuhochdeutsch
Nominativ	blinto	blinde	blinta	blinde	blinta	blinde
Genitiv	blinten (-in)	blinden	blintūn	blinden	blinten (-in)	blinden
Dativ	blinten (-in)	blinden	blintūn	blinden	blinten (-in)	blinden
Akkusativ	blinton (-un)	blinden	blintūn	blinden (Mhd.) blinde (Nhd.)	blinta	blinde
Plural
Nominativ	blinton (-un)	blinden	blintūn	blinden	blintun (-on)	blinden
Genitiv	blintōno	blinden	blintōno	blinden	blintōno	blinden
Dativ	blintōm (-ōn)	blinden	blintōm (-ōn)	blinden	blintōm (-ōn)	blinden
Akkusativ	blinton (-un)	blinden	blintūn	blinden	blintun (-on)	blinden

Przypadki w języku niemieckim

Liczba i rozpoznawanie przypadków

W języku niemieckim rozróżnia się następujące cztery przypadki (Kasus, Fall):

Przypadki w języku niemieckim

Przypadek	Alternatywna nazwa	Nazwa po polsku	Pytanie	Pytanie po polsku
Nominativ	Werfall	mianownik	wer? was?	kto? co?
Genitiv	Wesfall	dopełniacz	wessen?	kogo? czego? czyj?
Dativ	Wemfall	celownik	wem?	komu? czemu?
Akkusativ	Wenfall	biernik	wen? was?	kogo? co?

Przypadek rzeczownika można rozpoznać po jego końcówce albo po towarzyszącym mu określnikowi bądź przymiotnikowi; jeśli jednak one nie występują, należy postawić pytanie dotyczące danego rzeczownika. Przykładowo w zdaniu Wein schmeckt Hans am besten. → Wino smakuje Hansowi najbardziej pytanie, na które odpowiedzią będzie Wein brzmi Wer/Was schmeckt Hans am besten? → Kto/Co smakuje Hansowi najbardziej? Na pytanie kto? co? odpowiada Nominativ, zatem słowo Wein jest w mianowniku. Pytanie, na które odpowiedzią będzie Hans brzmi Wem schmeckt Wein am besten? → Komu smakuje najbardziej wino?, zatem słowo Hans jest w celowniku (Dativ).

Mianownik

Mianownik (Nominativ) wskazuje na podmiot, dopełnienie łącznika (orzecznik), a także używany jest z rzeczownikami i zaimkami będącymi niejako oddzielonymi od reszty zdania, np. Und dein Cousin, wann siehst du ihn wieder? → A twój kuzyn, kiedy się z nim znów zobaczysz? Er saß am Kamin, der Hund zu seinen Füßen. → Siedział przy kominku [z] psem przy nogach.

Różnice w zastosowaniu mianownika w porównaniu z językiem polskim występują w następujących sytuacjach:

• przy charakteryzowaniu podmiotu jako elementu klasy, w strukturach wykorzystujących orzecznik rzeczownikowy: Sie ist Lehrerin (mianownik). → Ona jest nauczycielką (narzędnik). Er bleibt mein bester Freund. → On pozostaje moim najlepszym przyjacielem.
• w konstrukcjach wyrażających porównanie typu: przyimek + zaimek/rzeczownik + wie/als + zaimek, np. Von einem berühmten Arzt wie ihm (celownik) hätte ich etwas anderes erwartet. → Po takim znanym lekarzu jak on (mianownik) spodziewałbym się czegoś innego (w języku niemieckim występuje tu przypadek zależny od przyimka).
• w wykrzyknieniach, np. Du Esel! (mianownik) → Ty ośle! (wołacz).

Dopełniacz

Ogólne uwagi o użyciu dopełniacza

We współczesnym języku niemieckim użycie dopełniacza jest charakterystyczne dla stylu bardziej formalnego, dla języka pisanego; w języku codziennym preferowane są często inne konstrukcje, zwłaszcza z użyciem von.

Dopełniacz używany jest do określania przynależności, może określać rzeczownik. Zazwyczaj fraza rzeczownikowa w dopełniaczu występuje po frazie rzeczownikowej, od której zależy, np. die Abfahrt des Busses → odjazd autobusu. Przy nazwach własnych zwykle pojawia się jednak jako pierwsza (np. Eriks Freund → przyjaciel Eryka), ale możliwa jest także kolejność odwrotna (ein Freund Eriks). W innych sytuacjach rzeczownik w dopełniaczu pojawia się jako pierwszy tylko w starych powiedzeniach, np. Undank ist der Welt Lohn. → Świat niewdzięcznością płaci.

Dopełniacz pojawia się w niektórych utartych wyrażeniach, np. Ich bin der Ansicht/Meinung/Auffasung, dass → Jestem zdania, że; ein Wort griechischen Ursprungs → słowo greckiego pochodzenia, eines Tages → pewnego dnia, morgens → rankiem, sommers → latem, letzten Endes → koniec końców, allen Ernstes → z całą powagą, meines Wissens → o ile mi wiadomo.

Użycie dopełniacza lub konstrukcji z von

Dopełniacz jest stosunkowo rzadko spotykany w mowie potocznej (z wyjątkiem konstrukcji z nazwami własnymi), częściej używa się wyrażeń przyimkowych z von, których z kolei unika się w mowie oficjalnej, np. der Dach vom Haus zamiast der Dach des Hauses → dach domu. Istnieją jednak konteksty, w których użycie dopełniacza w języku oficjalnym jest niemożliwe i zastępuje się go przez von, oraz takie, w których obie konstrukcje mogą być używane wymienne.

Wyrażenia z von używa się zawsze:

• gdy rzeczownik stoi sam (nie poprzedza go np. rodzajnik) lub użyty jest ze słowem nieodmienianym (przykładowo określnik bez końcówek, liczebnik), np. das Pflücken von Blumen → zrywanie kwiatów, der Preis von vier Autos → cena czterech aut;
• we frazie opisującej, np. eine Tat von weltgeschichtlicher Bedeutung → czyn o historycznym znaczeniu;
• z zaimkami osobowymi, np. sechs von euch → sześcioro z was;
• w konstrukcjach z viel, wenig i zaimkami nieokreślonymi, np. etwas von ihrem Vermögen → coś z jej majątku.

Konstrukcje von są alternatywą dla dopełniacza w języku oficjalnym w następujących sytuacjach:

• aby uniknąć dwóch lub kilku następujących po sobie rzeczowników w dopełniaczu, np. der Balkon von dem Palast des Königs zamiast der Balkon des Palastes des Königs → balkon pałacu króla;
• kiedy rzeczownik jest określony przez przymiotnik bez rodzajnika, np. die Belastung von alten Kraftwerken albo die Belastung alter Kraftwerke → obciążenie starych elektrowni (konstrukcja z von preferowana jest zwłaszcza wtedy, gdy przed pierwszym rzeczownikiem stoi rodzajnik nieokreślony);
• kiedy przed rzeczownikiem stoi zaimek nieokreślony, np. die Befürchtungen von vielen Eltern albo die Befürchtungen vieler Eltern → obawy wielu rodziców;
• przy nazwach geograficznych, np. die Hauptstadt von Polen albo die Hauptstadt Polens → stolica Polski;
• po wielu konstrukcjach związanych z ilością, liczbą, np. drei von seinen Freunden albo drei seiner Freunde → troje jego przyjaciół.

Użycie dopełniacza z nazwami własnymi

Pod względem odmiany można wyróżnić nazwy własne używane zawsze z rodzajnikiem oraz takie, które wymagają go tylko w określonych konstrukcjach. Te pierwsze odmieniają się przez przypadki według normalnego wzorca – w rodzaju żeńskim nie mają dodatkowych końcówek, w rodzaju męskim i nijakim pojawia się w dopełniaczu –s (lub –es w przypadku niektórych), np. des Neckars → rzeki Neckar, des Rheins → Renu (rzadziej des Rheines). W rzeczownikach złożonych istnieje czasem wybór między końcówką dopełniacza (–s, –es lub brakiem końcówki).

Nazwy własne drugiej grupy używane bez rodzajnika mają dodatkowe –s, np. Annas Meinung → zdanie Anny, die Politik Merkels → polityka Merkel, Londons bekannteste Einkaufsstraße → najbardziej znana ulica handlowa Londynu, die Wohnung Herrn Müllers → mieszkanie pana Müllera. Kiedy jednak są używane z rodzajnikiem, istnieje silna tendencja do zaniku końcówek, np. die Verehrung der heiligen Anna → kult świętej Anny; Die Leiden des jungen Werther → Cierpienia młodego Werthera (od drugiego wydania; w pierwszym: die Leiden des jungen Werthers). Nazwy geograficzne, nazwy produktów używa się po rodzajnikach z końcówkami lub bez końcówek dopełniacza, np. die schönsten Städte des alten Europa(s) → najpiękniejsze miasta starej Europy; die neue Generation des Opel(s) → nowa generacja Opla.

W przypadku wieloczłonowych nazw własnych końcówkę otrzymuje tylko jej rdzeń, np. die Werke Johann Sebastian Bachs → dzieła Jana Sebastiana Bacha. Jeśli nazwa własna kończy się na –s, –ss, –ß, –z, –tz, –x, to w pisanym języku pojawia się apostrof zamiast dodatkowej końcówki. Można również, zwłaszcza w języku mówionym, tworzyć konstrukcje z von, np. Fritz’ Vater = der Vater von Fritz → ojciec Fritza.

Nazwy własne w dopełniaczu użyte bez rodzajnika przybierają końcówkę –s, a użyte z rodzajnikiem – nie. Porównaj: die Rede Müllers, die Rede des Müller. Nazwy własne użyte bez rodzajnika, które poprzedza tytuł otrzymują końcówkę –s, np. die Rede Direktor Müllers. W przypadku tych użytych z rodzajnikiem końcówkę otrzymuje tytuł (jeśli jest ich więcej, otrzymuje ją tylko ten pierwszy), np. die Rede des Direktors Professor Müller. Herr odmienia się zawsze (niezależnie, czy nazwa jest używana z rodzajnikiem czy bez), tworząc formę Herrn, natomiast Doktor nie odmienia się, jeśli po nim następuje nazwa własna, np. Das ist Doktor Meiers Praxis. Das ist die Praxis Doktor Meiers. → To jest gabinet doktora Meiera. Das ist die Praxis des Doktor Meier., ale: Das ist die Praxis des Doktors / die Praxis des Herrn Doktors.

Inne przykłady: des Kaisers Wilhelm, der Frau Schmidt, des Fräuleins Schneider, des Landes Hessen, des Vorsitzenden Wagner, des Monats April, eines Glases Wasser, eines Liters Milch.

Celownik

Celownik (Dativ) używany jest w dopełnieniu dalszym, wskazuje osobę lub przedmiot, na który wywierany jest wpływ przez czynność wyrażoną przez czasownik. Użycie niemieckiego Dativu w znacznym stopniu pokrywa się ze stosowaniem polskiego celownika. Różnice mogą wynikać z łączenia się danego przyimka z innym przypadkiem. Poza tym Dativ występuje:

• czasem przy przedmiotach, które są zmieniane, naprawiane lub ulepszane, np. Er setzt dem Auto einen neuen Motor ein. → On montuje w aucie nowy silnik.
• w wielu kontekstach zastępując przyimek für, choć czasem może wprowadzać niejednoznaczność, np. Das war mir eine Lehre. → To była dla mnie nauczka. Ich habe meinem Vater einen Brief geschrieben. → Napisałem mojemu ojcu/dla mojego ojca list.
• przy wskazywaniu osoby, której punkt widzenia jest poruszany, zwłaszcza z wyrazami zu i genug, np. Fährt er dir schnell genug? → Czy on prowadzi według ciebie wystarczajaco szybko?
• przy mówieniu o odczuciach (zwłaszcza z gut, heiß, kalt, übel, schwindlig, wohl, bange) z czasownikami sein i werden, np. Es ist mir warm. → Jest mi ciepło.

Konstrukcje z celownikiem mogą również być używane do określania przynależności, zwłaszcza w odniesieniu do części ciała i części garderoby, np. Einem Polizisten ist die Hand gebrochen worden. → Policjantowi złamano rękę. Er hat sich in den Finger geschnitten. → Przeciął się w palec. Przynależność może być też wyrażana przez zaimek dzierżawczy (lub dopełniacz), ale celownik preferowany jest, jeśli czynność ma wpływ też na samą osobę. Porównaj: Regen tropfte ihr auf den Hut. → Deszcz padał jej na kapelusz (który miała na sobie i stawała się mokra). Regen tropfte auf ihren Hut. → Deszcz padał na jej kapelusz (niekoniecznie miała go na sobie). W języku potocznym dość często używa się specyficznej konstrukcji z celownikiem do wyrażania własności typu: Das ist meinem Vater sein Hut. → To jest kapelusz mojego ojca., ale jest uważana za niepoprawną.

Po czasownikach beißen, küssen, schmerzen, stechen, stoßen, zwicken może występować zarówno biernik, jak i celownik dla oznaczania posiadacza części ciała, np. Der Hund biss mir/mich ins Bein. → Pies ugryzł mnie w nogę. Do takich czasowników należą również hauen, klopfen, schießen, schlagen, schneiden, treten, ale celownik jest z nimi używany częściej.

Biernik

Niemiecki Akkusativ wykazuje dużą zbieżność z polskim biernikiem, występuje m.in. w dopełnieniu bliższym po czasownikach przechodnich. Jednakże w języku niemieckim po czasownikach przechodnich w przeczeniach również występuje biernik, a w polskim – dopełniacz, np. Ich kenne diese Frau. Ich kenne diese Frau nicht. → Znam tę kobietę. Nie znam tej kobiety. Poza tym biernik występuje m.in. po niektórych przyimkach, wyrażeniach przysłówkowych, zwłaszcza związanych z wyrażaniem dystansu lub czasu (np. Sie kommt jeden Tag. → Ona przychodzi każdego dnia.), innych wyrażeniach związanych z ruchem (np. Er kam den Berg herauf. → Wszedł na [szczyt] góry.), w pozdrowieniach i życzeniach (np. Guten Tag! → Dzień dobry!).

Apozycja

Fraza rzeczownikowa może być w apozycji do innej frazy, jeśli następuje bezpośrednio po niej i dostarcza o niej dodatkowe informacje. Taka fraza w apozycji jest odmieniona w takim samym przypadku jak rzeczownik, który opisuje. Dotyczy to również fraz wprowadzanych przez als i wie, np. für Helmut als gläubigen Katholiken → dla Helmuta jako wierzącego katolika, nach einer Nacht wie dieser → po takiej nocy jak ta; in Schiltach, einem kleinen Städtchen im Schwarzwald → w Schiltach, niewielkim miasteczku w Schwarzwaldzie.

