Dzierzba czarnoczelna

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dzierzba czarnoczelna
Lanius minor[1]
J. F. Gmelin, 1788
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

dzierzby

Rodzaj

Lanius

Gatunek

dzierzba czarnoczelna

Podgatunki
  • L. m. minor J. F. Gmelin, 1788
  • L. m. turanicus Fediushin, 1927
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     letnie lęgowiska

     zimowiska

Dzierzba czarnoczelna[3] (Lanius minor) – gatunek niewielkiego ptaka wędrownego z rodziny dzierzb (Laniidae).

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Zamieszkuje wschodnią i południową Europę (do południowej Francji, ale bez Półwyspu Iberyjskiego), Turcję i środkową Azję po Kaukaz oraz rzekę Jenisej i południową Syberię. Na północ od Alp po znacznym spadku liczebności dzierzba czarnoczelna widywana jest teraz tylko we wschodniej części Europy. Wędrowna na dalekie dystanse, przeloty w kwietniu-maju i sierpniu-wrześniu. Zimuje w południowej Afryce.

W Polsce do niedawna skrajnie nieliczny ptak lęgowy, spotykany we wschodniej części kraju. Gniazdował regularnie jedynie na terenie gminy Michałowo w województwie podlaskim. W latach 90. XX wieku pojedyncze lęgi stwierdzano również pod Wizną, nad dolnym Bugiem poniżej Wyszkowa, w Kotlinie Sandomierskiej (szczególnie w dolinie Wisłoki), na zachodniej Lubelszczyźnie, pod Oświęcimiem i koło Piotrkowa Trybunalskiego. Ostatni potwierdzony lęg na terenie Polski miał miejsce w 2010 roku, choć niewykluczone, że pojedyncze pary mogły przystępować do lęgów w latach późniejszych na obszarach słabo spenetrowanych[4]. Dawniej był to ptak dość rozpowszechniony, w XIX wieku zamieszkiwał większość niżowej części ziem polskich, jednak od początku XX wieku następował regres populacji, postępując od północy i zachodu[4]. Jeszcze w latach 80. XX wieku populację szacowano na około 100 par[4], a w latach 2008–2012 na zaledwie 1–3 pary[5].

Podgatunki[edytuj | edytuj kod]

Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) uznaje gatunek za monotypowy, natomiast autorzy Handbook of the Birds of the World wyróżniają dwa podgatunki[6][7]:

  • L. m. minor – północno-wschodnia Hiszpania, południowa Francja, Włochy, wschodnia Austria, Słowacja, Węgry, Bałkany (na południu po północną Grecję, na wschodzie po Morze Czarne), południowa Litwa, Białoruś i południowo-zachodnia Rosja (na wschodzie po Ural, na południu po Krym i Kaukaz), na południe po Turcję, północną Syrię, Liban i północny Irak. Zimuje w południowej Afryce.
  • L. m. turanicus – zachodnia Syberia (na wschód od Uralu) i dalej na wschód po rosyjski Ałtaj oraz północno-zachodni kraniec Chin, na południe do Azerbejdżanu, północno-zachodniego i zachodniego Iranu, północny Turkmenistan i północno-wschodni Afganistan. Zimuje w południowej Afryce.

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Wygląd zewnętrzny[edytuj | edytuj kod]

Dzierzby czarnoczelne mają na głowie czarną maskę zachodzącą na czoło
Dzierzba czarnoczelna prawdopodobnie już nie lęgnie się w Polsce

Ptak o wyprostowanej sylwetce i długim ogonie. Na głowie szeroka czarna maska, u dorosłych osobników sięgająca na czoło (u podobnego srokosza jest tylko czarny pasek oczny, nie przechodzący na czoło, za to z białym obramowaniem od góry, nigdy niewystępującym u dzierzby czarnoczelnej)[8]. Wierzch ciała i głowy szaroniebieski, białe gardło, spód białawy z różowym nalotem na piersi i bokach. U nasady lotek pierwszego rzędu białe lusterko (u srokosza zwykle biel jest również na lotkach drugorzędowych)[8]. Koniec pierwszej lotki znajduje się na wysokości końca pokryw skrzydłowych. Lotki od drugiej do czwartej są najdłuższymi lotkami. Ogon czarny z białymi brzegami; u siedzącego ptaka końce skrzydeł wystają poza nasadę ogona. Masywny, silny, gruby dziób – jego górna część na końcu jest zakrzywiona i zaopatrzona w ostry „ząb”, który ułatwia dzierzbie miażdżenie chitynowych pancerzyków owadów. Służy też do przytrzymywania ciężkiej i śliskiej zdobyczy. Ta cecha budowy jest wspólna dla wszystkich dzierzb. Samice mają mniej różowy spód, czoło szaro-czarno plamkowane[8] i wierzch szary bez niebieskiego odcienia, poza tym przypominają samca. Ptaki młode są z szarobrązowego wierzchu prążkowane, podobnie jak srokosz mają szare czoło i czarną maskę przez oko (ale brak występującej u srokosza białej brwi)[8], a spód ciała kremowy (ogólnie są mniej barwne). Zazwyczaj u ptaków dorosłych czarna barwa zastąpiona jest brązowoczarną.

