Fakty, przyroda i ludzie

Fakty, przyroda i ludzie – książka Józefa Mackiewicza wydana przez londyńskie wydawnictwo Kontra w 1984. Stanowi zbiór opowiadań i reportaży opublikowanych wcześniej przez autora w prasie emigracyjnej, m.in. w Wiadomościach oraz prowadzonej przez jego brata – Stanisława Cata-Mackiewicza - gazecie "Lwów i Wilno". Doboru tekstów dokonał Tadeusz Kadenacy, przedmowę napisała Barbara Toporska, małżonka Józefa Mackiewicza.

W książce zamieszczono artykuły: „Ponary - "Baza"", "Wil Re", „Na froncie w Smoleńsku”, „Dymy nad Katyniem”, „Ghetto wileńskie”, „Przestępca czasu wojny”, „Zaczynamy gnić”, "Podwiezut...", „Śnieg w Wilnie padał gęsty”, „Łapani jak psy”, „Wojna 1941”, „Egzekucja”, „Ludzie z głębszego podziemia”, „U posiadacza dwunastu fajerek”, „Jeszcze jedno słowo honoru”, „Tu mówi Londyn...”, „Wilnianie z dachu”, „Zielone i czarne dnie Wisińczy”, „Okupacja sowiecka”, „Na drogę do Kalwarii”, „Więzienie, bazar, pole Bitwy”, "Osttuerkmenische Waffen-SS", „Masakra”, „W Mediolanie”, „Życzenia, które się nie spełniły”, „Czapka "polówka", „Na Marble Arch”, „Prowieniszki”, „Na emigracji”, „Zabawy dzieci”, „Na S.W.1”, „Pochwała alkoholu”, „Spotkania", „Mulka”, „Chłop”, „Żywica i nafta”, „Odkrywam nieznaną wyspę”, „Gdy byłem przezwany – Makuszyńskim”, „Wycieczka do Europy”, „Początki "obrezu"”, „Zbrodnia w dolinie rzeki Drawy”, „Po latach na miejscu zbrodni nad Drawą”, „Listy z tamtych czasów”, „Zgoda 6 czyli pęk kluczy...”, „Frazy ze scenariusza: "Mój przyjaciel Pawełek".

Były to krótkie teksty z pogranicza prozy i reportażu opisujące w większości codzienność okupacyjną (sowiecką i niemiecką) na Wileńszczyźnie, a także ucieczkę autora w 1944 i 1945 na Zachód. Niektóre z nich weszły w formie epizodów do powieści J Mackiewicza, m.in. Droga donikąd („U posiadacza dwunastu fajerek”), czy Nie trzeba głośno mówić („Początki "obrezu"”, „Ponary - "Baza""). Zdaniem Kazimierza Orłosia autor nie traktował ich jako skończonych utworów, lecz szkice do późniejszego wykorzystania. „Ponary - "Baza"" opublikowane po raz pierwszy w 1945 w nr 35 (70) pisma Orzeł Biały znalazło się także w Antologii polskiego reportażu XX wieku pod redakcją Mariusza Szczygła (wyd. 2014).

W 1984 podziemne pismo Arka przyznało Józefowi Mackiewiczowi nagrodę honorową za twórczość prozatorską, ze szczególnym uwzględnieniem wydanych wówczas w Polsce powieści Droga donikąd, Nie trzeba głośno mówić oraz tomu Fakty, przyroda i ludzie.

Książka doczekała się przedruków w wydawnictwach podziemnych w 1984 (Wydawnictwo X, Kraków), 1988 (Warszawa, Wydawnictwo Baza oraz Warszawa, Wydawnictwo Międzyzakładowej Struktury Solidarności V), a także wydania w 1988 wyboru niektórych artykułów w tomie Fakty i ludzie (Officyna Liberałów). W 1990 wydawnictwo Baza wydała ją jako tom 10 edycji dzieł pisarza. Wydawnictwo Kontra wznowiło ją w 1993 jako tom XII dzieł zebranych. Oddzielnych przedruków doczekały się także opowiadania „Zbrodnia w dolinie rzeki Drawy” i „Po latach na miejscu zbrodni nad Drawą” (wyd. Bibl. Informatora Reg. Środkowo-Wsch. NSZZ, “Solidarność” 1986), „Zaczynamy gnić” (wyd. Apel, 1987), „Ponary-Baza” oraz „Dymy nad Katyniem" w tomie "Ponary-Katyń" (wyd. Los, Warszawa 1986) oraz „Jeszcze jedno słowo honoru”, „Spotkania” i „Zbrodnia w dolinie Drawy" w tomie „Jeszcze jedno słowo honoru” (wyd. Los, Warszawa 1985).