Przypadki przy wskazywaniu ilości

Fraza rzeczownikowa po rzeczowniku wskazującym na ilość jest traktowana jakby była w apozycji, ma taki sam przypadek jak on, np. eine Flasche Bier → butelka piwa, eine Flasche belgisches Bier (Nominativ) → butelka belgijskiego piwa; Er kauft zwei Flaschen belgischen Bier. (Akkusativ) → On kupuje dwie butelki belgijskiego piwa, mit einer Tasse heißem Kaffee (Dativ) → z filiżanką gorącej kawy. W języku mówionym czasami zastępuje się w takich sytuacjach celownik biernikiem i na odwrót, ale jest to uważane za niepoprawne. Czasami w sekwencji rzeczownik wskazujący na ilość + przymiotnik + rzeczownik występuje dopełniacz. W rodzaju męskim i nijakim liczby pojedynczej taka konstrukcja brzmi oficjalnie, ale w liczbie mnogiej używana jest też w języku mówionym, np. 5 Jahre treuer Mitarbeit → 5 lat oddanej współpracy.

W celowniku liczby mnogiej rzeczowniki wskazujące na ilość zakończone na –er typu Liter, Meter, Zentner mogą same przyłącząć końcówkę –n zamiast następującego po nich rzeczownika, np. mit drei Zentnern Zwiebel (częściej) = mit drei Zentner Zwiebeln → z czterema kwintalami cebuli. W połączeniach z innymi rzeczownikami wskazującymi na ilość następujący po nich rzeczownik w liczbie mnogiej w celowniku również może (lecz nie musi) mieć końcówkę –n, np. mit einem Haufen Teller(n) → ze stertą talerzy. Jeśli rzeczownik poprzedzony jest przymiotnikiem, to może on mieć w liczbie pojedynczej w celowniku zarówno końcówki odmiany mocnej, jak i słabej, np. mit einem Kilogramm gekochten/gekochtem Schinken → z kilogramem gotowanej szynki. Jeśli rzeczownik ten jest w liczbie mnogiej, są trzy możliwości – końcówka jak w mianowniku, celowniku lub dopełniaczu, np. mit einem Strauß gelbe/gelben/gelber Rosen → z bukietem żółtych róż.

W przypadku rzeczowników typu Anzahl, Gruppe, Haufen, Schar, Reihe, Sorte, jeśli następujący po nich rzeczownik poprzedza jeszcze przymiotnik, to możliwy jest dopełniacz (zwłaszcza w języku pisanym) lub konstrukcja z von, np. große Mengen alter Autos = große Mengen von alten Autos → duża liczba starych samochodów. Jeśli po rzeczownikach tego typu występuje sam rzeczownik, to zwykle używa się konstrukcji z von, choć apozycja jest również możliwa, np. eine Art (von) Kuchen → rodzaj ciasta, eine große Menge (von) Laptops → duża liczba laptopów.

Rzeczowniki wyrażające liczbę typu das Duzend, das Hundert, das Tausend, die Million, die Milliarde w liczbie mnogiej bez poprzedzającego liczebnika używane są w konstrukcjach z von, np. Tausende von Menschen → tysiące ludzi. Jeśli następujący po nich rzeczownik jest użyty z przymiotnikiem, to możliwa jest konstrukcja z von, apozycja lub dopełniacz, np. Tausende/tausende von jungen Männern = Tausende/tausende junger Männer = Tausende/tausende junge Männer → tysiące młodych mężczyzn. Jeśli takie rzeczowniki są używane w liczbie pojedynczej lub w mnogiej poprzedzone liczebnikiem, to zwykle następujący po nich rzeczownik stoi w apozycji, rzadziej w dopełniaczu, np. drei Millionen erwachsene(r) Menschen → trzy miliony dorosłych ludzi, ein Dutzend Eier → [jeden] tuzin jaj.

Odmiana rodzajnika

Rodzajniki nie są samodzielną częścią mowy, występują tylko w połączeniu z rzeczownikiem. Rodzajnik stoi zawsze przed rzeczownikiem, odmienia się razem z nim, uwzględniając rodzaj gramatyczny, liczbę i przypadek.

Wyróżnia się rodzajnik określony, rodzajnik nieokreślony, a sytuacji, kiedy w zdaniu przed rzeczownikiem nie występuje rodzajnik mówi się o rodzajniku zerowym.

Odmiana rodzajnika określonego

Kasus/Fall przypadek	Singular l. poj.			Plural l. mn.
	Maskulinum r. męski	Femininum r. żeński	Neutrum r. nijaki
Nominativ mianownik	der	die	das	die
Genitiv dopełniacz	des	der	des	der
Dativ celownik	dem	der	dem	den
Akkusativ biernik	den	die	das	die

W języku mówionym, a zwłaszcza w regionalnych wariantach języka niemieckiego często występują formy zredukowane rodzajnika określonego, np. Halt’s Maul! → Stul pysk! (a właściwie: Halt das Maul!). Poza tym niektóre przyimki ulegają fuzji z niektórymi rodzajnikami określonymi, np. an + dem = am.

Rodziny wyrazów der, die, das używa się także jako zaimków wskazujących i zaimków względnych.

Odmiana rodzajnika nieokreślonego

Kasus/Fall przypadek	Singular l. poj.			Plural l. mn.
	Maskulinum r. męski	Femininum r. żeński	Neutrum r. nijaki
Nominativ mianownik	ein	eine	ein	–
Genitiv dopełniacz	eines	einer	eines	–
Dativ celownik	einem	einer	einem	–
Akkusativ biernik	einen	eine	ein	–

Rodzajnik nieokreślony występuje tylko przed policzalnymi rzeczownikami w liczbie pojedynczej. W liczbie mnogiej rodzajnik nieokreślony nie występuje – przed rzeczownikiem nie używa się wtedy rodzajnika (rodzajnik zerowy). Porównaj: Hier wächst ein Baum. → Tutaj rośnie drzewo. Hier wachsen Bäume. → Tutaj rosną drzewa.

Spotyka się także formy skrócone rodzajników nieokreślonych, zwłaszcza w języku mówionym i w komunikacji internetowej. Przykładowo ‘n lub ‘nen mogą zastąpić często zarówno ein, jak i einen, np. Ich hab da ‘n problem. → Mam tu problem. Nettes Foto, habs gestern ner Freundin gezeigt. → Fajna fotka, pokazałam ją wczoraj przyjaciółce.

Wyrazów z rodziny ein nie używa się jednak wyłącznie jako rodzajnika nieokreślonego – wykorzystywana jest również jako zaimek nieokreślony i liczebnik główny.

Rzeczownik

Ogólne uwagi o deklinacji rzeczownika

Wiele rzeczowników odmienia się przez przypadki, choć odmiana ta, zwłaszcza u rzeczowników rodzaju żeńskiego, w dużej mierze zanikła. Charakterystyczne końcówki rzeczowników można zaobserwować zwłaszcza w dopełniaczu liczby pojedynczej i celowniku liczby mnogiej. Odmiana przez przypadki jest jednak często zaznaczona w elementach towarzyszących rzeczownikowi, przede wszystkim określnikach (m.in. rodzajnikach) i przymiotnikach.

Niektóre rzeczowniki wymagają konkretnych przyimków, za których pośrednictwem łączą się z innymi rzeczownikami lub zaimkami, a z kolei przyimki te determinują, jakie przypadki gramatyczne zostaną użyte (tzw. rekcja rzeczownika). Niektóre z takich przyimków zawsze występują w połączeniach z jednym przypadkiem gramatycznym, inne tworzą związki albo z celownikiem, albo z biernikiem, np. der Bedarf an (+ celownik) → zapotrzebowanie na, der Gedanke an (+ biernik) → myśl o.

Do rzeczowników w celowniku w liczbie mnogiej na ogół dodaje się końcówkę –n (np. den Töchtern). Nie dodaje się jej jednak, kiedy rzeczownik jest już zakończony na –n lub –s (np. den Autos). Często pomija się –n po liczebnikach, np. eine Höhe von 5 Meter(n) → wysokość 5 metrów. W mowie potocznej czasami dodatkowe –n jest opuszczane również w innych sytuacjach, choć jest to uważane za niepoprawne (np. Eis mit Früchte → lód z owocami zamiast Eis mit Früchten).

Ze względu na formę dopełniacza liczby pojedynczej i mianownika liczby mnogiej można wyróżnić odmianę słabą, mocną i mieszaną.

Odmiana mocna

Według odmiany mocnej (starke Deklination) odmienia się większość rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego oraz nieliczna grupa rzeczowników rodzaju żeńskiego z przegłosem w liczbie mnogiej. Rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego należące do tej grupy otrzymują w dopełniaczu liczby pojedynczej końcówkę –(e)s. W liczbie mnogiej występują końcówki –e, –er, –s lub nie ma dodatkowej końcówki; częsty jest przegłos.

Schemat: -(e)s, -e

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Berg	die Berge		das Brot	die Brote
Genitiv	des Berg(e)s	der Berge		des Brot(e)s	der Brote
Dativ	dem Berg(e)	den Bergen		dem Brot(e)	den Broten
Akkusativ	den Berg	die Berge		das Brot	die Brote

Schemat: -s, -e

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Feigling	die Feiglinge		der Kurier	die Kuriere
Genitiv	des Feiglings	der Feiglinge		des Kuriers	der Kuriere
Dativ	dem Feigling	den Feiglingen		dem Kurier	den Kurieren
Akkusativ	den Feigling	die Feiglinge		den Kurier	die Kuriere

Schemat: -s, -

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Fehler	die Fehler		das Fenster	die Fenster
Genitiv	des Fehlers	der Fehler		des Fensters	der Fenster
Dativ	dem Fehler	den Fehlern		dem Fenster	den Fenstern
Akkusativ	den Fehler	die Fehler		das Fenster	die Fenster

Schemat: -(e)s, -er

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Wald	die Wälder		das Lied	die Lieder
Genitiv	des Wald(e)s	der Wälder		des Lied(e)s	der Lieder
Dativ	dem Wald(e)	den Wäldern		dem Lied(e)	den Liedern
Akkusativ	den Wald	die Wälder		das Lied	die Lieder

Schemat: -, -e

przypadek	Singular	Plural
Nominativ	die Stadt	die Städte
Genitiv	der Stadt	der Städte
Dativ	der Stadt	den Städten
Akkusativ	die Stadt	die Städte

Schemat: -, -

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	die Mutter	die Mütter		das Pils	die Pils
Genitiv	der Mutter	der Mütter		des Pils	der Pils
Dativ	der Mutter	den Müttern		dem Pils	den Pils
Akkusativ	die Mutter	die Mütter		das Pils	die Pils

Schemat: -, -s

przypadek	Singular	Plural
Nominativ	die Kamera	die Kameras
Genitiv	der Kamera	der Kameras
Dativ	der Kamera	den Kameras
Akkusativ	die Kamera	die Kameras

Schemat: -s, -s

przypadek	Singular	Plural
Nominativ	das Meeting	die Meetings
Genitiv	des Meetings	der Mettings
Dativ	dem Meeting	den Meetings
Akkusativ	das Meeting	die Meetings

W dopełniaczu liczby pojedynczej końcówka –es występuje w następujących wypadkach:

• kiedy rzeczownik zakończony jest na –s, –ss, –ß, –x, –z, tz, np. des Hauses, des Spaßes, des Flusses, des Reflexes, des Quarzes, des Platzes;
• często, gdy jednosylabowy rzeczownik kończy się na spółgłoskę, np. des Bildes, des Tuches;
• często przy wielosylabowych rzeczownikach z akcentem na końcowej sylabie oraz złożeniach ze zrostkiem –s–, np. des Gehaltes, des Arbeitstages.

W dopełniaczu liczby pojedynczej końcówka –s występuje w następujących wypadkach:

• przy rzeczowniku zakończonym na –el, –em, –en, –er, –chen, –lein, np. des Vogels, des Atems, des Bratens, des Katers, des Mäppchens, des Fräuleins;
• przeważnie, gdy rzeczownik kończy się na samogłoskę (z ewentualnym h), np. des Baus, des Schuhs;
• przeważnie przy wielosylabowych rzeczownikach bez akcentu na końcowej sylabie, np. des Urlaubs, des Vortrags.

W niektórych przypadkach końcówkę –(e)s w dopełniaczu pomija się. Dotyczy to:

• często nazw miesięcy i pór roku, np. am Morgen des dreizehnten Februar(s) → rano trzynastego lutego
• często nazw dni tygodnia, np. im Laufe des Mittwoch(s) → z upływem środy
• często nazw nurtów stylistycznych, artystycznych, epok, np. des Empire(s) → [stylu] empire
• opcjonalnie skrótów i innych części mowy używanych jako rzeczowniki, np. des Pkw(s) → samochodu osobowego, meines Gegenüber(s) → mojego sąsiada z naprzeciwka
• niekiedy wielu rzeczowników obcego pochodzenia i niektórych niemieckich, zwłaszcza terminów technicznych lub specyficznych nazw, np. des Dativ, des Establishment, des Gulasch, des Parlament
• często rzeczowników po przyimkach, jeśli występują bez przymiotnika bądź określnika, np. wegen Geldmangel → ze względu na brak pieniędzy, laut Bericht → zgodnie z doniesieniem
• często nazw produktów, np. Hersteller des Aspirin(s) → producent aspiryny
• często w słowach wchodzących w skład wyrażenia złożonego z kilku słów (oprócz ostatniego członu), np. ein Stück eingenen Grund und Bodens → kawałek własnej ziemi
• niektórych rzeczowników obcego pochodzenia zakończonych na –s lub –x, np. des Chaos, des Index, des Globus, des Kommunismus, des Zirkus (ale: des Busses, des Kongresses).

W celowniku liczby pojedynczej, zwłaszcza jednosylabowych rzeczowników, może pojawiać się dodatkowa końcówka –e (np. auf dem Weg(e) → na drodze), choć obecne występuje dość rzadko i brzmi przestarzale. Wykorzystywana jest głównie w utartych wyrażeniach, np. im engeren/weiteren Sinne → w węższym/szerszym znaczeniu, im Laufe der Zeit → z biegiem czasu, im Grunde [genommen] → ogólnie rzecz biorąc, zasadniczo, im Jahre 2000 → w roku 2000, auf dem Lande → na wsi, nach/zu Hause → do/w domu. Czasami obecność dodatkowego –e w celowniku zależy od znaczenia, np. wyrażenie am Rand jest używane częściej z fizycznymi obiektami (np. am Rand des Schwimmbeckens → na skraju basenu), podczas gdy am Rande częściej w sensie przenośnym (np. am Rande des Wahnsinns → na skraju szaleństwa).

