Ejszyszki

Ejszyszki

Eišiškės

Centrum miasta
Herb
Państwo	Litwa
Okręg	wileński
Starosta	Mirosław Bogdziun
Populacja (2005) • liczba ludności	3 688
Nr kierunkowy	380
Kod pocztowy	LT-17116
Położenie na mapie Litwy Ejszyszki
54°10′N 25°00′E

Ejszyszki (lit. Eišiškės; biał. Эйшышкі; jidysz איישישאָק Ejsziszok lub איישישוק Ejsziszuk) – miasto na Litwie położone na południe od Wilna, w rejonie solecznickim, tuż przy granicy z Białorusią, zamieszkane przez 3,5 tys. mieszkańców (2011), wśród których dominują Polacy (83,26%), a poza nimi Litwini (8,37%), Rosjanie, Cyganie, Białorusini i inni. Jeszcze w 1990 r. ponad 90% mieszkańców uważało się za Polaków, jest to zatem najbardziej polskie miasto świata poza współczesną Polską. Rolę lokalnego ośrodka podkreśla także położenie przy granicy białorusko-litewskiej (przejście graniczne w Ejszyszkach), która oddziela rejon solecznicki zamieszkany w 80% przez Polaków od rejonu werenowskiego na Białorusi, w którym Polacy stanowią 83% mieszkańców.

Miasto królewskie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie lidzkim województwa wileńskiego.

Historia

Pomnik upamiętniający powstańców styczniowych

Nazwa miasta, według legendy, wywodzi się od jednego z najdzielniejszych wojów litewskich, Eisziusa, który dostał te ziemie w XI wieku w nagrodę za odzyskanie ich od książąt ruskich. Prawa miejskie nadał osadzie król Jan III Sobieski w XVII wieku. Przez miasto przebiegał ważny szlak z Wilna do Krakowa. Mimo to miasto nie rozwinęło się nigdy w większy ośrodek. Miasto złożone jest z dwóch części, na kształt ósemki, w przewężeniu której jest obniżenie rzeki Wersoki. Obie części ukształtowały się jeszcze w końcu XIII w. Południowa część jest większa. Dawny plac rynkowy z przyległymi uliczkami od 1969 roku jest zabytkiem urbanistycznym. Ejszyszki były znane przede wszystkim ze swych czwartkowych jarmarków na Wniebowstąpienie Pańskie, które odbywały się od 1672 roku.

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Ejszyszki były centrum starostwa, do którego według inwentarza z 1775 r. należały miasteczko Ejszyszki z dworem oraz wsie: Tausiuny, Niewosze, Kubańce, Giełuńce, Dejnowo, Gilwiniszki, Żuklańce, Jakańce, Wiżance, Krumince, Giniuńce, Butwidańce, Widyniańce, Komurańce, Bartele, Koledańce.

Starostami ejszyskimi byli m.in. Iwan Wiśniowiecki, Lew Semenowicz Czyż (Czyżewicz), Hrehory Wołłowicz, Jan z Kolędzic Kotecki, Józef Sołłohub, a w 1788 r. starostwo zostało wydzierżawione Ludwikowi Tyszkiewiczowi i jego żonie Konstancji z Poniatowskich.

Na początku XIX wieku niedaleko Ejszyszek na wzgórzu, które do dziś nazywane jest Majakiem, znajdowała się stacja telegrafu optycznego linii Warszawa-Petersburg.

W 1863 roku po wybuchu powstania styczniowego wikary parafii ejszyskiej, ks. Józef Horbaczewski, jako pierwszy w powiecie lidzkim ogłosił Manifest Rządu Tymczasowego. Miejscowi powstańcy dołączyli do oddziału Ludwika Narbutta. Wśród powstańców z Ejszyszek był między innymi malarz i grafik Michał Elwiro Andriolli. W 150 rocznicę powstania styczniowego na centralnym placu miasteczka odsłonięto pomnik upamiętniający to wydarzenie.

Odzyskanie niepodległości i II Rzeczpospolita

Jesienią 1918 roku w mieście powstała Samoobrona Ejszyska – polska organizacja wojskowa mająca na celu obronę Ejszyszek przed bolszewikami. Jej organizatorem był kpt. Kazimierz Ilcewicz. 7 czerwca 1919 roku miasto wraz z całym powiatem lidzkim weszło w skład okręgu wileńskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich – tymczasowej polskiej jednostki administracyjnej. Latem 1920 roku Ejszyszki zostały ponownie zajęte przez bolszewików, a ponownie odbite przez Polaków we wrześniu 1920 r.

