Fazy rozwoju demograficznego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Ignasiak (dyskusja | edycje) o 02:02, 13 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Współczynnik dzietności (TFR) a PKB ważone parytetem siły nabywczej per capita (PPP). Źródło: The World Factbook 2015 (CIA). TFR i PPP łączy silna, paraboliczna negatywna korelacja
Współczynnik dzietności (TFR) a PKB ważone parytetem siły nabywczej per capita (PPP). Źródło: The World Factbook 2015 (CIA)
Mapa świata oznaczona kolorami według wskaźnika przyrostu naturalnego. Większość krajów rozwiniętych notuje obecnie przyrost naturalny poniżej poziomu zastępowalności.
Mapa świata oznaczona kolorami według wskaźnika przyrostu naturalnego.

Fazy rozwoju demograficznego, przejście demograficzne – teoria demograficzna twierdząca, że rozwojowi gospodarczemu państw towarzyszy przejście od charakteryzującego kraje rozwijające się wysokiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego, do niskiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stabilizującego rozmiar populacji, typowego dla krajów rozwiniętych.

Teorię zaproponował demograf amerykański Warren Thompson w 1929 r., na podstawie danych obejmujących poprzednie 200 lat[1]. W następnym okresie znaleziono dla niej większe poparcie empiryczne. Ujemna zależność między poziomem dochodu a dzietnością jest obecnie jedną z najszerzej uznawanych systematycznych prawidłowości w demografii[2][3][4][5][6]. Przedstawiono także różne klasyfikacje etapów przemian demograficznych, propozycje wyjaśnień i dalszych prognoz[7][8]. Wykryto również pewne nowe obserwacje – w niektórych krajach rozwiniętych w ostatnich latach przyrost naturalny prawdopodobnie nieznacznie wzrósł[3][9], choć nie jest to jednoznacznie rozstrzygnięte[10].

Klasyczne koncepcje maltuzjańskie

Odkrycie Thompsona zaprzeczyło obawom takich autorów, jak ekonomista z przełomu XVIII i XIX wieku, Thomas Malthus, którzy uważali że w bliskiej przyszłości nieunikniona jest katastrofa związana z przeludnieniem. Obecnie uważa się, że w XXI wieku najprawdopodobniej nastąpi zatrzymanie i stabilizacja, a nawet odwrócenie wzrostu populacji we wszystkich krajach. Aktualnie debaty demograficzne nie dotyczą przeludnienia świata, ale starzenia się ludności[3][11][12][13][14].

Fazy

Model 4-fazowy transformacji demograficznej

Oryginalna koncepcja Thompsona z 1929 r. przedstawiała cztery fazy rozwoju demograficznego[1]. W późniejszym czasie przedstawiono również kilka propozycji wyróżniających różnie rozumiany piąty etap.

  • Faza I – charakterystyczna dla społeczeństw preindustrialnych, pozbawionych dostępu do współczesnej medycyny i zmagających się z częstymi, krwawymi konfliktami. Obecnie występuje tylko w nielicznych populacjach. Liczby urodzeń i zgonów są wysokie i niestabilne; współczynnik dzietności przekracza 6. Przeciętna długość życia nie przekracza 45 lat.
  • Faza II – charakteryzująca wczesne społeczeństwa industrialne. Dostęp do medycyny i technologii produkcji żywności zmniejsza poziom zgonów, ale poziom urodzeń utrzymuje się na wysokim poziomie, skutkując wysokim przyrostem naturalnym i eksplozją demograficzną. Średnia długość życia wynosi 60 lat, większość społeczeństwa jest młoda.
  • Faza III – tzw. przejście demograficzne – okres przejściowy, typowy dla współczesnych krajów rozwijających się. Wiąże się ze stopniowym spadkiem poziomu urodzeń i przyrostu naturalnego, oraz wzrostem średniej długości życia. Przekrój społeczeństwa zmienia się, większy jest udział osób starszych. Okresowi temu towarzyszą zmiany kulturowe: coraz większą rolę odgrywa edukacja i kariera, a moment założenia rodziny jest odsuwany.
  • Faza IV – charakterystyczna dla krajów rozwiniętych i społeczeństw postindustrialnych. Zarówno urodzenia, zgony, jak i przyrost naturalny stabilizują się na niskim poziomie.

Niektóre modele wyróżniają fazę V, w której zależnie od wersji, ma nastąpić spadek przyrostu naturalnego poniżej poziomu zastępowalności pokoleń, lub jego ponowny wzrost.

Wyjaśnienia

Współczynnik dzietności (TFR) a wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), Źródło: Raport o Rozwoju Społecznym 2009 (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju). Współczynnik dzietności i HDI łączy istotna negatywna korelacja.
Współczynnik dzietności (TFR) a wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), Źródło: Raport o Rozwoju Społecznym 2009 (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju)
Przebieg przejścia demograficznego w Niemczech, Szwecji, Chile, na Mauritiusie i w Chinach, w okresie 1820–2010. Kraje rozwinięte odnotowały przejście szybciej, kraje rozwijające się podążają podobnym trendem z niewielkim opóźnieniem.
Przebieg zmian wskaźników demograficznych w Niemczech, Szwecji, Chile, na Mauritiusie i w Chinach, w okresie 1820–2010. Różowa linia: wskaźnik zgonów, zielona linia: wskaźnik urodzeń, żółta linia: populacja.