Odmiana słaba

Według odmiany słabej (schwache Deklination) odmienia się zdecydowana większość rzeczowników rodzaju żeńskiego (ponad 90%) oraz niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego. Rzeczowniki należące do tej grupy w liczbie mnogiej kończą się na –en, a przy rzeczownikach rodzaju męskiego końcówka ta pojawia się również w liczbie pojedynczej z wyjątkiem mianownika.

Schemat: -, -(e)n

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	die Wohnung	die Wohnungen		die Achse	die Achsen
Genitiv	der Wohnung	der Wohnungen		der Achse	der Achsen
Dativ	der Wohnung	den Wohnungen		der Achse	der Achsen
Akkusativ	die Wohnung	die Wohnungen		die Achse	die Achsen

Schemat: -(e)n, -(e)n

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Mensch	die Menschen		der Bauer	die Bauern
Genitiv	des Menschen	der Menschen		des Bauern	der Bauern
Dativ	dem Menschen	den Menschen		dem Bauern	der Bauern
Akkusativ	den Menschen	die Menschen		den Bauern	die Bauern

Rzeczowników rodzaju męskiego odmieniających się według tego wzoru jest stosunkowo niewiele. Należą do nich:

• rzeczowniki kończące się na –e, np. der Affe, der Bote, der Bulle, der Erbe, der Experte, der Hase, der Heide, der Insasse, der Jude, der Junge, der Knabe, der Kollege, der Kunde, der Laie, der Löwe, der Pate, der Rabe, der Sklave, der Zeuge.
  • nazwy mieszkańców wielu krajów, np. der Brite, der Chinese, der Finne, der Franzose, der Grieche, der Ire, der Kroate, der Mongole, der Pole, der Rumäne, der Russe, der Schotte, der Slowake, der Schwede, der Tscheche, der Türke, der Vietnamese.
  • nazwy zawodów wywodzące się z greki, np. der Biologe, der Psychologe, der Soziologe.
• rzeczowniki pochodzenia obcego kończące się na –ent, –ant, –at, –ist i inne akcentowane końcówki, np. der Assistent, der Automat, der Barbar, der Christ, der Demokrat, der Demonstrant, der Diamant, der Diplomat, der Elefant, der Fotograf, der Idiot, der Journalist, der Lieferant, der Kamerad, der Kandidat, der Kapitalist, der Katholik, der Kommunist, der Kosmonaut, der Monarch, der Musikant, der Ökonom, der Patient, der Philosoph, der Planet, der Polizist, der Präsident, der Produzent, der Prophet, der Rebell, der Satellit, der Soldat, der Sozialist, der Student, der Terrorist, der Therapeut, der Tourist, der Tyrann.
• inne rzeczowniki, głównie jednosylabowe, np. der Asiat, der Bär, der Bauer, der Fürst, der Graf, der Held, der Herr, der Hirt, der Invalide, der Mensch, der Nachbar, der Narr, der Prinz, der Rivale.

Rzeczowniki odmiany słabej nie mają końcówki –(e)n w liczbie pojedynczej, jeśli są używane bez określnika (rodzajnika), dzięki czemu można odróżnić, czy rzeczownik został użyty w liczbie pojedynczej czy mnogiej (wyjątkiem jest Herrn od rzeczownika der Herr), np. Die Situation war für Professor und Student peinlich. → Sytuacja była niezręczna i dla profesora, i studenta.

W języku potocznym końcówki rzeczowników odmiany słabej w liczbie pojedynczej –(e)n czasami się pomija i dany rzeczownik odmienia według odmiany mocnej (np. des Nachbars, dem Nachbar, den Nachbar), ale formy te uważane są na ogół za niepoprawne. Jednakże w przypadku kilku rzeczowników przyjęły się oba wzorce odmiany. Dotyczy to der Magnet, der Oberst, der Papagei, der Partisan, der Spatz (rzadziej również der Bauer, der Nachbar). Czasem rzeczownik der Typ w znaczeniu koleś, facet w języku potocznym odmienia się według odmiany słabej.

Porównaj użycie rzeczownika odmiany słabej der Automat w liczbie pojedynczej i mnogiej: Im Erdgeschoss steht ein Automat/gibt es einen Automaten. → Na parterze stoi/jest automat. Am Automaten kann man Getränke und Snacks kaufen. → W automacie można kupić napoje i przekąski. Im Erdgeschoss stehen Automaten/gibt es Automaten. → Na parterze stoją/są automaty. An den Automaten kann man Getränke und Snacks kaufen. → W automatach można kupić napoje i przekąski.

Odmiana mieszana

Według odmiany mieszanej (gemischte Deklination) odmienia się niewielka grupa rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego. W liczbie pojedynczej odmieniają się one według odmiany mocnej (końcówka –[e]s w dopełniaczu), a w liczbie mnogiej według odmiany słabej (końcówka –en).

Schemat: -(e)s, -(e)n

przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Staat	die Staaten		das Auge	die Augen
Genitiv	des Staat(e)s	der Staaten		des Auges	der Augen
Dativ	dem Staat(e)	den Staaten		dem Auge	den Augen
Akkusativ	den Staat	die Staaten		das Auge	die Augen

Niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego przechodziły z biegiem czasu stopniową zmianę z deklinacji słabej na mocną. Mają końcówkę –n w liczbie mnogiej oraz w bierniku i celowniku liczby pojedynczej, natomiast w dopełniaczu liczby pojedynczej występuje końcówka –ns. Należą do nich der Gedanke, der Wille, der Buchstabe, der Glaube, der Funke, der Schade. Niektóre rzeczowniki tego typu mają alternatywną formę mianownika z końcówką –n. W praktyce formy der Samen, der Haufen niemal całkowicie wyparły formy der Same, der Haufe, a forma der Frieden jest częściej spotykana niż der Friede.

Schemat: -(e)ns, -(e)n

przypadek	Singular	Plural
Nominativ	der Name	die Namen
Genitiv	des Namens	der Namen
Dativ	dem Namen	den Namen
Akkusativ	den Namen	die Namen

Porównanie odmiany słowa der Drachen i der Drache

rzeczownik	der Drachen → latawiec			der Drache → smok
przypadek	Singular	Plural		Singular	Plural
Nominativ	der Drachen	die Drachen		der Drache	die Drachen
Genitiv	des Drachens	der Drachen		des Drachen	der Drachen
Dativ	dem Drachen	den Drachen		dem Drachen	den Drachen
Akkusativ	den Drachen	die Drachen		den Drachen	die Drachen

Odmiana niektórych rzeczowników wykazuje jeszcze więcej nieregularności. Rzeczownik das Herz → serce użyty w znaczeniu przenośnym ma zwykle w dopełniaczu końcówkę -ens, a w celowniku końcówkę -en. Kiedy jednak nie poprzedza go rodzajnik ani przymiotnik, w celowniku dominuje forma bez końcówki. W kontekście medycznym dominują formy des Herzes i dem Herz.

Nieregularna odmiana rzeczownika das Herz

przypadek	Singular	Plural
Nominativ	das Herz	die Herzen
Genitiv	des Herzens des Herzes	der Herzen
Dativ	dem Herzen dem Herz	den Herzen
Akkusativ	das Herz	die Herzen

Przymiotnik

Ogóle uwagi o deklinacji przymiotnika

Przymiotnik przydawkowy znajdujący się przed rzeczownikiem ma różne formy fleksyjne w zależności od rodzaju, przypadka i liczby rzeczownika (związek zgody), np. das elegante Restaurant, ein bunter Vogel. W taki sam sposób odmieniają się także przymiotniki w konstrukcjach, gdzie rzeczownik występuje niejako w domyśle, w zdaniach typu: Dieses Problem ist ein wichtiges. → Ten problem jest [problemem] ważnym. Die Frage scheint mir keine freundliche, sondern eine vorwurfsvolle zu sein. → Pytanie to wydaje mi się nie być przyjacielskim [pytaniem], a pełnym zarzutów. Podobnie odmiana ta dotyczy przymiotników i imiesłowów użytych rzeczownikowo, np. das Interessante → to, co interesujące, der Vorgesetzte → przełożony.

Ponadto istnieją różne rodzaje odmiany przymiotnika przydawkowego w zależności od wyrazów poprzedzających grupę przymiotnik + rzeczownik, determinujących ich w pewien sposób. Do wyrazów tych należą przede wszystkim rodzajniki – rodzajnik określony, nieokreślony, zerowy.

Deklinacja słaba przymiotnika

W słabej deklinacji przymiotnika występują tylko dwie końcówki. Końcówka –e pojawia się w mianowniku liczby pojedynczej oraz w bierniku rodzaju żeńskiego i nijakiego w liczbie pojedynczej. W pozostałych przypadkach występuje końcówka –en.

Słaba odmiana przymiotnika występuje:

• po rodzajnikach określonych: der, die, das;
• po zaimkach: dieser, jener, jeder, derselbe, derjenige, welcher, sämtlicher oraz ich odpowiednikach rodzaju żeńskiego, nijakiego i liczby mnogiej;
• na ogół po mancher, irgenwelcher, solcher, sämtlicher;
• tylko w liczbie mnogiej po: alle, beide, keine i po wszystkich zaimkach dzierżawczych.

Końcówki przymiotnika w deklinacji słabej

przypadek	Singular			Plural
	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	-e	-e	-e	-en
Genitiv	-en	-en	-en	-en
Dativ	-en	-en	-en	-en
Akkusativ	-en	-e	-e	-en

Odmiana przymiotnika po rodzajnikach określonych

Singular
przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	der starke Mann	die junge Frau	das kleine Kind
Genitiv	des starken Mannes	der jungen Frau	des kleinen Kindes
Dativ	dem starken Mann	der jungen Frau	dem kleinen Kind
Akkusativ	den starken Mann	die junge Frau	das kleine Kind
Plural
Nominativ	die starken Männer	die jungen Frauen	die kleinen Kinder
Genitiv	der starken Männer	der jungen Frauen	der kleinen Kinder
Dativ	den starken Männern	den jungen Frauen	den kleinen Kindern
Akkusativ	die starken Männer	die jungen Frauen	die kleinen Kinder

Słaba deklinacja przymiotnika po wybranych zaimkach

Singular
przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	dieser starke Mann	dieselbe junge Frau	jedes kleine Kind
Genitiv	dieses starken Mannes	derselben jungen Frau	jedes kleinen Kindes
Dativ	diesem starken Mann	derselben jungen Frau	jedem kleinen Kind
Akkusativ	diesen starken Mann	dieselbe junge Frau	jedes kleine Kind
Plural
Nominativ	diese starken Männer	dieselben jungen Frauen	alle kleinen Kinder
Genitiv	dieser starken Männer	derselben jungen Frauen	aller kleinen Kinder
Dativ	diesen starken Männern	denselben jungen Frauen	allen kleinen Kindern
Akkusativ	diese starken Männer	dieselben jungen Frauen	alle kleinen Kinder

Przykładowe zdania, w których występuje słaba deklinacja przymiotnika: Welcher berühmte Künstler schnitt sich selbst ein Ohr ab? → Który znany artysta odciął sobie ucho? Welches alte Buch ist besonders interessant? Das historische. → Która stara książka jest szczególnie interesująca? [Ta] historyczna. Beide neuen Prozessoren/Die beiden neuen Prozessoren bieten acht Kerne. → Oba nowe procesory oferują osiem rdzeni. Jeder gute Student arbeitet systematisch. → Każdy dobry student pracuje systematycznie. Alle guten Studenten arbeiten systematisch. → Wszyscy dobrzy studenci pracują systematycznie. Dieses schöne Gebäude wurde im Jahre 1900 gebaut. Aber jenes hässliche Hochhaus stammt aus den 1970er Jahren. → Ten piękny budynek został wybudowany w roku 1900. Ale tamten paskudny wieżowiec pochodzi z lat 70. XX w.

Deklinacja mocna przymiotnika

Formy mocne przymiotnika występują wtedy, gdy nie poprzedza go rodzajnik ani zaimek. Przymiotnik otrzymuje wtedy końcówki rodzajnika określonego we wszystkich przypadkach oprócz dopełniacza liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego, kiedy to przybiera końcówkę –en.

