Eter (filozofia)
Eter (stgr. αἰθήρ, aithḗr[1]) – w filozofii przyrody jeden z żywiołów, podstawowych elementów świata materialnego.
Starożytność[edytuj | edytuj kod]
Koncepcja eteru wywodzi się ze starogreckiej koncepcji żywiołów jako podstawowych składowych świata materialnego. Początkowo, w ujęciu Empedoklesa, żywioły były cztery: woda, powietrze, ogień i ziemia[2].
Platon połączył koncepcję Empedoklesa z poglądami atomistów, wskazując, że rzeczywistość składa się z podstawowych cząstek, będących kolejnymi wielościanami foremnymi i odpowiadającymi poszczególnym żywiołom. Piąty platoński wielościan foremny, dodekahedron, różni się od pozostałych właściwościami i stanowił element, z którego stworzone miały być niebiosa[3]. Ten piąty żywioł (kwintesencja) zostanie przez Arystotelesa nazwany eterem[4].
Arystoteles stworzył całościowy system filozofii przyrody, który dominował aż do czasów nowożytnych. Odrzucał on atomizm, przyjmował za to znacznie rozbudowaną koncepcję pięciu żywiołów. Na powierzchni Ziemi występują cztery żywioły. „Świat nadksiężycowy” zbudowany jest natomiast z piątego żywiołu, niewystępującego na Ziemi i nazwanego przez Arystotelesa eterem. W „świecie nadksiężycowym”, w którym poruszają się gwiazdy i planety, panują inne prawa. Eter nie powstaje i nie ginie (stąd świat ten jest niezmienny). Buduje gwiazdy i planety, które dzięki niemu poruszają się wiecznym ruchem kolistym[5].
Arystotelejska koncepcja eteru, wraz z całą jego fizyką, pozostała dominującym poglądem przyrodniczym aż do czasów nowożytnych. W filozofii średniowiecznej eter funkcjonował pod łacińską nazwą quinta essentia (kwintesencja, piąta esencja).
Nowożytność[edytuj | edytuj kod]
Eter występował w filozofii przyrody aż do XVIII w. Pełnił ważną funkcję jeszcze w początkach nauki nowożytnej, u Kartezjusza. Odrzucał on atomizm, przyjmował, że materia jest ciągła, a przestrzenie między rzeczami wypełnia właśnie eter, wprawiający je w ciągły ruch wirowy. Miał on też być odpowiedzialny za magnetyzm i przyciąganie ziemskie[6].
Dla Isaaca Newtona eter był ośrodkiem pośredniczącym w przesyłaniu siły grawitacji. Rozumowanie Newtona podjął Immanuel Kant, który w swoim przedkrytycznym dziele z roku 1755 pt. „Medytacje nad materią ognia”[7] dochodzi do przekonania, iż eter jest właśnie tym samym, co materia ognia.
Koncepcja żywiołów (w tym eteru) została zarzucona wraz z odkryciem tlenu przez Antoine’a Lavoisiera[8].
Eter we współczesnej fizyce[edytuj | edytuj kod]
W nowożytnej nauce teoria eteru pojawiła się pod koniec XIX wieku wraz z rozwojem teorii elektromagnetyzmu, a następnie upadła wraz z powstaniem szczególnej teorii względności. Natomiast nazwy kwintesencja używa się we współczesnej kosmologii dla hipotetycznej materii wytwarzającej ujemne ciśnienie.
Filozofia indyjska[edytuj | edytuj kod]
Odpowiednikiem eteru w filozofii indyjskiej jest akaśa. Ćakrą, która pozostaje zależna od jakości tego elementu w człowieku jest w kundalinijodze wiśuddha.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Witold Doroszewski (red.), eter [online], Słownik języka polskiego PWN [dostęp 2019-12-30].
- ↑ Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej, t. I, Lublin: Wydawnictwo KUL, 1994, s. 172–173.
- ↑ Ball 2002 ↓, s. 10.
- ↑ Kwintesencja, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-07-30].
- ↑ Reale 2001 ↓, s. 449-451.
- ↑ Hatfield 2014 ↓.
- ↑ „Kwartalnik Filozoficzny”, Kraków, 2009, tłum. Janusz Sytnik-Czetwertyński
- ↑ Ball 2002 ↓, s. 21–26.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Philip Ball, The Elements. A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press, 2002, ISBN 978-0-19-157825-0.
- Gary Hatfield, René Descartes, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], Edward N. Zalta (red.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2014 [dostęp 2023-03-20] (ang.).
- Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2001, ISBN 83-228-0484-9.