Derywat (językoznawstwo)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Derywat, także: formacja słowotwórcza, wyraz pochodny, motywowany lub fundowany – podzielna jednostka słowotwórcza, pochodna formalnie i semantycznie od jakiegoś leksemu (podstawy słowotwórczej)[1].

Budowa derywatów[edytuj | edytuj kod]

Derywaty są zawsze konstrukcjami dwuczłonowymi[2]: składają się z tematu słowotwórczego (części podstawy obecnej w wyrazie pochodnym słowotwórczo) oraz formantu (znaku formalnego przekształcenia wyrazu podstawowego w derywat)[1].

Rodzaje derywatów[edytuj | edytuj kod]

Odpowiednie do typu derywacji[edytuj | edytuj kod]

Wyodrębnia się rodzaje derywatów odpowiednie do typu derywacji, w wyniku której powstały (z uwagi na funkcje formantów)[1]:

  1. afiksalne (pisarz, dojechać, przykrótki, gazomierz),
  2. paradygmatyczne (dźwigobstawa),
  3. syntaktyczne (uczony),
  4. wsteczne (potańcówka – potańc, gramatyka – grama),
  5. alternacyjne (córka – córcia),
  6. prozodyczne (wiarygodny).

Na podstawie przynależności do kategorii onomazjologicznej[edytuj | edytuj kod]

W przypadku formacji rzeczownikowych można także wydzielić derywaty na podstawie przynależności do kategorii onomazjologicznej (klasę wyrazów o takiej samej wartości kategorialnej, czyli znaczeniu kategorialnym, na które składa się znaczenie formantu i uogólnione znaczenie podstawy[3]). Zgodnie z tym kryterium wymienia się[4][1]:

  1. derywaty tautologiczne (w których formant pełni tylko funkcję strukturalną, w rezultacie czego nie ma różnicy znaczeniowej między derywatem i jego podstawą, np. strona – stron-ica);
  2. derywaty transpozycyjne (w których formant ma funkcję gramatyczną, ale nie semantyczną)
    • nazwy czynności (bieganie),
    • nazwy cech abstrakcyjnych (biel, perfekcyjność);
  3. derywaty leksykalne o semantycznej funkcji formantu
    1. mutacyjne
      • nazwy wykonawców czynności (odczasownikowe i odrzeczownikowe: biegacz, rybak),
      • nazwy obiektów i wytworów czynności (wstawka, pismo),
      • nazwy mieszkańców (londyńczyk, Polak),
      • nazwy nosicieli cech (głupiec, wesołek),
      • nazwy narzędzi (liczydło, zmywarka),
      • nazwy miejsc (jadalnia, lodowisko),
      • nazwy zbiorów (ptactwo, chuliganeria),
      • nazwy pokrewieństwa (stolarzówna, profesorowa);
    2. modyfikacyjne

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d Renata Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979, s. 21-30, ISBN 83-01-00119-4.
  2. Jest tak bez względu na to, jak wiele morfemów składa się na poszczególne człony danej konstrukcji, np. wyraz biegacz­ zawiera dwa człony jednomorfemowe, ale temat derywatu nauczycielka to już trzy morfemy (na-uczy-ciel) – w obu przypadkach wyodrębnia się dwa główne elementy słowotwórcze. Zob. R. Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, Warszawa 1979, wyd. 3. poprawione, s. 16.
  3. Bogusław Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Gdańsk 2000, s. 45.
  4. Mirosław Skarżyński, Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Kraków 1999, s. 138-139.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Stanisław GrabiasTypy derywacji i składnikowa analiza formantów, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin 1981.
  • Renata GrzegorczykowaZarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979.
  • Bogusław Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Gdańsk 2000.
  • Mirosław Skarżyński, Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Kraków 1999.
  • Miloš Dokulil, Teoria derywacji, tłum. Anna Bluszcz i Jan Stachowski, Wrocław 1979.