Końcówki przymiotnika w deklinacji mocnej

przypadek	Singular			Plural
	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	-er	-e	-es	-e
Genitiv	-en	-er	-en	-er
Dativ	-em	-er	-em	-en
Akkusativ	-en	-e	-es	-e

Odmiana przymiotnika bez rodzajnika

Singular
przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	alter Wein	frische Wurst	kaltes Bier
Genitiv	alten Weines	frischer Wurst	kalten Bieres
Dativ	altem Wein	frischer Wurst	kaltem Bier
Akkusativ	alten Wein	frische Wurst	kaltes Bier
Plural
Nominativ	alte Weine	frische Würste	kalte Biere
Genitiv	alter Weine	frischer Würste	kalter Biere
Dativ	alten Weinen	frischen Würsten	kalten Bieren
Akkusativ	alte Weine	frische Würste	kalte Biere

Takie formy przymiotnika, którego nie poprzedza rodzajnik ani zaimek występują stosunkowo rzadko. Pojawiają się one:

• przed rzeczownikami abstrakcyjnymi lub określającymi materiały, które nierzadko nie mają liczby mnogiej, zwłaszcza przed:
  • produktami żywnościowymi typu Gemüse, Fleisch, Wasser, Bier, Wein, Öl. Przykłady: Ich esse nur frisches Brot (Akkusativ). → Jem tylko świeży chleb. In der Luft hing der Geruch starken Kaffees (Genitiv). → W powietrzu unosił się zapach mocnej kawy (często jednak zamiast dopełniacza pojawia się w takich przypadkach konstrukcja von + Dativ, tj. In der Luft hing der Geruch von starkem Kaffee).
  • materiałami, płynami typu Holz, Eisen, Benzin, Beton, Stahl, Kalk. Przykład: Mein Ehering ist aus reinem Gold (Dativ). → Moja obrączka jest z czystego złota.
  • rzeczownikami oznaczającymi cechy, związanymi z odczuciami, np. Mut, Freudlichkeit, Intelligenz, Ehrgeiz, Angst, Freude, Hoffnung, Verzweiflung. Przykłady: Alte Liebe rostet nicht (Nominativ). → Stara miłość nie rdzewieje. Sie kämpfte mit großem Mut (Dativ). → Walczyła z wielką odwagą. Ungebrochener Ehrgeiz trieb sie vorwärts (Nominativ). → Niezłomna ambicja pchała ją do przodu.
• po liczebnikach głównych, np. Dort warten drei kranke Kinder. → Tam czeka troje chorych dzieci (ale: die drei kranken Kinder – odmiana słaba; seine drei kranken Kinder – odmiana mieszana).
• zwykle po liczebnikach i zaimkach nieokreślonych bez końcówek: viel, wenig, mehr, etwas, genug, mancherlei, allerei, np. Im Dachgeschoss liegt allerei unbrauchbares Zeug. → Na strychu leżą rozmaite bezużyteczne graty. Ich habe nur noch etwas gebratenes Fleisch. → Mam jeszcze tylko trochę pieczonego mięsa.
• w liczbie mnogiej po viele, einige, etliche, einzelne, mehrere, wenige, które same odmieniają się jak przymiotniki, np. Ich habe viele gute Ratschläge bekommen. → Dostałem dużo dobrych porad. Die Äußerungen einiger prominenter Wissenschaftler waren interessant. → Wypowiedzi kilku prominentnych naukowców były interesujące.
• gdy po zaimkach lub nichts występują przymiotniki użyte rzeczownikowo, np. Er hat mit nichts Bösem gerechnet. → Nie spodziewał się niczego złego. Ich möchte etwas Bequemes und nicht zu Teueres. → Chciałabym coś wygodnego i nie za drogiego.
• po zaimkach bez końcówek: manch, solch, welch, np. manch guter Mann → niejeden dobry człowiek. Form tych używa się głównie w tekstach literackich.
• po zaimku pytającym wessen, np. Wessen weißer Hut hängt dort? → Czyj biały kapelusz tam wisi?
• po zaimkach względnych dessen, deren, np. Der Journalist, dessen letztes Buch ich las, ist mein Nachbar. → Dziennikarz, którego ostatnią książkę czytałem, jest moim sąsiadem.
• po imionach i nazwiskach w dopełniaczu, np. Ich habe mir Michaels neues Haus angesehen. → Obejrzałem nowy dom Michaela.
• po zaimkach osobowych w liczbie pojedynczej przy zwracaniu się (także do siebie), choć występują odstępstwa w celowniku oraz w liczbie mnogiej. Przykłady: Du armer Mensch kannst nicht bis zum Nachmittag schlafen. → Ty biedny człowieku nie możesz spać do popołudnia.
• w zwrotach grzecznościowych, np. Lieber Peter! → Kochany Piotrze!; Sehr geehrter Herr Professor! → Szanowny Panie Profesorze!; mit herzlichem Dank → z serdecznymi podziękowaniami; mit freundlichen Grüßen → z przyjacielskimi pozdrowieniami.
• w tytułach, ogłoszeniach, stylu telegraficznym, np. Junger, reicher Mann sucht intelligentes Mädchen. → Młody, bogaty mężczyzna szuka inteligentnej dziewczyny. Gemeiner Fahrraddieb auf frischer Tat ertappt! → Nikczemny złodziej rowerów złapany na gorącym uczynku!

Deklinacja mieszana przymiotnika

W deklinacji mieszanej pojawiają się słabe i mocne końcówki przymiotnika. Występuje ona po rodzajnikach nieokreślonych, zaimkach dzierżawczych i zaimku kein. W liczbie pojedynczej w mianowniku rodzaju męskiego i nijakiego oraz w bierniku rodzaju nijakiego wyrazy poprzedzające rzeczownik nie mają końcówek (ein, mein, kein), dlatego przymiotnik w odmianie mocnej wskazuje poprzez swoje końcówki na rodzaj rzeczownika (końcówka –er dla rodzaju męskiego i –es dla nijakiego). W pozostałych przypadkach w liczbie pojedynczej występuje deklinacja słaba przymiotnika.

Rodzajnik nieokreślony ein nie występuje w liczbie mnogiej, jego odpowiednikiem w liczbie mnogiej jest rodzajnik zerowy, zatem końcówki odmiany mocnej przymiotnika. Po zaimkach dzierżawczych i zaimkach nieokreślonych kein występuje natomiast odmiana słaba przymiotnika.

Końcówki przymiotnika po rodzajniku nieokreślonym
(i zerowym w liczbie mnogiej)

przypadek	Singular			Plural
	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	-er	-e	-es	-e
Genitiv	-en	-en	-en	-er
Dativ	-en	-en	-en	-en
Akkusativ	-en	-e	-es	-e

Odmiana przymiotnika po rodzajniku nieokreślonym

Singular
przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	ein starker Mann	eine junge Frau	ein kleines Kind
Genitiv	eines starken Mannes	einer jungen Frau	eines kleinen Kindes
Dativ	einem starken Mann	einer jungen Frau	einem kleinen Kind
Akkusativ	einen starken Mann	eine junge Frau	ein kleines Kind
Plural
Nominativ	starke Männer	junge Frauen	kleine Kinder
Genitiv	starker Männer	junger Frauen	kleiner Kinder
Dativ	starken Männer	jungen Frauen	klienen Kinder
Akkusativ	starke Männer	junge Frauen	kleine Kinder

Przykładowe zdania, w których występuje przymiotnik po rodzajniku nieokreślonym: Was für ein Kleid ist das? Das ist ein schwarzes Abendkleid. → Jaka to jest suknia? To jest czarna suknia wieczorowa. Was für ein Zimmer möchten Sie mieten? Ich möchte ein kleines Zimmer mieten. → Jaki pokój chce pani wynająć? Chcę wynająć [jakiś] mały pokój. Die Kosten einer kurzen Reise sind relativ hoch. → Koszty krótkiej podróży są stosunkowo wysokie. Er wollte sich mit einem alten Freund treffen. → Chciał się spotkać ze starym przyjacielem. Möchtest du noch ein Bier? Ja, ein helles bitte. → Chcesz jeszcze piwo? Tak, jasne proszę.

Przykładowe zdania, w których występuje przymiotnik po rodzajniku zerowym jako odpowiedniku rodzajnika nieokreślonego w liczbie mnogiej: Was für Autos interessieren Sie? Mich interessieren nur billige Autos. → Jakie auta pana interesują? Mnie interesują tylko tanie auta. Was für Studenten bestehen die Abschlussprüfung nicht? Faule Studenten bestehen die Abschlussprüfung nicht. → Jacy studenci nie zdają egzaminu końcowego? Leniwi studenci nie zdają egzaminu końcowego.

Końcówki przymiotnika po zaimku dzierżawczym i zaimku kein

przypadek	Singular			Plural
	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	-er	-e	-es	-en
Genitiv	-en	-en	-en	-en
Dativ	-en	-en	-en	-en
Akkusativ	-en	-e	-es	-en

Odmiana przymiotnika po zaimku dzierżawczym i kein

Singular
przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	mein/kein schwarzer Hut	ihre/keine weiße Jacke	sein/kein blaues Hemd
Genitiv	meines/keines schwarzen Hutes	ihrer/keiner weißen Jacke	seines/keines blauen Hemdes
Dativ	meinem/keinem schwarzen Hut	ihrer/keiner weißen Jacke	seinem/keinem blauen Hemd
Akkusativ	meinen/keinen schwarzen Hut	ihre/keine weiße Jacke	sein/kein blaues Hemd
Plural
Nominativ	meine/keine schwarzen Hüte	ihre/keine weißen Jacken	seine/keine blauen Hemden
Genitiv	meiner/keiner schwarzen Hüte	ihrer/keiner weißen Jacken	seiner/keiner blauen Hemden
Dativ	meinen/keinen schwarzen Hüten	ihren/keinen weißen Jacken	seinen/keinen blauen Hemden
Akkusativ	meine/keine schwarzen Hüte	ihre/keine weißen Jacken	seine/keine blauen Hemden

Przykładowe zdania, w których występuje przymiotnik po zaimku dzierżawczym lub kein: Das ist kein guter Vorschlag. → To nie jest dobra propozycja. Das sind keine guten Vorschläge. → To nie są dobre propozycje. Mein jüngerer Bruder ist 9 Jahre alt. → Mój młodszy brat ma 9 lat.

Odmiana przymiotników i imiesłowów urzeczownikowionych

Przymiotniki i imiesłowy urzeczownikowione (substantivierte Adjektive und Partizipien; inaczej: rzeczowniki odprzymiotnikowe) pod względem syntaktycznym zachowują się jak rzeczowniki; morfologicznie pozostają jednak przymiotnikami – odmieniają się jak przymiotniki przydawkowe zgodnie z trzema typami deklinacji (mocną, słabą, mieszaną). Właściwie od każdego przymiotnika można utworzyć formę rzeczownikową.

Odmiana mocna (bez rodzajnika)
przypadek	Maskulinum		Femininum		Neutrum
	Singular	Plural	Singular	Plural	Singular	Plural
Nominativ	Bekannter	Bekannte	Bekannte	Bekannte	Gutes	–
Genitiv	Bekannten	Bekannter	Bekannter	Bekannter	Guten	–
Dativ	Bekanntem	Bekannten	Bekannter	Bekannten	Gutem	–
Akkusativ	Bekannten	Bekannte	Bekannte	Bekannte	Gutes	–

Odmiana słaba (po rodzajniku określonym)
przypadek	Maskulinum		Femininum		Neutrum
	Singular	Plural	Singular	Plural	Singular	Plural
Nominativ	der Bekannte	die Bekannten	die Bekannte	die Bekannten	das Gute	–
Genitiv	des Bekannten	der Bekannten	der Bekannten	der Bekannten	des Guten	–
Dativ	dem Bekannten	den Bekannten	der Bekannten	den Bekannten	dem Guten	–
Akkusativ	den Bekannten	die Bekannten	die Bekannte	die Bekannten	das Gute	–

Odmiana mieszana (po rodzajniku nieokreślonym, zaimku dzierżawczym, kein)
przypadek	Maskulinum		Femininum		Neutrum
	Singular	Plural	Singular	Plural	Singular	Plural
Nominativ	ein Bekannter	keine Bekannten	eine Bekannte	keine Bekannten	ein Gutes	–
Genitiv	eines Bekannten	keiner Bekannten	einer Bekannten	keiner Bekannten	eines Guten	–
Dativ	einem Bekannten	keinen Bekannten	einer Bekannten	keinen Bekannten	einem Guten	–
Akkusativ	einen Bekannten	keine Bekannten	eine Bekannte	keine Bekannten	ein Gutes	–

Przymiotniki urzeczownikowione rodzaju męskiego i żeńskiego zazwyczaj odnoszą się do ludzi. Płeć wyrażona jest poprzez odpowiedni rodzajnik (np. der Bekannte → znajomy, die Bekannte → znajoma). Do rzeczowników tego typu należą: der Abgeordnete → poseł, der Angestellte → pracownik, der Beamte → urzędnik, der Deutsche → Niemiec, der Erwachsene → dorosły, der Freiwillige → ochotnik, der Fremde → obcy, der Gefangene → więzień, der Geistliche → duchowny, der Heilige → święty, der Jugendliche → nastolatek, der Obdachlose → bezdomny, der Reisende → podróżny, der Verlobte → narzeczony, der Verwandte → krewny, der Vorgesetzte → przełożony, der Vorsitzende → przewodniczący.

Szczególnym przypadkiem jest kilka rzeczowników odprzymiotnikowych rodzaju żeńskiego. Według tego wzorca odmienia się die Rechte → prawa ręka, prawica oraz die Linke → lewa ręka, lewica oraz często die Illustrierte → magazyn ilustrowany. Niektóre rzeczowniki, które pochodzą od przymiotników przejęły wzorzec odmiany zwyczajnych rzeczowników (nieodprzymiotnikowych), np. die Brünette → brunetka. W przypadku terminów matematycznych (die Gerade → prosta, die Horizontale → linia pozioma, die Parallele → równoległa, die Variable → zmienna, die Vertikale → linia pionowa) na ogół można używać obu wzorców, choć np. forma in der Vertikalen → w linii pionowej występuje częściej niż in der Vertikale.

Wyjątkowa jest forma rodzaju żeńskiego rzeczownika der Beamte – brzmi ona die Beamtin → urzędniczka (nie: die Beamte) i odmienia się jak zwyczajny rzeczownik.

Większość rzeczowników odprzymiotnikowych rodzaju nijakiego to abstrakcyjne pojęcia, np. Sie hat Hervorragendes geleistet. → Dokonała czegoś wspaniałego. Szczególnie często występują one po słowach typu: alles, etwas, nichts, viel(es), wenig, np. Ich wünsche dir alles Gute. → Życzę ci wszystkiego dobrego.

Ponadto takie formy rzeczowników odprzymiotnikowych rodzaju nijakiego występują w nazwach:

• regionów krajów niemieckojęzycznych, np. Er ist ins Hessische gezogen. → Przeprowadził się do Hesji.
• języków
  • występujące bez końcówek, opcjonalnie w dopełniaczu z końcówką –s, kiedy są zastosowane w specyficznym kontekście lub gdy poprzedza je przymiotnik, np. die Aussprache des modernen Deutsch(s) → wymowa współczesnego [języka] niemieckiego; eine Übersetzung aus dem britischen Englisch → tłumaczenie z brytyjskiego angielskiego. Ich lerne Italienisch. → Uczę się włoskiego.
  • odmieniane jak inne rzeczowniki odprzymiotnikowe rodzaju nijakiego, mówiąc o języku w sensie ogólnym, zawsze z rodzajnikiem określonym, np. Das Deutsche ist dem Niederländischen verwandt. → Niemiecki jest spokrewniony z holenderskim; eine Übersetzung aus dem Russischen → tłumaczenie z rosyjskiego.
• kolorów
  • występujące zwykle bez końcówek, opcjonalnie w dopełniaczu występuje –s, np. Die Ampel hat gerade auf Grün gewechselt. → Światło na sygnalizacji zmieniło się właśnie na zielone. Sie war in Schwarz gekleidet. → Była ubrana na czarno. Das Grün des Bäume und das Blau des Himmels. → Zieleń drzew i błękit nieba.
  • w niektórych utartych wyrażeniach z rodzajnikiem określonym nazwy te są odmienne, np. ins Grüne fahren → jechać na łono natury, ins Schwarze treffen → trafić w samo sedno.