Rozmiary ciała[edytuj | edytuj kod]

długość ciała
ok. 20 cm
rozpiętość skrzydeł
ok. 35 cm

Masa ciała[edytuj | edytuj kod]

ok. 45 g

Głos[edytuj | edytuj kod]

Śpiew jest wiązanką różnych melodii, naśladownictw, gwizdów i skrzeków. To ostre „tcze tcze”. Śpiewa głośniej niż srokosz, wzlatując nad terenem gniazdowym. Wabi różnymi skrzeczącymi dźwiękami, podobnie do sroki, wydając je w podrygującym locie oraz zawisając w powietrzu.

Zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Lata prostoliniowo, zmierzając bezpośrednio do celu. Przesiaduje na eksponowanych punktach obserwacyjnych, np. przewodach telefonicznych lub gałęziach drzew.

Środowisko[edytuj | edytuj kod]

Zasiedla ciepłe niziny, otwarte przestrzenie, rzadko porośnięte drzewami lub ich grupami. Tereny rolnicze z niską roślinnością i z bogatą strukturą – brzegi pól, skraje starych lasów, śródpolne kępy drzew, brzegi lasków, zadrzewienia śródpolne, szpalery, aleje drzew (zwłaszcza topoli), wysokopienne sady i ogrody.

Pożywienie[edytuj | edytuj kod]

Żywi się jedynie pokarmem zwierzęcym (podobnie jak dzierzba gąsiorek) – owadami (najchętniej chrząszczami), ślimakami, gryzoniami, ptakami i jaszczurkami.

Poluje w locie lub z zasiadki, spadając z góry na upatrzoną zdobycz. Podobnie jak inne dzierzby nabija upolowane ofiary na ciernie lub kolce (robi to jednak rzadziej). W trakcie złej pogody poszukuje swych ofiar biegając po ziemi.

Lęgi[edytuj | edytuj kod]

Dzierzby przeważnie polują na ofiary z powietrza

Wyprowadza jeden lęg w roku, pod koniec maja lub w czerwcu.

Gniazdo[edytuj | edytuj kod]

W koronie wysokiego drzewa (zwykle około 10 m nad ziemią), umieszczone w rozwidleniu konarów, blisko pnia lub u nasady grubej gałęzi, często na topolach lub drzewach owocowych. Konstrukcja jest stosunkowo duża i zbudowana z korzeni, kłączy, gałęzi i grubych źdźbeł traw. Wyścielona delikatnie piórami, włosiem i roślinną wełną. Charakterystycznym elementem gniazda tego ptaka jest wplecenie w środkową jego część licznych dużych, zielonych roślin.

Jaja[edytuj | edytuj kod]

Jaja z kolekcji muzealnej

W zniesieniu 5–6 zielonkawych jaj, które są pokryte małymi, ciemnymi (brunatnymi lub oliwkowymi) plamkami.

Wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]

Samica wysiaduje jaja przez okres około 15 dni.

Pisklęta[edytuj | edytuj kod]

Gdy potomstwo jest w gnieździe oraz przez dłuższy czas po ich opierzeniu się, oboje rodzice je karmią. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po około 14–19 dniach, a następnie przebywają wspólnie z rodzicami na niewielkim terytorium o promieniu 200–250 m. Miejsca lęgowe opuszczają w sierpniu lub wrześniu.

Status, zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje dzierzbę czarnoczelną za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 1 200 000–3 260 000 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[2].

W Polsce objęta ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej[9]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek krytycznie zagrożony, prawdopodobnie wymarły CR(PE)[4].

Zagrożeniami dla tego ptaka są chemiczne skażenia gleby, intensyfikacja rolnictwa, zarastanie nieużytków i wycinanie śródpolnych drzew oraz zarośli.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Lanius minor, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. a b Lanius minor, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  3. Nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Laniidae Rafinesque, 1815 - dzierzby - Shrikes (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-20].
  4. a b c d Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
  5. T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015. 
  6. Yosef, R. & International Shrike Working Group: Lesser Grey Shrike (Lanius minor). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-11-27].
  7. Frank Gill, David Donsker (red.): Shrikes, vireos, shrike-babblers. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-27]. (ang.).
  8. a b c d Tomasz Cofta, Rozpoznawanie europejskich szarych dzierzb Lanius: czarnoczelnej L. minor, śródziemnomorskiej L. meridionalis i srokosza L. excubitor, „Ptaki Polski”, 17 (44), 2016.
  9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 705–708. ISBN 83-919626-1-X.
  • Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 2. Warszawa: Multico, 2006, s. 163–164. ISBN 83-7073-455-3.
  • Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 364. ISBN 83-7311-826-8.
  • Lars Jonsson: Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. tłum. Tadeusz Stawarczyk, Jan Lontkowski, Tomasz Cofta. Warszawa: Muza, 2006, s. 478. ISBN 83-7319-927-6.
  • Peter Hayman, Rob Hume: Rozpoznawanie ptaków. Warszawa: Muza SA, 2005, s. 230. ISBN 83-7319-639-0.
  • Peter Hayman, Rob Hume: Ptaki drapieżne. Warszawa: Muza SA, 2007, s. 168–169. ISBN 978-83-7495-075-6.
  • Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", 1993. ISBN 83-70663-80-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]