W latach II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą wiejskiej gminy Ejszyszki, w której na 10,5 tys. mieszkańców w 1921 r. ponad 96% stanowili Polacy. Natomiast miasto było zamieszkiwane przez 2382 osoby, w tym Polaków 1688 (70,86%), Żydów 687 (28,84%) i 7 Tatarów (0,3%). Ejszyszki słynęły w tamtym czasie z jarmarków, szczególnie znanych z handlu końmi i bydłem.

II wojna światowa

Pomnik upamiętniający mieszkańców, którzy w latach 1939–1959 zginęli, zostali wywiezieni lub zmuszeni do opuszczenia Ejszyszek i okolic

We wrześniu 1941 r. małe miejscowe getto żydowskie zostało zlikwidowane przez kilkunastu Niemców i współpracujących z nimi litewskich szaulisów i policjantów (to właśnie szaulisi i policjanci byli bezpośrednimi wykonawcami likwidacji); ten sam oddział wymordował wcześniej ludność żydowską w Niemenczynie, Nowej Wilejce i Jaszunach. Z meldunku niemieckiego dowódcy grupy likwidacyjnej, kierowanej przez obersturmführera Gamanna wynika, że zamordowano wtedy 921 mężczyzn, 1851 kobiet i 814 dzieci. Pomordowanych zakopano w dołach na obrzeżach miasteczka.

W 2005 roku amerykańska profesor żydowskiego pochodzenia Yaffa Eliach udzieliła gazecie The New York Times wywiadu, w którym twierdziła, że 19 października 1944 roku około godziny 23:00 w Ejszyszkach doszło do „pogromu ludności żydowskiej”, w wyniku którego miały zginąć dwie osoby pochodzenia żydowskiego (Cipora Sonenson i jej syn Chaim), a ona sama miała być naocznym świadkiem tych wydarzeń. W akcji tej, zdaniem Yaffy Eliach, miał brać udział 150-osobowy oddział polski, w tym około 80 umundurowanych żołnierzy Armii Krajowej, a akcja miała być wymierzona bezpośrednio w cywilną ludność żydowską. Yaffa Eliach stwierdziła także, że NKWD po tej akcji przeprowadziło własne śledztwo, w wyniku którego większość uczestników pogromu została wykryta, aresztowana i osądzona w Wilnie oraz skazana na wieloletnie kary pozbawienia wolności i zesłanie na Syberię.

Z wersją wydarzeń podawaną przez Yaffę Eliach nie zgodził się prof. Marek Jan Chodakiewicz. W książce poświęconej wydarzeniom w Ejszyszkach twierdzi on, że zajść tych nie można nazwać pogromem, a jedynie przypadkową tragedią mającą miejsce w trakcie działań wojennych. Według Chodakiewicza dwie ofiary ataku zginęły przypadkowo, a właściwym celem ataku oddziału AK miało być porwanie zakwaterowanego w tym domu kapitana radzieckiego wywiadu wojskowego. Oficer mieszkał w domu Sonensonów, gdyż mąż zabitej Cipory Sonenson, Mosze, działał jako współpracownik NKWD. Z analizowanych przez Chodakiewicza materiałów NKWD wynika, że około 30 świadków tego wydarzenia, będących narodowości żydowskiej, nie ucierpiało w żaden sposób na skutek działań oddziału AK.

Do wersji prof. Eliach krytycznie odniósł się też Adam Michnik. Twierdził on, że Yaffa Eliach wychodząc od oskarżenia żołnierzy o zabójstwo dwóch osób dochodzi do bezpodstawnych oskarżeń całej Armii Krajowej o antysemityzm i zabójstwa na tle narodowościowym, co – jak twierdzi Michnik – dowodzi braku dobrej woli i bezstronności u autorki.

Tylko niektórym żydowskim mieszkańcom – dzięki pomocy miejscowych Polaków ryzykujących życie własne i swoich rodzin – udało się przetrwać okres okupacji niemieckiej. Przykładem jest Kazimierz Korkuć s. Władysława (1906-1986), który uratował 28 Żydów i pomagał ukrywać 70 innych. Kazimierz Korkuć został uhonorowany w 1973 r. tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. We wsi Janiance Antoni Sienkiewicz ukrywał rodzinę żydowską, za co policja litewska rozstrzelała jego rodzinę i ukrywanych żydów, a zabudowania spaliła. W Romaszkańcach Niemcy rodzinę Wołyńców wraz z całą rodziną Żydów zamordowali i spalili zabudowania. W Macuńcach zastrzelili Józefa Borowskiego wraz z całą rodziną. W Wierzańcach zastrzelono Leokadię Daglis za to, że ukrywała żydowskie dziecko. Po II wojnie uratowani w większości wyjechali z Ejszyszek.