Przykładowe zdania, w których występuje przymiotnik urzeczownikowiony: Bei dem Verkehrsunfall gab es 20 Verletzte. Nicht alle Verletzten mussten ins Krankenhaus eingeliefert werden. Ein Verletzter musste aber sofort operiert werden. → W wypadku drogowym było 20 rannych. Nie wszyscy ranni musieli zostać przewiezieni do szpitala, ale jeden ranny musiał być natychmiast operowany. Ich glaube an das Ideal vom Guten, Wahren und Schönen. → Wierzę w ideał dobra, prawdy i piękna. Er hat etwas Schlechtes gegessen. → Zjadł coś niedobrego. Ich habe den Text vom Polnischen ins Deutsche übersetzt. → Przetłumaczyłem tekst z polskiego na niemiecki. Sie hat sich über das Gesagte aufgeregt. → Zdenerwowała się tym, co zostało powiedziane.

Porównanie odmiany rzeczowników utworzonych od przymiotnika oraz rzeczowników deklinacji słabej

rzeczownik utworzony od przymiotnika	rzeczownik deklinacji słabej
der Deutsche → Niemiec, des Deutschen → Niemca, ein Deutscher → [pewien] Niemiec	der Pole → Polak, des Polen → Polaka, ein Pole → [pewien] Polak
das Junge → młode (zwierzę), des Jungen → młodego, ein Junges → [pewne] młode	der Junge → chłopiec, des Jungen → chłopca, ein Junge → [pewien] chłopiec

Pozostałe aspekty odmiany przymiotników

Uwagi ogólne

Przymiotnik odmienia się również wtedy, kiedy rzeczownik nie jest wymieniony wprost po nim, występuje w domyśle, np. Welches Haus hast du gewählt? Das sonnige. → Który dom wybrałeś? [Ten] słoneczny. Deutsche Weißweine sind gewöhnlich süßer als französische. → Niemieckie wina białe są zwykle słodsze niż francuskie. Ponadto odmienione formy przymiotników mogą występować po rzeczownikach jako dopowiedzenie, np. Studenten, vor allem ausländische, haben keine Schwierigkeiten, ein Zimmer zu finden. → Studenci, przede wszystkim zagraniczni, nie mają trudności w znalezieniu pokoju.

Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się zasadniczo tak jak przymiotniki, np. das versinkende Boot → tonąca łódka (Partizip I), das versunkene Boot → zatopiona łódka (Partizip II).

Przymiotnik orzecznikowy nie odmienia się przez przypadki, np. Sie ist mager. → Ona jest szczupła. Der Junge lag krank im Bett. → Chłopiec leżał chory w łóżku. Er hielt ihn für dumm. → Uważał go za głupiego. Er hat die Kartoffeln roh gegessen. → Zładł ziemniaki na surowo. Istnieje kilka przymiotników, u których w miejscach, gdzie powinien znajdować się przymiotnik w nieodmienionej formie, pojawia się końcówka –s, np. Sein Eindruck war ganz anders. → Jego wrażenie było zupełnie inne. Er war nicht besonders beliebt. → Nie był szczególnie lubiany.

Przymiotnik użyty jako przysłówek, który określa następujący po nim przymiotnik, jest nieodmienny. Porównaj: ein schrecklich faules Mädchen → strasznie leniwa dziewczyna; ein schreckliches, faules Mädchen → straszna, leniwa dziewczyna. Rozróżnienie to jednak nie zawsze jest wyraźne i czasami pierwszy z przymiotników pozostaje nieodmieniony, nawet jeśli nie pełni roli przysłówka. Jest do zabieg stylistyczny szczególnie często spotykany w języku pisanym, np. mit hochrot abstehenden Ohren → z odstającymi czerwonymi uszami (Katz und Maus, Grass).

Jeśli po rzeczowniku występują dwa lub więcej przymiotniki przydawkowe, to ulegają temu samemu rodzajowi deklinacji, mają takie same końcówki, również wtedy, kiedy są oddzielone przecinkami, np. ein unbewohntes altes Haus → niezamieszkany stary dom, mit gesundem frischem Gemüse → ze zdrowymi świeżymi warzywami; der hohe exotische Baum → wysokie egzotyczne drzewo. Czasami jednak w celowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego może w miejscu mocnej końcówki –em pojawiać się końcówka słaba –en w drugim przymiotniku, np. mit dunklem bayrischen Bier. Takie konstrukcje bywają jednak uważane za nieprawidłowe. Jeśli przymiotnik odnosi się do kilku rzeczowników, to należy go powtórzyć, jeśli wymaga innej końcówki w związku z różnicą w liczbie lub rodzaju rzeczownika, np. mein lieber Onkel und meine liebe Tante → mój drogi wujku i moja droga ciociu.

Nawet bardzo rozbudowana fraza przymiotnikowa może być używana jako przydawka przed rzeczownikiem. Takie konstrukcje są często używane w języku formalnym i technicznym, np. eine für ihn ganz typische Haltung → zupełnie typowa dla niego postawa, dieses seinem Vorgesetzten äußerst wichtige Gespräch → ta nadzwyczaj ważna dla jego przełożonego rozmowa.

Szczególne przypadki

Przymiotniki zakończone na –el i –er tracą w odmianie –e–, np.

• dunkel – ein dunkler Wald, im dunklen Wald
• komfortabel – eine komfortable Lage
• teuer – ein teures Geschenk, die teuren Geschenke
• sauer – saure Gurken

W przymiotnikach zakończonych na –er oraz –en w mowie potocznej –e– jest opcjonalne, np.

• heiter – heit(e)res Wetter
• zufrieden – ein zufried(e)ner Mensch

Przymiotniki bez końcówek

Niektóre przymiotniki obcego pochodzenia zakończone na samogłoskę (w wymowie) są nieodmienne, wśród nich wiele to określenia kolorów, m.in. lila, beige, oliv, rosa, orange, klasse, prima, super, trendy, sexy, np. Das ist doch eine klasse Idee. → Ależ to świetny pomysł. die rosa Bluse → różowa bluzka. W języku potocznym w przypadku nazw kolorów czasami dodaje się do nich –n–, aby móc dodawać końcówki typowe dla przymiotnika, np. ein rosanes Kleid → różowa sukienka; innym razem dodaje się końcówki bez tej cząstki, np. ein beiges Kleid → beżowa sukienka.

Przymiotniki pochodzące od nazw miejscowości są na ogół zakończone na –er, nie odmieniają się i pisze się je zawsze dużą literą, np. Wir haben den Kölner Dom besucht. → Zwiedziliśmy katedrę kolońską; der Warschauer Pakt → Układ Warszawski, zur Leipziger Messe fahren → jechać na Targi Lipskie. Poza tym do przymiotników tego typu należy Schweizer, np. der Schweizer Käse → ser szwajcarski, die Schweizer Banken → banki szwajcarskie (ale: die bekanntesten schweizerischen Produkte → najbardziej znane szwajcarskie produkty). Przymiotniki pochodzące od nazw państw oraz niektórych miast są zakończone na –isch, –erisch i odmieniają się, np. in russischer Sprache → w języku rosyjskim, die chinesische Seide → chiński jedwab.

Czasami w języku poetyckim, staroświeckim lub ludowym, często ze względów rytmicznych, przed rzeczownikiem może stać nieodmieniony przymiotnik, zwłaszcza w mianowniku lub bierniku rodzaju nijakiego, np. Ein garstig Lied! Pfui! Ein politisch Lied! Ein leidig Lied! Dankt Gott mit jedem Morgen, Daß ihr nicht braucht fürs Röm’sche Reich zu sorgen! → Szkaradna polityczna pieśń! Bogu codziennie dzięki składam rano, że mnie na władcę państw nie powołano (Faust, Goethe). Czasami z podobnych względów przymiotnik stoi po rzeczowniku, zwłaszcza w Nominativie np. Röslein, Röslein, Röslein rot, Röslein auf der Heiden. Róża! Róża czerwona! Różyczka śród żyta! (Heidenröslein, Goethe). Współcześnie często nieodmieniony przymiotnik po rzeczowniku pojawia się w języku reklamy, w prasie, języku technicznym, np. Whisky pur. → Czysta whisky. Schauma mild. → Schauma łagodna.

W przeszłości w języku niemieckim czasami pomijano końcówkę odmiany mocnej –es przed rzeczownikami rodzaju nijakiego w mianowniku i bierniku. Zachowało się to w niektórych powiedzeniach i wyrażeniach, np. ein gut Teil → spora część, Kölnisch Wasser → woda kolońska, auf gut Glück → na chybił trafił, gut Ding will Weile haben → co nagle, to po diable, ruhig Blut bewahren → zachować zimną krew. Nazwy liter i liczb, np. A, I, 2, b czyta się odpowiednio groß A, römisch eins, arabisch zwei, klein B → duże A, rzymska jedynka, arabska dwójka, małe b. Ponadto końcówek nie ma przy wielu nazwach geograficznych używanych bez rodzajnika, zwłaszcza po halb i ganz, np. in ganz Polen → w całej Polsce, von halb Deutschland → z połowy Niemiec, Groß-Berlin → Wielki Berlin, Alt-Wien → stary Wiedeń, Neuruppin → Rypin Nowy. Okazjonalnie we współczesnym języku, np. w slangu internetowym pomija się wszelkie końcówki przymiotników.

W niektórych zwrotach funkcjonują urzeczownikowione przymiotniki bez końcówek, wiele z nich występuje w parach, np. Der Präsident begrüßte Jung und Alt. → Prezydent pozdrowił każdego (dosł. młodych i starych). Gleich und Gleich gesellt sich gern. → Ciągnie swój do swego. Jenseits von Gut und Böse. → Poza dobrem i złem (Nietzsche). Pojawiają się one również w zwrotach przysłówkowych, np. für immer und ewig → po wieczne czasy, durch dick und dünn→ na dobre i na złe, von klein auf → od małego.

Niewielka grupa przymiotników ma alternatywną formę podstawową z końcowym –e, która używana jest zwłaszcza w języku pisanym. Należą do nich takie przymiotniki jak blöd(e), bös(e), fad(e), feig(e), irr(e), leis(e), mid(e), müd(e), öd(e), träg(e), trüb(e), vag(e), zäh(e), np. Er ist feig/feige. → On jest tchórzliwy.

Rekcja przymiotników

Niektórych przymiotników używa się z rzeczownikami lub innymi wyrazami, których przypadek gramatyczny jest określony i zależny od tego przymiotnika. Inne przymiotniki mają z kolei rekcję przyimkową – wymagają określonego przyimka, a ten determinuje określony przypadek gramatyczny rzeczownika lub zaimka.

Najczęściej z przymiotnikami używa się celownika. Do przymiotników używanych z celownikiem należy m.in. ähnlich, angenehm, behilflich, bequem, bewusst, böse, fern, fremd, günstig, klar, leicht, nötig, nützlich, schädlich, schuldig, schwer, teuer, wichtig, zugänglich, zuträglich, np. Ein ihm unbekannter Mann trat herein. → Wszedł nieznany mu mężczyzna. In Chemie ist er mir überlegen. → Z chemii jest on ode mnie lepszy. Niektóre mogą być zamiennie używane z przyimkiem für, np. Das ist mir wichtig. Das ist wichtig für mich. → To jest dla mnie ważne.

Przymiotniki używane z biernikiem zwykle występują w konstrukcjach z sein lub werden, ale czasami mogą również występować ze zdaniami podrzędnymi z dass oraz w konstrukcjach bezokolicznikowych z zu. Do przymiotników używanych z biernikiem należy m.in. gewahr, gewohnt, leid, los, satt, schuldig (w znaczeniu być coś komuś winnym), np. Ich bin diese Arbeit leid. → Mam dość tej pracy. Er ist mir eine Erklärung schuldig. → Winny jest mi wyjaśnienie. Mein Kind ist einen Monat alt. → Moje dziecko ma miesiąc.

Przymiotniki z dopełniaczem używane są głównie w języku formalnym, nierzadko można je również używać w alternatywnych, mniej formalnych konstrukcjach bez użycia dopełniacza. Do przymiotników, które na ogół używa się z dopełniaczem należy m.in. bewusst, fähig, mächtig, müde, schuldig (w znaczeniu być winnym czegoś), sicher, würdig, np. Er war sich seines Fehlers bewusst. → Zdawał sobie sprawę ze swojego błędu. Er war des Lebens müde. → Był zmęczony życiem. Der Angeklagte ist des Verbrechens schuldig. → Oskarżony jest winny przestępstwa.

Odmiana przymiotników po zaimkach

Po zaimkach osobowych w liczbie pojedynczej zwykle używa się deklinacji mocnej, np. du armer Junge → ty biedny chłopcze. W celowniku rodzaju męskiego i nijakiego może pojawiać się również deklinacja słaba, a w rodzaju żeńskim – niemal zawsze, np. dir jungem/jungen Kerl → tobie, młodemu facetowi. Er hat mir alten Frau nicht geholfen. → Mnie, starej kobiecie, nie pomógł. Po zaimkach w liczbie mnogiej zwykle stosuje się deklinację słabą, np. Ihr gemeinen Leute! → Wy podli ludzie! Wyjątkiem są rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej, gdzie spotyka się czasem w mianowniku również mocne końcówki, np. Wir Deutsche(n) sind doch auch nicht alle blond. → My Niemcy przecież też nie jesteśmy wszyscy blondynami.

