Endemit
Endemit – takson (przeważnie rodzina i niższy) rzadko spotykany, unikatowy dla danego miejsca albo regionu, występujący na ograniczonym obszarze, niestwierdzany poza nim naturalnie[1]. Jako pierwszy definicję endemizmu sformułował w 1820 de Candolle, późniejsi autorzy podawali jednak różne odmienne definicje[2].
Obszar występowania endemitów może stanowić ich dawny areał życiowy (refugium) pozostały po minionym okresie geologicznym. Przyczyną endemizmu może być również bariera przestrzenna, np. na izolowanych wyspach, gdzie z powodu geograficznej izolacji, czyli braku kontaktu ze swoim gatunkiem (paleoendemity), wraz z nowymi warunkami życia przez dostatecznie długi okres wyewoluowały formy zupełnie różne od gatunków nieodizolowanych (neoendemity)[2][3][4]. Paleoendemity często stanowią niewielki odsetek gatunków na danym terenie, leczy otrzymują więcej uwagi i specjalną ochronę. W większości w literaturze gatunki określane jako endemity są neoendemitami[4]. Stopień oddzielenia się danego taksonu od określonej linii rozwojowej można ustalić z pomocą filogenetyki molekularnej. Pozwala ona również na ustalenie momentu oddzielenia[3].
Niekiedy określenie obszaru, do którego ograniczony jest zasięg danego taksonu może być niewystarczająco precyzyjne. Przykładowo panda wielka (Ailuropoda melanoleuca) jest endemitem Chin, jednak de facto jej zasięg ograniczony jest tylko do górskich lasów bambusowych w określonym regionie Chin. Endemizm danego taksonu nie jest nieodłącznie związany z niewielkim zasięgiem występowania. Przykładowo zasięg występowania danej grupy ryb może być ograniczony do płyty pacyficznej[2], natomiast karpieniec diabli (Cyprinodon diabolis) zasiedla pojedynczy zbiornik Devil's Hole w Dolinie Śmierci[4]. Stopień endemizmu na danym obszarze można zbadać poprzez porównanie liczby ogólnie występujących tu gatunków z danej grupy do liczby endemitów. Na przykład na Fidżi endemicznych jest 39% gatunków ptaków (22 z 57), zaś dla Hawajów odsetek ten wynosi 92% (49 z 53)[3]. Wyspy nierzadko mają niewielką różnorodność gatunków, jednak są bogate w endemity[4].
Gatunki endemiczne w zasadzie tak są przystosowane do swoich warunków życia, że nie tolerują większych wahań środowiska, a często wykazują cechy wąskiej specjalizacji (są stenobiontami). Gatunki endemiczne częściej należą do gatunków zagrożonych[5][6]. Przykładowo, w latach 80. XX wieku oszacowano, że 54% zagrożonych wówczas gatunków ptaków zamieszkiwało wyspy[5], a według stanu wiedzy z 2006 spośród wymarłych wówczas ptaków 88% zamieszkiwało wyspy[7].
Mianem endemitu można też określać wyższe od gatunku taksony (rodzaj, rodzina[2]), jeśli ich występowanie faktycznie ogranicza się do konkretnego, stosunkowo niewielkiego obszaru (wyspy, pasma górskiego czy jeziora[4][3], np. 10 rodzajów i 1 rodzina[8] ryb głowaczowców z jeziora Bajkał to endemity).
Na obszarze Polski największe skupisko gatunków endemicznych występuje na obszarach górskich, szczególnie w Tatrach. Dane z początku XXI wieku mówią o blisko 90 gatunkach roślin naczyniowych endemicznych dla Tatr. Znacznie mniej endemicznych taksonów opisano z w Sudetów[9].
Gatunki, które występują głównie w określonej strefie geograficznej lub okolicy, jednak przekraczają nieco swym zasięgiem ten teren i występują w bliskich okolicach swojego głównego obszaru występowania nazywamy subendemitami[10]. Przykładem subendemitu we florze Polski są: modrzew polski (Larix polonica)[11] i wiechlina tatrzańska (Poa × nobilis)[9].
Przeciwieństwem gatunków endemicznych są gatunki kosmopolityczne, bardzo szeroko rozpowszechnione[2].
Przypisy
- ↑ Endemity. Encyklopedia PWN. [dostęp 2018-05-01]. (pol.).
- ↑ a b c d e Lynne Parenti & Malte Ebach: Comparative Biogeography. University of California Press, 2009, s. 53–54, 58.
- ↑ a b c d Rosemary G. Gillespie, D. A. Clague (red.): Encyclopedia of Islands. University of California Press, 2009, s. 255-256.
- ↑ a b c d e John A Matthews (red.): Encyclopedia of Environmental Change: Three Volume Set. SAGE, 2013, s. 337. ISBN 978-1-4462-6488-1.
- ↑ a b Ken Norris, Deborah J. Pain & Guy Cowlishaw (red.): Conserving Bird Biodiversity: General Principles and Their Application. Cambridge University Pres, 2002, s. 109.
- ↑ W.E. Kunin & Kevin Gaston: The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences. Springer, 1996, s. 139.
- ↑ Butchart, S. H. M., Stattersfield, A. J. and Brooks, T. M. Going or gone: defining ‘Possibly Extinct’ species to give a truer picture of recent extinctions. „Bulletin of the British Ornithologists’ Club”. 126A, s. 7–24, 2006.
- ↑ M. Kozhov: Lake Baikal and Its Life. Springer, 1963.
- ↑ a b Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych występujących w Polsce. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 66 (1), 2010.
- ↑ Hans Turin, Lyubomir Penev, Achille Casale: The Genus Carabus in Europe: a synthesis. Pensoft Publishers, 2003, s. 450. ISBN 9789546421203.
- ↑ Anna Rucińska, Jerzy Puchalski, Adam Kapler: Markery molekularne w ocenie skuteczności ochrony ex situ wybranych gatunków chronionych i zagrożonych flory Polski. Polska Akademia Nauk Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie, 2013. ISBN 978-83-938900-1-9.