Naukowcy nie rozstrzygnęli jednoznacznie, jak przebiega mechanizm przyczynowo–skutkowy obserwowanego przejścia demograficznego. Nie jest jasne, czy zmiana struktury społecznej może być przyczyną, a nie tylko skutkiem szybszego rozwoju gospodarczego, industrializacji i wzrostu przeciętnego dochodu. Istnieją przesłanki, że zmiany demograficzne częściowo poprzedzają i wspomagają rozwój ekonomiczny[15][16][17], przynajmniej do momentu w którym odsetek społeczeństwa po wieku produkcyjnym staje się znaczący[18]. Dyskutowana jest rola takich, często wzajemnie powiązanych, czynników jak równouprawnienie kobiet, większe bezpieczeństwo materialne, postęp medycyny, dostępność antykoncepcji, rozwój państwa opiekuńczego, czy rosnące zapotrzebowanie na wykształcenie i kapitał społeczny cechujące nowoczesne społeczeństwa[7][19][20][21]:

Niektóre z proponowanych czynników kształtujących społeczeństwa przed przejściem demograficznym to np.[7][19][20][21]:

  • zwyczaje i tradycje, brak alternatywnych modeli życia
  • niewielka świadomość społeczna
  • niski poziom wykształcenia
  • stopniowy spadek śmiertelności poprzez:
    • poprawę ochrony zdrowia
    • wzrost produkcji żywności

Przykłady czynników determinujących trendy demograficzne w społeczeństwach postindustrialnych po przejściu demograficznym to[7][19][20][21][22]:

  • spadek urodzeń:
    • większe bezpieczeństwo materialne, odejście od tradycyjnego modelu rodziny wielopokoleniowej, urbanizacja, model małej rodziny, późniejsze zawieranie małżeństw i częstsze rozwody
    • większa świadomość możliwości planowania rodziny dzięki edukacji seksualnej i dostępności środków antykoncepcyjnych
    • dostępność edukacji powszechnej, rosnące zapotrzebowanie na kapitał społeczny, odroczone przez wieloletnią edukację wchodzenie w dorosłość, wyższa społeczna wartość wykształcenia i kariery
    • równouprawnienie kobiet, udział kobiet w rynku pracy
    • chęć zapewnienia potomstwu dobrego startu
  • spadek umieralności:
    • postępy medycyny i zdrowia publicznego, upowszechnienie antybiotyków i programy szczepień
    • promocja zdrowego trybu życia
    • rozwój technologii produkcji i bezpieczeństwa żywności
    • poprawa higieny i warunków życia
    • dostępność systemowej opieki nad matką i dzieckiem, państwo opiekuńcze
    • spadek przestępczości, rzadsze konflikty i wojny

W przypadku niektórych czynników odnotowano sprzeczne obserwacje. Przykładowo, mniejsze bezpieczeństwo materialne w okresach załamań gospodarczych w Ameryce Południowej poprzedzało krótkoterminowy spadek liczby urodzeń[23].

Prognozy

Dane i prognoza zmian współczynnika dzietności (TFR) dla regionów świata w okresie 1950-2050. Źródło: World Population Propects, ONZ 2008. Prognozowany trend dzietności to spadek we wszystkich regionach.
Dane i prognoza zmian współczynnika dzietności (TFR) dla regionów świata w okresie 1950-2050. Źródło: World Population Propects, ONZ 2008.

Obecne prognozy ONZ przewidują zatrzymanie, a nawet odwrócenie wzrostu populacji w XXI wieku we wszystkich krajach. Spodziewana jest także konwergencja – dogonienie poziomu gospodarczego krajów rozwiniętych przez kraje rozwijające się. Aktualnie obawy nie dotyczą przeludnienia świata, ale starzenia się populacji[3][11][12][13][14].