Odmiana przymiotnika po zaimkach nieokreślonych
zaimek	typ odmiany	przykłady	uwagi
all-	słaba	Alle großen Städte sind durch Autobahnen miteinander verbunden. → Wszystkie duże miasta są połączone ze sobą autostradami. Aller große Aufwand ist umsonst. → Cały wielki wysiłek na darmo.	odmiana jak dies- (patrz odmiana zaimka wskazującego dieser)
ander-	mocna	Das ist ein anderes elegantes Restaurant. → To jest inna elegancka restauracja.	końcówki pokrywają się z końcówkami przymiotnika; w celowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego przeważa jednak odmiana słaba, np. mit anderem grünen Gemüse → z innymi zielonymi warzywami
beid-	słaba	beide neuen Teams → oba nowe zespoły	odmiana jak dies-, ale gdy beid- jest używany z rodzajnikiem określonym, sam odmienia się według słabej odmiany, np. die beiden neuen Teams
einige-	mocna	Trotz einiger guter Chancen keine Tore. → Mimo kilku dobrych szans nie ma bramek.	końcówki na ogół pokrywają się z końcówkami przymiotnika; w celowniku rodzaju męskiego i nijakiego często używa się odmiany słabej (jak przy diesem), np. bei einigem guten Willen → przy pewnej dobrej woli; czasem również w mianowniku i bierniku rodzaju nijakiego (jak przy dieses); w dopełniaczu rodzaju męskiego i nijakiego końcówką zwykle jest –en
etlich-	mocna	Wir verbrachten etliche lange Stunden im neuen Probelokal. → Spędziliśmy kilka długich godzin w nowej sali prób.	końcówki pokrywają się z końcówkami przymiotnika
folgend-	słaba lub mocna	Ich habe folgendes alte/altes Buch bestellt. → Zamówiłem następującą starą książkę. Ich habe folgende neue Bücher bestellt. → Zamówiłem następujące stare książki.	odmiana słaba występuje zwykle w liczbie pojedynczej (odmiana jak dies-); w mnogiej występuje sporadycznie, końcówki na ogół pokrywają się z końcówkami przymiotnika
irgendwelch-	słaba lub mocna	Gibt es irgendwelche interessante/interessanten Fragen? → Są jakieś ciekawe pytania?	odmiana jak dies- lub końcówki jak w przymiotniku
manch-	słaba lub mocna	Manche ältere/älteren Menschen klagen über Rückenschmerzen. → Niektórzy starsi ludzie skarżą się na bóle pleców; in mancher heißen Schlacht → w niejednej zażartej bitwie	w liczbie pojedynczej odmiana słaba (jak dies-); w mnogiej – słaba lub mocna; po manch (bez końcówek) – odmiana mocna, np. manch konservativer Politiker → niejeden konserwatywny polityk
mehrer-	mocna	Es gibt mehrere attraktive Möglichkeiten. → Jest kilka atrakcyjnych możliwości.	końcówki pokrywają się z końcówkami przymiotnika
sämtlich-	słaba lub mocna	sämtliches beschlagnahmte Beweismaterial → cały skonfiskowany materiał dowodowy	w liczbie pojedynczej odmiana słaba lub mocna, zwykle słaba (jak dies-); w mnogiej – słaba lub mocna
solch-	mocna lub słaba	die Entdeckung solcher neuer/neuen Welt → odkrywanie takiego nowego świata	w liczbie pojedynczej po solch- występuje zwykle odmiana słaba (jak dies-), ale w dopełniaczu rodzaju żeńskiego, a także w celowniku występuje czasem odmiana mocna. W liczbie mnogiej przeważa odmiana słaba, ale dość często pojawia się również mocna. Po solch (bez końcówek) – odmiana mocna, np. Mit solch guter Laune war sie selten aufgestanden. → W takim dobrym nastroju rzadko się budziła.
viel-	mocna (lub słaba)	Ich habe mein Leben lang nie so viele interessante Sachen gesehen. → W moim życiu nigdy nie widziałem tylu ciekawych rzeczy.	w liczbie mnogiej dominuje odmiana mocna (końcówki pokrywają się z końcówkami przymiotnika); w liczbie pojedynczej w mianowniku i bierniku rodzaju nijakiego oraz w celowniku rodzaju męskiego i nijakiego występuje jednak niemal wyłącznie odmiana słaba, np. vieles andere Zeug → wiele innych gratów, mit vielem heißen Wasser → z dużą [ilością] gorącej wody. Po viel (bez końcówek) – odmiana mocna, np. Ich esse viel rohes Fleisch. → Jem dużo surowego mięsa. Porównaj: viele bessere Studenten → wielu lepszych studentów, viel bessere Studenten → o wiele lepsi studenci.
welch-	słaba	Welche außergewöhnlichen Talente hast du? → Jakie masz niezwykłe talenty?	końcówki pokrywają się z końcówkami przymiotnika; po welch (bez końcówek) – odmiana mocna, np. Welch großer Erfolg! → Jakiż za wielki sukces!
wenig-	mocna	Wenige europäische Könige wissen das. → Niewielu europejskich królów o tym wie.	końcówki pokrywają się z końcówkami przymiotnika; w celowniku rodzaju męskiego i nijakiego pojawia się odmiana słaba (jak przy diesem), np. mit wenigem guten Willen → z niewielką [ilością] dobrej woli. Po wenig (bez końcówek) występuje odmiana mocna, np. wenig günstiges Wetter → mało korzystna pogoda. Porównaj: wenig gesundes Essen → mało zdrowe jedzenie (choć tego typu konstrukcje mogą wprowadzać wieloznaczność), weniges gesundes Essen → niewiele zdrowego jedzenia.

W przypadku viel- i wenig- w liczbie pojedynczej zazwyczaj występują formy bez końcówek (viel, wenig), zwłaszcza przed rzeczownikami niepoliczalnymi. W celowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego dość powszechne są jednak formy z końcówkami. W liczbie mnogiej przeważają formy z końcówkami (odstępstwa możliwe w języku potocznym lub przy traktowaniu rzeczowników jako zbiorowości), np. wenig Milch → mało mleka, wenige Freunde → niewielu przyjaciół. Do wyjątków należą niektóre utarte wyrażenia, np. vielen Dank.

W języku formalnym występują niekiedy formy z końcówkami w połączeniach z urzeczownikowionym przymiotnikiem; w mniej formalnych kontekstach – bez końcówek, np. Sie hat vieles/weniges Interessante gesagt lub mniej formalnie: Sie hat viel/wenig Interessantes gesagt. → Powiedziała dużo/mało interesujących [rzeczy].

Viel- i wenig- mogą również pojawiać się po zaimkach, określnikach (np. rodzajnikach) i odmieniają się wtedy jak przymiotnik, np. Sie beneiden mich nun um mein vieles Geld. → Oni mi teraz zazdroszczą moich sporych pieniędzy. Er staunte über das viele Geld, das sie ausgab. → Był zdumiony tak dużą ilością pieniędzy, którą wydała.

Jeśli po wyrażeniu wie viel oznaczającym ile występują rzeczowniki w liczbie mnogiej, to końcówka jest opcjonalna, np. wie viel(e) Personen? → Ile osób?

Liczebnik

Liczebniki (Zahlwörter) wyrażają liczbę, część z nich jest odmienna, część – nieodmienna. Najczęściej są to przymiotniki (das erste Gebäude), ale mogą to być również rzeczowniki (eine Milliarde), zaimki (beide Seiten) lub przysłówki (erstens).

Większość liczebników głównych jest nieodmienna. Odmianie ulega liczebnik ein, którego formy pokrywają się w pełni z rodzajnikiem nieokreślonym, np. ein bellender Hund → jeden szczekający pies. Liczebnik główny ein może występować po rodzajniku określonym. Przyjmuje wtedy końcówki jak przymiotnik w odmianie mocnej, np. der eine bellende Hund → ten jeden szczekający pies. Istnieje również wariant tego liczebnika eins występujący samodzielnie (nie występuje po nim rzeczownik, do którego się odnosi), np. Trinken wir noch eins? → Wypijemy jeszcze jednego?

Liczebniki zwei oraz drei mogą tworzyć formę dopełniacza, odpowiednio zweier i dreier, jeśli występują bez rodzajnika określonego, np. die Klagen dreier Töchter → narzekanie trzech córek; ale: die Klagen der drei Töchter. Poza tym liczebniki od zwei (dwa) do zwölf (dwanaście) mogą tworzyć formę w celowniku z końcówką –en i być używane jako zaimki, np. Mit fünfen käme ich wohl noch zurecht. → Z pięciorgiem pewnie jeszcze bym sobie poradził.

Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki, np. Das fünfte Element → Piąty element. Ulegają odmianie również jako dopełnienie czasownika, w formie przymiotników urzeczownikowionych (np. Er ist Zweiter. Er ist der Zweite. → On jest drugi), podczas gdy na ogół przymiotniki orzecznikowe nie ulegają odmianie (np. Er ist sauer. → On jest wściekły). Liczebniki porządkowe mogą tworzyć w użyciu przysłówkowym konstrukcję zu + liczebnik porządkowy bez końcówek, np. Wir waren zu dritt. → Byliśmy w trójkę. Nieodmieniane liczebniki główne mogą także być używane w znaczeniu liczebników porządkowych, jeśli występują po rzeczowniku, np. Sie kam nur auf Platz sechs. → Zajęła tylko szóste miejsce.

W rzeczownikach złożonych, gdzie członem jest liczba, pojawia się łączące –er–, nieodmieniające się przez przypadki, np. Er wollte in einer glücklichen Zweierbeziehung leben. → Chciał żyć w szczęśliwym związku dwóch osób. Dieses Bier ist auch im Sechserpack erhältlich → To piwo dostępne jest też w sześciopaku. Końcówka –er przy liczbach tworzy też nieodmienne przymiotniki, zwłaszcza w konstrukcjach z Jahr, np. Das waren die achtziger Jahren. → To były lata 80. Deshalb wurden in den Siebzigerjahren/in den siebziger Jahren/in den 70er Jahren im ganzen Dorf Wasseruhren installiert. → Dlatego w latach 70. zostały zainstalowane w całej wiosce wodomierze.

Przyimek

Przyimki w języku niemieckim

Przyimki są nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Tworzą całość znaczeniową z rzeczownikiem lub zaimkiem i rządzą ich przypadkami. Większość przyimków ma rekcję zdecydowaną – zawsze wymagają użycia tylko jednego określonego przypadku. Niektóre wykazują jednak rekcję podwójną, używane są zwłaszcza przy określaniu stosunków przestrzennych i wybór przypadka zależy od treści czasownika.

Określone przyimki występują po pewnych czasownikach, przymiotnikach, rzeczownikach i determinują, jaki przypadek gramatyczny będzie po nich użyty, np. abhängen von (+ celownik), abhängig von (+ celownik), die Abhängigkeit von (+ celownik). Niektóre czasowniki i przymiotniki wymagają odpowiedniego przypadku bez pośrednictwa przyimka, np. Er sieht dir ähnlich (celownik) → On jest do ciebie podobny. Ruf mich an! (biernik) → Zadzwoń do mnie!

Przyimki wymagające biernika

Do przyimków, które zawsze wymagają biernika należą: durch, entlang (jeśli występuje po rzeczowniku), für, gegen, ohne, um, np. Er ging den Fluss entlang, durch den Park. → Szedł wzdłuż rzeki, przez park. Do rzadziej używanych przyimków łączących się z biernikiem należą: ausgenommen, betreffend, gen (przest.), je, kontra, pro, via, wider (książk.), à.

Szczególnym przypadkiem jest przyimek bis łączący się normalnie z biernikiem, po którym nigdy nie występuje rodzajnik ani inny określnik. Często za to występuje po nim inny przyimek, który determinuje przypadek gramatyczny rzeczownika, np. bis nächstes Jahr (biernik) → do przyszłego roku, bis zum Morgen (celownik) → aż do rana. Przyimek pro łączy się przeważnie z biernikiem, ale możliwe jest również łączenie z celownikiem, a nawet mianownikiem (choć rzadko się to spotyka). Podobnie zachowuje się przyimek je.

Przyimki wymagające celownika

Do przyimków, które zawsze wymagają celownika należą: aus, außer, bei, gegenüber, mit, nach, seit, von, zu, np. Er fährt mit dem Bus zur Schule. → Jedzie autobusem do szkoły. Do rzadziej używanych przyimków łączących się z celownikiem należą: ab, binnen, dank, entgegen, entlang (jeśli występuje przed rzeczownikiem), entsprechend, fern, gemäß, laut, mitsamt, nächst, nahe, nebst, per, samt, zufolge, zuliebe, zunächst, zuwider.

Czasami przyimki ab i per używane są także z biernikiem. Außer w niektórych utartych wyrażeniach używany jest z dopełniaczem, np. außer Landes. Połączenie bei z biernikiem wyszło z użycia, ale można spotykać je w pewnych zwrotach, np. w idiomatycznym Jetzt mal Butter bei die Fische! → Przejdźmy teraz do sedna sprawy!

Przyimki używane z biernikiem lub celownikiem

Użycie przypadka po niektórych przyimkach uzależnione jest od tego, czy zachodzi zmiana położenia, miejsca, czy nie. Celownik dotyczy wtedy sytuacji statycznych, stanu spoczynku, pozostawania w jednym miejscu; odpowiada mu pytanie wo? → gdzie? Biernik dotyczy natomiast sytuacji dynamicznych, związanych z ruchem, zmianą miejsca, kierunku; odpowiada mu pytanie wohin? → dokąd? Do przyimków tego typu należą: an, auf, hinter, in, neben, über, unter, vor, zwischen.

Przykładowe zdania z użyciem przyimków łączących się z celownikiem lub biernikiem

przyimek	Akkusativ (biernik)	Dativ (celownik)
	wohin? (dokąd?)	wo? (gdzie?)
an	Er setzt sich an den Tisch. → On siada przy stole.	Er sitzt an dem Tisch. → On siedzi przy stole.
auf	Ich lege das Buch auf das Regal. → Kładę książkę na regał.	Das Buch liegt auf dem Regal. → Książka leży na regale.
hinter	Sie stellt den Koffer hinter die Tür. → Ona stawia walizkę za drzwi.	Der Koffer steht hinter der Tür. → Walizka stoi za drzwiami.
in	Ich fahre ins Gebirge. → Jadę w góry.	Ich war schon im Gebirge. → Byłem już w górach.
neben	Er legt die Gabel neben den Löffel. → On kładzie widelec obok łyżki.	Das Hotel befindet sich neben dem Bahnhof. → Hotel znajduje się obok dworca.
über	Er hängt das Bild über das Bett. → On wiesza obraz nad łóżkiem.	Das Bild hängt über dem Bett. → Obraz wisi nad łóżkiem.
unter	Die Katze geht unter den Tisch. → Kot idzie pod stół.	Die Katze ist unter dem Tisch. → Kot jest pod stołem.
vor	Er stellt das Fahrrad vor das Haus. → On stawia rower przed domem.	Das Fahrrad steht vor dem Haus. → Rower stoi przed domem.
zwischen	Sie hängt das Poster zwischen die Bilder. → Ona wiesza plakat między obrazami.	Das Poster hängt zwischen den Bildern. → Plakat wisi między obrazami.

W niektórych sytuacjach możliwe jest użycie zarówno celownika, jak i biernika – ma to miejsce zwłaszcza w odniesieniu do czasowników rozdzielnie złożonych. Biernik zwykle implikuje pewną dynamikę, kierunkowość, a celownik statykę, stan. Porównaj: Ich habe mich in der neuen Schule eingelebt. → Zaklimatyzowałem się w nowej szkole (szkoła jako pomieszczenie, miejsce). Ich habe mich in die neue Schule eingelebt (szkoła jako instytucja). Sie schloss sich in ihrem/in ihr Zimmer ein. → Zamknęła się w swoim pokoju. Der Lehrer trug die Noten ins/im Klassenbuch ein. → Nauczyciel wpisał oceny do dziennika.