W okresie okupacji niemieckiej Ejszyszki i okolice były rejonem silnego zgrupowania AK dowodzonego przez por. Jana Borysewicza ps. „Krysia” (650 żołnierzy). W rezultacie okolice znalazły się pod całkowitą kontrolą Polskiego Państwa Podziemnego od początku 1944 r. W czerwcu 1944 r. zdobyto miasteczko Ejszyszki, rozbrajając policjantów, wojskowych (LTV) i urzędników litewskich, którzy prześladowali miejscową ludność. Zaatakowano także strażnice graniczne w Krakszlach i Kaszetach (na granicy z Bezirk Bialystok). Wzięci do niewoli litewscy kolaboranci zostali rozbrojeni i odesłani w kalesonach bez guzików do Wilna.

W okresie od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r. oddziały podlegające komendantowi „Krysi” chroniły ludność przed łapankami i poborem do sowieckiego wojska, przed aresztowaniami NKWD, zwalczały agenturę sowieckich służb specjalnych. Prowadzono nasłuch radiowy, był też powielacz na którym odbito ostatni numer partyzanckiego pisma „Szlakiem Narbutta”. W nocy z 6 na 7 grudnia 1944 roku oddział por. AK Jana Borysewicza zdobył Ejszyszki po raz drugi, tym razem z rąk Sowietów, rozbił areszt sowieckiego NKWD, z którego uwolnił 34 przetrzymywanych tam więźniów, zniszczył dokumentację NKWD i miejscowej placówki prosowieckiego Związku Patriotów Polskich. Był to jeden z największych sukcesów polskiego podziemia zbrojnego na ziemiach ponownie okupowanych przez Sowietów po 1944 r., osiągnięty kosztem dwóch poległych własnych żołnierzy.

Po II wojnie światowej

Współczesny gmach starostwa

W 1944 r. miasteczko ponownie było zajęte przez Sowietów. Krótko było stolicą rejonu. Duża część polskiej ludności wyjechała do Polski, a pozostali poddani zostali represjom, wywózkom, wywłaszczonych zmuszano do wstąpienia do kołchozów. Po powstaniu wileńskim od lipca 1944 r. w okolicy Ejszyszek NKWD prowadziło obławy na żołnierzy i oficerów polskiej konspiracji niepodległościowej.

25 grudnia 1944 r. NKWD aresztowało w Ejszyszkach kapelana AK, ks. Mikołaja Tappera, ps. "Żaba", który po torturach został rozstrzelany 15/17 sierpnia 1945 r. w Wilnie.

W Republice Litewskiej

W listopadzie 2011 r. w Ejszyszkach odsłonięto pomnik poświęcony byłym mieszkańcom Ejszyszek i okolic, którzy w latach 1939 – 1959 zginęli, zostali wywiezieni lub zmuszeni do opuszczenia ojczystych stron. Strukturę pomnika stanowi krzyż z tablicami intencyjnymi po bokach oraz epitafium, na które złożyły się słowa kardynała Stefana Wyszyńskiego Gdy zanika ludzka pamięć, zaczynają mówić kamienie. W 2000 r. otwarto Dom Polski. Miasto jest prężnym ośrodkiem kultury polskiej (m.in. zespół „Ejszyszczanie”, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chóralnej). Pomimo że miasto jest etnicznie polskie, to znajdują się tu dwa gimnazja: jedno samorządowe polskie z 476 uczniami i drugie rządowe litewskie z 358 uczniami.

Zabytki

Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego

Najważniejszym zabytkiem Ejszyszek jest kościół p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego, wybudowany w latach 1846-1852. We wnętrzu znajduje się kilka zabytkowych obrazów. Na miejscowym cmentarzu w końcu 2009 roku powstała kwatera wojenna, w której złożono szczątki żołnierzy Armii Krajowej.

Ludzie związani z Ejszyszkami

Pomnik Teodora Narbutta

• Stanisław Akanowicz
• Jan Borysewicz
• Aleksander Kaszkiewicz
• Kazimierz Korkuć
• Ludwik Narbutt
• Teodor Narbutt
• Leonard Talmont
• Eugeniusz Skrobocki
• Leon Żebrowski

Miasta partnerskie

• Wyszków
• Korsze
• Paczków

Galeria

• 
  Cmentarz przykościelny
• 
  Gimnazjum polskie
• 
  Ulica Wileńska w okresie okupacji niemieckiej 1915-1917.
• 
  Klasycystyczny dwór w Hornostaiszkach koło Ejszyszek (pocz. XIX w.)
• 
  Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego

Linki zewnętrzne

• Zabytki rejonu Wilna
• Informacje o mieście
• Ejszyszki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 319 .
• Ejszyszki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 470 .