Przypisy

  1. ↑ a b Demeny i inni, Encyclopedia of population, Macmillan Reference USA, 2003, s. 939–940, ISBN 0-02-865677-6, OCLC 51647566.
  2. ↑ John Bryant, Theories of Fertility Decline and the Evidence from Development Indicators, „Population and Development Review”, 33 (1), 2007, s. 101–127, JSTOR: 25434586 [dostęp 2017-02-04].
  3. ↑ a b c d Mikko Myrskylä, Hans-Peter Kohler, Francesco C. Billari, Advances in development reverse fertility declines, „Nature”, 460 (7256), 2009, s. 741–743, DOI: 10.1038/nature08230, ISSN 0028-0836 [dostęp 2017-01-17] (ang.).
  4. ↑ Ronald Lee, The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change, „Journal of Economic Perspectives”, 17 (4), 2003, s. 167–190, DOI: 10.1257/089533003772034943, ISSN 0895-3309 [dostęp 2017-02-04] (ang.).
  5. ↑ John Bongaarts, Susan Cotts Watkins, Social Interactions and Contemporary Fertility Transitions, „Population and Development Review”, 22 (4), 1996, s. 639–682, DOI: 10.2307/2137804, JSTOR: 2137804 [dostęp 2017-02-04].
  6. ↑ Kingsley Davis, The World Demographic Transition, „The Annals of the American Academy of Political and Social Science”, 237, 1945, s. 1–11, JSTOR: 1025490 [dostęp 2017-01-17].
  7. ↑ a b c d Oded Galor, The demographic transition: causes and consequences, „Cliometrica”, 6 (1), 2011, s. 1–28, DOI: 10.1007/s11698-011-0062-7, ISSN 1863-2505, PMID: 25089157, PMCID: PMC4116081 [dostęp 2017-02-04] (ang.).
  8. ↑ Declan Butler, The fertility riddle, „Nature”, 432 (7013), 2004, s. 38–39, DOI: 10.1038/432038a, ISSN 0028-0836 [dostęp 2017-02-04] (ang.).
  9. ↑ Angela Luci-Greulich, Olivier Thévenon, Does Economic Advancement ‘Cause’ a Re-increase in Fertility? An Empirical Analysis for OECD Countries (1960–2007), „European Journal of Population”, 30 (2), 2014, s. 187–221, DOI: 10.1007/s10680-013-9309-2, ISSN 0168-6577 [dostęp 2017-02-03] (ang.).
  10. ↑ Kenneth Harttgen, Sebastian Vollmer, A Reversal in the Relationship of Human Development With Fertility?, „Demography”, 51 (1), 2013, s. 173–184, DOI: 10.1007/s13524-013-0252-y, ISSN 0070-3370 [dostęp 2017-02-03] (ang.).
  11. ↑ a b Jean-Claude Chesnais, The Demographic Transition: Stages, Patterns, and Economic Implications, Oxford University Press, 1992 [dostęp 2017-01-17].
  12. ↑ a b World Population Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables. ESA/P/WP.241, United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, 2015.
  13. ↑ a b Dudley Kirk, Demographic Transition Theory, „Population Studies”, 50 (3), 1996, s. 361–387, DOI: 10.1080/0032472031000149536, ISSN 0032-4728, PMID: 11618374 [dostęp 2017-01-17].
  14. ↑ a b S. Philip Morgan, Heather Rackin, A Half Century of Fertility Change, „Journal of Comparative Family Studies”, 41 (4), 2010, s. 515–535, JSTOR: 41604566 [dostęp 2017-01-17].
  15. ↑ Bloom i inni, Global Demographic Change: Dimensions and Economic Significance, „NBER”, 4 października 2004 [dostęp 2017-02-04].
  16. ↑ David E. Bloom, David Canning, How Demographic Change can Bolster Economic Performance in Developing Countries, „World Economics”, 4 (4), 2003, s. 1–14 [dostęp 2017-02-04].
  17. ↑ Quamrul H. Ashraf, David N. Weil, Joshua Wilde, The Effect of Fertility Reduction on Economic Growth, „Population and development review”, 39 (1), 2017, s. 97–130, DOI: 10.1111/j.1728-4457.2013.00575.x, ISSN 0098-7921, PMID: 25525283, PMCID: PMC4267474 [dostęp 2017-02-04].
  18. ↑ Sagiri Kitao, Fiscal cost of demographic transition in Japan, „Journal of Economic Dynamics and Control”, 54, 2015, s. 37–58, DOI: 10.1016/j.jedc.2015.02.015 [dostęp 2017-02-04].
  19. ↑ a b c Caldwell, Bruce, Dr., Demographic transition theory, Springer, 2006, ISBN 1-4020-4373-2, OCLC 209934442.
  20. ↑ a b c Falcao i inni, The Demographic Transition and the Sexual Division of Labor, „NBER”, 19 stycznia 2007 [dostęp 2017-01-17].
  21. ↑ a b c Charles Hirschman, Why Fertility Changes, „Annual Review of Sociology”, 20 (1), 2003, s. 203–233, DOI: 10.1146/annurev.so.20.080194.001223 [dostęp 2017-01-17] (ang.).
  22. ↑ Fabrice Murtin, Long-Term Determinants of the Demographic Transition, 1870–2000, „Review of Economics and Statistics”, 95 (2), 2012, s. 617–631, DOI: 10.1162/REST_a_00302, ISSN 0034-6535 [dostęp 2017-02-04].
  23. ↑ Alicia Adsera, Alicia Menendez, Fertility changes in Latin America in periods of economic uncertainty, „Population Studies”, 65 (1), 2011, s. 37–56, JSTOR: 23056727 [dostęp 2017-02-04].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fazy_rozwoju_demograficznego&oldid=53202739”