Przyimki wymagające dopełniacza

Do przyimków, które wymagają dopełniacza należą: statt/anstatt, trotz, während, wegen, np. Trotz des Regens gingen wir in den Park spazieren. → Mimo deszczu poszliśmy na spacer do parku. W języku mówionym używa się ich jednak często z celownikiem. Z dopełniaczem mogą być również używane następujące przyimki wyrażające relacje przestrzenne: außerhalb, innerhalb, oberhalb, unterhalb, diesseits, jenseits, beidseits/beiderseits, unweit, links, rechts, np. Ich wohne außerhalb der Stadt. → Mieszkam za miastem. Często jednak używa się ich w konstrukcji z przyimkiem von zamiast dopełniacza.

Inne przyimki łączące się z dopełniaczem używane są w języku formalnym, urzędowym. Należą do nich: abseits, abzüglich, angesichts, anhand, anlässig, anstelle, aufgrund, ausschließlich, betreffs, bezüglich, eingangs, eingedenk, einschließlich, halber, hinsichtlich, infolge, inklusive, inmitten, kraft, längs, mangels, mittels, namens, ob, seitens, seitlich, seitwärts, um... willen, unbeschadet, ungeachtet, vorbehaltlich, zeit (w wyrażeniach z Leben), zugunsten, zuungunsten, zuzüglich, zwecks.

Dopełniacz używany jest zwłaszcza wtedy, kiedy przed rzeczownikiem występuje słowo ulegające odmianie (jak rodzajnik, przymiotnik); w innej sytuacji, zwłaszcza w liczbie mnogiej, używa się często celownika. Porównaj w liczbie pojedynczej: mangels sauberen Trinkwassers (dopełniacz), mangels Trinkwasser (celownik), rzadziej: mangels Trinkwassers (dopełniacz). Porównaj w liczbie mnogiej: wegen heftiger Regenfälle (dopełniacz), wegen Regenfällen (celownik), bardzo rzadko: wegen Regenfälle (dopełniacz). Jeśli między rzeczownikiem a przyimkiem występuje przydawka dopełniaczowa, zwykle preferuje się celownik zamiast dopełniacza, zwłaszcza w liczbie pojedynczej, np. wegen Erikas großem Erfolg → z powodu wielkiego sukcesu Eriki.

Formy ściągnięte

Niektóre przyimki z pewnymi rodzajnikami określonymi tworzą formy ściągnięte.

Powszechnie używane formy ściągnięte powstałe z połączenia przyimka i rodzajnika określonego

przyimek + rodzajnik	forma ściągnięta	przyimek + rodzajnik	forma ściągnięta
an + dem	am	in + dem	im
an + das	ans	über + das	übers
auf + das	aufs	um + das	ums
durch + das	durchs	von + dem	vom
für + das	fürs	zu + dem	zum
hinter + das	hinters	zu + der	zur
in + das	ins

Formy ściągnięte używane niemal wyłącznie w języku potocznym

przyimek + rodzajnik	forma ściągnięta	przyimek + rodzajnik	forma ściągnięta
auf + dem	aufm / auf’m	unter + dem	unterm
auf + den	aufn / auf’n	unter + den	untern
hinter + dem	hinterm	unter + das	unters
hinter + den	hintern	vor + dem	vorm
über + dem	überm	vor + den	vorn
über + den	übern	vor + das	vors

Rekcja czasownika

Niektóre czasowniki w języku niemieckim, zarówno przechodnie, jak i nieprzechodnie, wymagają dopełnienia w odpowiednim przypadku lub łączą się z dopełnieniem za pośrednictwem odpowiedniego przyimka, a ten z kolei może wymagać konkretnego przypadka.

Do czasowników wymagających mianownika należy: bleiben, sein, scheinen, werden, np. Er scheint ein intelligenter Mensch zu sein. → On wydaje się być inteligentnym człowiekiem.

Do czasowników wymagających dopełniacza należy: anklagen, beschuldigen, gedenken, sich annehmen, sich bedienen, sich erfreuen, bedürfen, sich enthalten, sich entsinnen, sich erbarmen, sich rühmen, sich schämen, verdächtigen, np. Er wurde des Mordes verdächtigt. → Został posądzony o morderstwo. Er schämte sich seiner Tränen. → Wstydził się swoich łez.

Do czasowników wymagających celownika należy: ausweichen, ähneln, bekommen (jako wyjść na zdrowie, posłużyć), begegnen, beibringen, beimessen, beitreten, beiwohnen, folgen, gehorchen, gehören, mitteilen, nachlaufen, schreiben, sich anpassen, sich anschließen, sich nähern, zustimmen, np. Ich bin ihm begegnet. → Spotkałem go. Die Türkei will der Europäischen Union beitreten. → Turcja chce wstąpić do Unii Europejskiej.

Do czasowników wymagających biernika należy: anrufen, beneiden, genießen, heiraten, lassen, nennen, stören, überlegen, unterbrechen, vergessen, wyrażenie es gibt, np. Darf ich dich kurz stören? → Mogę ci na chwilę przeszkodzić? Lass sie schlafen! → Pozwól jej spać!

Zaimek

Zaimki w języku niemieckim

Zaimki zastępują rzeczowniki lub frazy rzeczownikowe. Pojawiają się więc w takich samych kontekstach gramatycznych jak one i odmieniają się zależnie od takich samych kategorii gramatycznych: przypadka, liczby i rodzaju.

Odmiana zaimków osobowych

Deklinacja zaimków osobowych

Singular
przypadek	1. osoba	2. osoba	3. osoba
			Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	ich	du	er	sie	es
Genitiv	meiner	deiner	seiner	ihrer	seiner
Dativ	mir	dir	ihm	ihr	ihm
Akkusativ	mich	dich	ihn	sie	es
Plural
przypadek	1. osoba	2. osoba	3. osoba
Nominativ	wir	ihr	sie
Genitiv	unser	euer	ihrer
Dativ	uns	euch	ihnen
Akkusativ	uns	euch	sie

Przykłady: Ich kaufe meinem Bruder die Geschenke. Ich kaufe ihm die Geschenke. Ich kaufe sie meinem Bruder. Ich kaufe sie ihm. → Kupuję prezenty mojemu bratu. Kupuję mu prezenty. Kupuję je mojemu bratu. Kupuję je mu.

Formy zaimków osobowych w dopełniaczu są bardzo rzadkie, występują tylko w bardzo formalnych kontekstach, mogą brzmieć nienaturalnie, na ogół preferuje się inne konstrukcje. Używane są głównie w odniesieniu do ludzi lub zwierząt, np. Du bedarfst seiner nicht. → Nie potrzebujesz go (znacznie częściej: Du brauchst ihn nicht). W odniesieniu do przedmiotów stosuje się często w takich kontekstach zaimki wskazujące dessen lub deren. Po przyimkach łączących się z rzeczownikami w dopełniaczu takich jak wegen, trotz, statt w języku mówionym występuje celownik, np. wegen ihm → ze względu na niego. W odniesieniu do przedmiotów zwykle stosuje się odpowiednie przysłówki zamiast takich konstrukcji z zaimkami, np. deswegen, trotzdem, stattdessen.

W języku codziennym zaimki osobowe często są silnie zredukowane, np. ‘ch soll’s ‘m geben zamiast Ich soll es ihm geben; Hier kannste’n sehen zamiast Hier kannst du ihn sehen. Tego typu skrócone formy są rzadkie w języku pisanym poza ‘s dla oznaczenia es. W języku mówionym, zwłaszcza przy szybkim tempie mówienia, zaimki podmiotowe ich, du oraz es są często zupełnie opuszczane, np. Scheint zu klappen. → Zdaje się, że wypaliło.

W południowych Niemczech często w mowie potocznej spotyka się mir zamiast zaimka wir; jest to przykład regionalizmu.

Odmiana zaimków zwrotnych

Zaimek zwrotny w języku niemieckim, w przeciwieństwie do języka polskiego, ma różne formy w zależności od osoby, występuje w celowniku lub bierniku.

Odmiana zaimków zwrotnych

Singular
przypadek	1. osoba	2. osoba	3. osoba
Dativ	mir	dir	sich
Akkusativ	mich	dich	sich
Plural
przypadek	1. osoba	2. osoba	3. osoba
Dativ	uns	euch	sich
Akkusativ	uns	euch	sich

Przypadek zaimka zwrotnego zależy od czasownika zwrotnego, po którym występuje. Wiele czasowników zwrotnych wymaga zaimka zwrotnego w bierniku, m.in. sich auskennen, sich beeilen, sich bewerben, sich ereignen, sich erholen, sich schämen, sich sehnen, sich verirren, sich verlieben, np. Ich sehne mich nach Tobias. → Tęsknię za Tobiasem. Beeile dich! → Pośpiesz się! Niektóre natomiast wymagają zaimka zwrotnego w celowniku, m.in. sich aneignen, sich ansehen, sich anmaßen, sich einbilden, sich überlegen, np. Ich habe mir einen deutschen Film angesehen. → Obejrzałem niemiecki film. Du musst dir noch überlegen. → Musisz się jeszcze zastanowić.

Niektóre czasowniki mogą być używane jako czasowniki zwrotne (z zaimkiem zwrotnym) lub jako zwykłe czasowniki (bez zaimka). Różnica między nimi tkwi w znaczeniu czasownika, np. Ich erinnere mich nicht, wie er heißt. → Nie pamiętam, jak się on nazywa. Ich habe sie gestern noch mal daran erinnert. → Przypomniałam jej wczoraj jeszcze o tym. Niektóre czasowniki, które normalnie nie należą do czasowników zwrotnych, mogą być jako takie używane z zaimkami zwrotnymi bez zmiany znaczenia. Porównaj: Ich wasche das Auto. → Myję samochód. Ich wasche mich. → Myję się. Ich wasche mir die Hände. → Myję [sobie] ręce.

Zaimek zwrotny może być użyty po przyimku, np. Sie hat kein Geld bei sich. → Ona nie ma przy sobie pieniędzy. W konstrukcjach bezokolicznikowych bez zu zaimek zwrotny może wskazywać na dopełnienie bliższe, a inny zaimek – na podmiot. Porównaj: Sie ließ ihren Freund sich ausziehen. → Kazała, żeby jej chłopak się rozebrał. Sie ließ ihren Freund sie ausziehen. → Kazała, żeby jej chłopak ją rozebrał. Zaimków zwrotnych używa się także w konstrukcjach bezokolicznikowych z zu. Porównaj: Dieter bat Patrick, sich zu entschuldigen. → Dieter poprosił Patryka, żeby przeprosił (Patrick ma przeprosić). Dieter bat Patrick, ihn zu entschuldigen. → Dieter poprosił Patryka, żeby mu wybaczył (Patrick ma wybaczyć).

Zaimki dzierżawcze

Podstawowe formy zaimków dzierżawczych

Singular
przypadek	1. osoba	2. osoba	3. osoba
			Maskulinum	Femininum	Neutrum
zaimek	mein	dein	sein	ihr	sein
Plural
osoba	1. osoba	2. osoba	3. osoba
zaimek	unser	euer	ihr

Jeśli osoby nie da się określić, stosuje się zaimek sein, np. Wer hat sein Heft vergessen? → Kto zapomniał swojego zeszytu?.

Zaimki dzierżawcze stojące przed rzeczownikami mają takie same końcówki jak rodzajnik nieokreślony.

Wzór odmiany zaimków dzierżawczych w połączeniach z rzeczownikami

Singular
przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum
Nominativ	mein Freund	ihre Katze	unser Haus
Genitiv	meines Freundes	ihrer Katze	unseres Hauses
Dativ	meinem Freund	ihrer Katze	unserem Haus
Akkusativ	meinen Freund	ihre Katze	unser Haus
Plural
Nominativ	meine Freunde	ihre Katzen	unsere Häuser
Genitiv	meiner Freunde	ihrer Katzen	unserer Häser
Dativ	meinen Freunden	ihren Katzen	unseren Häusern
Akkusativ	meine Freunde	ihre Katzen	unsere Häuser

Końcowe –er w unser i euer należy do ich rdzenia, nie jest końcówką fleksyjną. W tych dwóch zaimkach –e– ze rdzenia jest czasem opuszczane (tworząc formy jak np. unsrer, unsren, eurer, euren), albo opuszczane jest –e– z końcówki (tworząc formy jak np. unsern, unserm, euern, euerm). W języku pisanym używa się najczęściej pełnych form zaimka unser, podczas gdy w języku mówionym normą są formy zredukowane. Formy zaimka euer tracące –e– ze rdzenia są zdecydowanie najpowszechniejsze, zarówno w piśmie, jak i w mowie.

Jeśli zaimek dzierżawczy zastępuje rzeczownik, to jego odmiana różni się od powyższej w następujących sytuacjach:

• w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego;
• w mianowniku i bierniku liczby pojedynczej rodzaju nijakiego.

Zaimki takie przybierają końcówki jak zaimek dieser.

Wzór odmiany zaimków dzierżawczych zastępujących rzeczowniki

przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum	Plural
Nominativ	meiner	meine	mein(e)s	meine
Genitiv	meines	meiner	meines	meiner
Dativ	meinem	meiner	meinem	meinen
Akkusativ	meinen	meine	mein(e)s	meine

Przykłady: Das ist nicht mein Mantel, sondern seiner. → To nie jest mój płaszcz, ale jego. Hast du dein Lehrbuch? Ich sehe meins nicht. → Masz swój podręcznik? Nie widzę mojego.

Często opuszcza się –e– z końcówki –es w mianowniku i bierniku rodzaju nijakiego, zwłaszcza w języku mówionym.

Istnieje również bardziej emfatyczna konstrukcja, kiedy przed zaimkiem dzierżawczym występuje rodzajnik określony. Do podstawowych form zaimków dodaje się wtedy końcówki przymiotnikowe, np. Sein Garten ist kleiner als der meine/Meine. → Jego ogród jest mniejszy niż ten mój.

Zaimek wskazujący

Zaimek wskazujący der

Zaimek wskazujący der używany przed rzeczownikiem odmienia się tak samo i ma identyczną formę jak rodzajnik określony. W wymowie, w odróżnieniu od rodzajnika, zaimki te są zawsze akcentowane (podczas gdy rodzajniki określone są zwykle nieakcentowane i zredukowane), np. Mit dem Kerl will ich nichts zu tun haben. → Z tym facetem nie chcę mieć nic do czynienia. W wielu jednak kontekstach, zwłaszcza w języku pisanym, preferuje się zaimki dieser lub derjenige ze względu na trudności z odróżnieniem zaimka der od rodzajnika. W mówionym języku, zwłaszcza na południu, spotyka się w celowniku liczby mnogiej formę denen zamiast den, choć nie jest to dopuszczalne w standardowym wariancie języka.

Odmiana zaimka wskazującego der, po którym nie występuje rzeczownik ma odmienne formy w dopełniaczu liczby pojedynczej i mnogiej oraz w celowniku liczby mnogiej, np. Ich kenne sie gut. Mit denen ist nicht zu spaßen. → Znam ich dobrze. Z nimi nie ma żartów.

Odmiana zaimka wskazującego der, któremu nie towarzyszy rzeczownik

przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum	Plural
Nominativ	der	die	das	die
Genitiv	dessen	deren derer	dessen	deren derer
Dativ	dem	der	dem	denen
Akkusativ	den	die	das	die

W języku potocznym, przede wszystkim w języku mówionym, formy zaimka wskazującego der bywają używane zamiast zaimków osobowych w 3. os., np. Die kommt wohl nicht mehr. → Ona już pewnie nie przyjdzie (zamiast Sie kommt...).

Zaimek das może stanowić emfatyczną formę es, może również reprezentować rzeczowniki w rodzaju męskim, żeńskim, a także w liczbie mnogiej, np. Gib mir den Bleistift. Das ist meiner. → Daj mi ołówek. To jest mój. Viele Sachen liegen auf dem Boden herum. Sind das deine? → Wiele rzeczy poniewiera się na podłodze. Są to twoje?

Forma dopełniacza zaimka wskazującego der (tj. dessen, deren) może być użyta zamiast zaimka dzierżawczego, np. Er begrüßte seine Tante und deren/ihren Mann. → Powitał swoją ciotkę i jej męża. Wybór zaimka wskazującego pozwala uniknąć dwuznaczności, np. Anna verabschidete sich von Agnes und deren Mann. → Anna pożegnała się z Agnes i z jej mężem (mężem Agnes). W tym przypadku ihrem Mann mogłoby znaczyć również ze swoim mężem. Jeśli po dessen lub deren używane są przymiotniki, mają końcówki odmiany mocnej, np. Er sprach mit Beate und deren guter Freundin. → Rozmawiał z Beatą i jej dobrą przyjaciółką.

Zaimek dieser

Zaimek dieser odmienia się tak samo jak rodzajnik określony. Może być użyty przed rzeczownikiem lub samodzielnie.

Odmiana zaimka wskazującego dieser

przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum	Plural
Nominativ	dieser	diese	dieses	diese
Genitiv	dieses	dieser	dieses	dieser
Dativ	diesem	dieser	diesem	diesen
Akkusativ	diesen	diese	dieses	diese

Istnieje tendencja do używania formy diesen zamiast dieses w dopełniaczu rodzaju męskiego i nijakiego, jeśli w następującym po zaimku rzeczowniku występuje końcówka –(e)s, np. im Frühling diesen Jahres (zamiast im Frühling dieses Jahres). Takie użycie uznaje się jednak za niepoprawne.

Istnieje krótka forma dies używana powszechnie zamiast dieses, kiedy nie stoi przed rzeczownikiem. Podobnie jak das może ona odnosić się do rzeczowników niezależnie od ich rodzaju i liczby, np. Dies sind meine Töchter. → To są moje córki.

Zaimek jener odmienia się tak samo jak dieser.

W zaimku derselbe pierwsza część (der) odmienia się jak rodzajnik określony, a druga (selbe) – jak przymiotnik w odmianie słabej. Tak samo odmienia się zaimek derjenige, np. Du musst vor allem denjenigen helfen, die deine Hilfe annehmen wollen. → Musisz pomóc przede wszystkim tym, którzy chcą przyjąć twoją pomoc.

Odmiana zaimka derselbe

przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum	Plural
Nominativ	derselbe	dieselbe	dasselbe	dieselben
Genitiv	desselben	derselben	desselben	derselben
Dativ	demselben	derselben	demselben	denselben
Akkusativ	denselben	dieselbe	dasselbe	dieselben

Zaimek solcher

Zaimek solch– może być używany w formie:

• solcher odmieniającej się jak dieser, z wyjątkiem dopełniacza liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego, który ma końcówkę –en (solchen). W liczbie pojedynczej takie formy należą do języka oficjalnego, np. bei solchem Licht → przy takim świetle.
• solch bez końcówek, po której występuje rodzajnik nieokreślony lub przymiotnik, np. solch eine Methode → taka metoda, bei solch hohen Preisen → przy tak wysokich cenach.
• solch– z końcówką przymiotnikową, używana po rodzajniku nieokreślonym lub innym określniku, np. ein solcher Glaube → takie przenonanie, alle solchen Zertifikate → wszystkie takie certyfikaty.

Najczęściej spotyka się formę ein solcher w liczbie pojedynczej oraz odmienną formę solche w liczbie mnogiej, zarówno w języku pisanym, jak i mówionym. Jeśli w wyrażeniu użyty jest także przymiotnik, najczęściej używa się konstrukcji ein so + przymiotnik + rzeczownik, a w języku potocznym so ein + przymiotnik + rzeczownik, np. ein so schöner Tag lub bardziej potocznie so ein schöner Tag → taki piękny dzień.

Zaimki względne

Pojęcie zaimków względnych

Zaimki względne wprowadzają zdania względne, które opisują lub określają rzeczowniki. Do zaimków względnych w języku niemieckim należą formy zaimka der, welcher, wer i was.

Zaimek względny der

Zaimek względny der jest najczęściej używanym zaimkiem względnym w języku niemieckim. Odmienia się identycznie jak zaimek wskazujący der.

Odmiana zaimka względnego der

przypadek	Maskulinum	Femininum	Neutrum	Plural
Nominativ	der	die	das	die
Genitiv	dessen	deren	dessen	deren
Dativ	dem	der	dem	denen
Akkusativ	den	die	das	die

Zaimek ten przybiera rodzaj i liczbę rzeczownika, do którego się odnosi, natomiast przypadek zależy od roli, jaką rzeczownik ten pełni w zdaniu względnym, np. der Mann, der in Leipzig wohnt → mężczyzna, który mieszka w Berlinie; der Mann, den ich gestern getroffen habe → mężczyzna, którego wczoraj spotkałem. Między rzeczownikiem a zdaniem względnym mogą występować inne części mowy, np. Ich will den Krimi lesen, den du mir empfohlen hast. → Chcę przeczytać kryminał, którego mi poleciłeś. Inne przykłady użycia zaimków względnych: Die Frauen, deren Fotos du gesehen hast, sind noch ledig. → Kobiety, których fotki widziałeś, są jeszcze wolne; die Professoren, von denen ich einen nicht kenne → profesorowie, spośród których jednego nie znam.

Zdanie względne wprowadzone przez taki zaimek wymaga, by czasownik stał na jego końcu. W języku mówionym, w mowie potocznej, zdarza się jednak, że czasownik umiejscawia się zaraz po zaimku.

Często zaimek względny der wprowadza zdanie względne za pośrednictwem przyimka, który określa jego przypadek gramatyczny, np. die Stadt, in der ich aufgewachsen bin → miasto, w którym się wychowałem.

Zaimek welcher

Zaimek welcher jest alternatywą dla zaimka względnego der. Używa się go jednak tylko w formalnym języku pisanym, ale nawet tam używany jest rzadziej niż der. Zaimek ten ma takie same końcówki jak zaimek dieser, ale nie jest używany w dopełniaczu (zamiast niego stosuje się w takim przypadku zaimek dessen).

Zaimki was i wer

Zaimki względne was i wer moga również budować zdania względne, np. Wer die Aufgaben zufriedenstellend bewältigt, kann nach Hause gehen (= diejenigen, die die Aufgaben zufiendenstellend bewältigen...) → Kto upora się zadowalająco z zadaniami, może iść do domu.

Was jako zaimek względny występuje po innych zaimkach w rodzaju nijakim, np. Er hörte nur das, was er hören wollte. → Słyszał tylko to, co chciał usłyszeć. Poza tym używa się go po przymiotnikach urzeczownikowionych, np. Das ist das Schönste, was ich je gesehen habe. → To jest coś najpiękniejszego, co kiedykolwiek widziałem.

Zaimek względny was może być używany po wyrazach związanych z pewną nieokreślonością w rodzaju nijakim, takimi jak alles, einiges, etwas, folgendes, manches, nichts, vieles, weniges, np. Das ist alles, was ich dir vorschlagen kann. → To jest wszystko, co mogę ci zaproponować. Po etwas może stać zarówno das, jak i was. Rzadko spotyka się was po przyimkach. Forma celownika was możliwa jest tylko po przyimkach, a w takich wypadkach zastępuje się ją zwykle przysłówkami przyimkowymi (np. womit zamiast mit was).

Ponadto was może odnosić się do całego zdania, np. Ich konnte lange von der Arbeit fernbleiben, was mich sehr gefreut hat. → Mogłem długo nie chodzić do pracy, co mnie bardzo cieszyło. W mowie potocznej zaimek ten jest czasem używany w odniesieniu do rzeczowników rodzaju nijakiego, choć nie jest to uważane za standard, np. das Kleid, was ich anziehen will → sukienka, którą chcę założyć.

Odmiana zaimków względnych was i wer

zaimek	was	wer
Nominativ	was	wer
Genitiv	wessen	wessen
Dativ	(was)	wem
Akkusativ	was	wen

Tak samo odmieniają się was i wer jako zaimki pytające.

Zaimki jemand i niemand

Zaimków jemand → ktoś i niemand → nikt używa się tylko w liczbie pojedynczej.

Odmiana zaimków jemand i niemand

zaimek	jemand	niemand
Nominativ	jemand	niemand
Genitiv	jemandes jemands	niemandes niemands
Dativ	jemandem jemand	niemandem niemand
Akkusativ	jemanden jemand	niemanden niemand

Formy zaimków bez końcówek w celowniku i bierniku są tak samo powszechne jak formy z końcówkami, np. Ich habe niemand/niemanden eingeladen. → Nikogo nie zaprosiłem.

W języku potocznym einer i wer są alternatywami dla jemand, a keiner dla niemand.

Po jemand i niemand może stać urzeczownikowiony przymiotnik. Zaimki te w takich połączeniach występują najczęściej bez końcówek, natomiast przymiotnik w mianowniku i bierniku ma zwykle końcówkę –es (na południu występują także końcówki odmiany mocnej dla rodzaju męskiego), np. Eigentlich machte ich mir keine Hoffnung jemand Bekanntes zu treffen. → Właściwie nie robiłem sobie nadziei, że spotkam kogoś znajomego. W celowniku obowiązuje standardowo końcówka –em przy przymiotniku i opcjonalnie również przy zaimku, np. Ich habe mit jemand Unbekanntem getanzt. → Tańczyłam z kimś nieznajomym.

Jeśli po jemand lub niemand stoi zaimek andere, możliwych jest kilka wariantów odmiany, m.in. anders, np. Ich habe mit niemand(em) anders/anderem telefoniert. → Z nikim innym nie rozmawiałem przez telefon. Niemand anders/anderes/anderer kann es sein. → Nie może to być nikt inny.

Zaimek einer

Zaimek einer odmienia się tak samo jak zaimek dzierżawczy meiner (zastępujący rzeczownik). Od odmiany rodzajnika nieokreślonego ein różni się formą mianownika rodzaju męskiego liczby pojedynczej (einer) oraz mianownikiem i biernikiem rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej (eines). Einer może oznaczać jeden, ktoś, ktokolwiek lub być wykorzystany w idiomatycznych wyrażeniach, np. Ein(e)s der Kinder war begeistert. → Jedno z dzieci było zachwycone. So beschreibt ihn einer, der ihn kannte. → Tak opisuje go ktoś, kto go znał. Was soll einer dazu schon sagen! → A co można na coś takiego powiedzieć! (pytanie retoryczne).

Zaimek einer pojawia się także w konstrukcjach, gdzie występuje on w połączeniu z rzeczownikiem w liczbie mnogiej w dopełniaczu, poprzedzonym przymiotnikiem w stopniu najwyższym, np. Der Dom ist eins der höchsten Gebäude der Stadt. → Katedra jest jednym z najwyższych budynków w mieście.

Odpowiednikiem einer w przeczeniach jest keiner, np. Keiner konnte es wissen. → Nikt nie mógł tego wiedzieć.

Bibliografia

• I. Balcik, K. Röhe, V. Wróbel: PONS. Die große Grammatik Deutsch. Wyd. A1. Stuttgart: PONS GmbH, 2012. ISBN 978-3-12-561561-8.
• S. Bęza: Nowe repetytorium z gramatyki języka niemieckiego. Wyd. XIX. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2004. ISBN 83-7195-026-8.
• J. Czochralski: Gramatyka niemiecka dla Polaków. Wyd. II. Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1992. ISBN 83-214-0944-X.
• J.P. Darski: Gramatyka niemiecka z uwagami konfrontatywnymi. Wyd. II. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2015. ISBN 978-83-232-2832-5.
• H. Dreyer, R. Schmitt: Lehr- und Übungsbuch der deutschen Grammatik. Wyd. 1. Ismaning: Hueber Verlag, 2009. ISBN 978-3-19-307255-9.
• G. Drosdowski: Duden. Die Grammatik. Wyd. 5. Mannheim: Bibliographisches Institut GmbH, 1995. ISBN 3-411-04045-9.
• M. Durrel: Hammer’s German Grammar and Usage. Wyd. VI. Routledge, 2017. ISBN 978-1-138-85372-0.
• U. Engel: Deutsche Grammatik. Wyd. 3. Heidelberg: Julius Groos Verlag, 1996. ISBN 3-87276-752-6.
• G. Helbig, J. Buscha: Übungsgrammatik Deutsch. Langenscheidt, 2004. ISBN 3-468-49494-7.
• K. Kunkel-Razum, F. Münzberg: Duden. Die Grammatik. Wyd. 8. Mannheim: Bibliographisches Institut GmbH, 2009. ISBN 978-3-411-04048-3.
• E. Prokosch: An outline of German historical grammar. New York: Oxford University Press, 1933.
• W. Scholze-Stubenrecht: Duden. Deutsches Universalwörterbuch. Wyd. 8. Berlin: Bibliographisches Institut GmbH, 2015. ISBN 978-3-411-05508-1.
• S. Stanovská: Historische Entwicklung des Deutschen mit ausgewählten literarischen Texten. Brno: 2014. ISBN 978-80-210-6899-5.
• J. Wright: Historical German Grammar vol. 1. Phonology, Word-formation and Accidence. Oxford University Press, 1907.