Gałeczka żeberkowana

Gałeczka żeberkowana
	Sphaerium solidum
	(Normand, 1844)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	mięczaki
Gromada	małże
Podgromada	Heterodonta
Rząd	Veneroida
Rodzina	kulkówkowate
Rodzaj	Sphaerium
Gatunek	Sphaerium solidum
Synonimy
	Cyclas solida Normand, 1844;
	Cyclas solida Normand, 1844;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; bliski zagrożenia
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gałeczka żeberkowana, kulkówka żeberkowana (Sphaerium solidum) – gatunek słodkowodnego małża (Bivalvia) z rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae), występujący w dużych rzekach wschodniej i środkowej Europy. Gatunek zagrożony (NT) według IUCN. Jeden z rzadszych i wymierających gatunków mięczaków, objęty ścisłą ochroną gatunkową na terenie Polski.

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Należy do rodziny kulkówkowatych (Sphaeridae), gatunek jest jednym z trzech przedstawicieli rodzaju Sphaerium występujących w Polsce^[2]. W Polsce znana pod nazwą zwyczajową: gałeczka żeberkowana^[3]. Opisany przez N.A.J. Normanda na podstawie okazów zebranych w Skaldzie koło Valenciennes^[4].

Etymologia nazwy[edytuj | edytuj kod]

Epitet gatunkowy (łac. solidus, -a, -um – masywny, twardy^[5]) odnosi się do grubej, mocnej muszli charakteryzującej osobniki tego gatunku^[4].

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Występuje w dużych rzekach Europy: od Renu po Ural (nie występuje w dorzeczu Dunaju i Skandynawii^[6]). Lokalnie występuje w Belgii, Holandii, Francji i Niemczech. W Polsce na przełomie XIX i XX wieku gałeczka żeberkowana była stosunkowo licznym gatunkiem występującym w większych rzekach, zwłaszcza w środkowym i dolnym biegu Wisły i Odry. Obecnie gatunek ten zalicza się do gatunków zwierząt silnie zagrożonych wyginięciem na obszarze Polski. Stosunkowo duże i bogate populacje zachowały się w Zalewie Szczecińskim i Zegrzyńskim oraz w dużych rzekach wschodniej Polski – Biebrzy i Narwi, natomiast w okolicach stanowisk w środkowej Odrze, Warcie, Brdzie, dolnej Wiśle i w Zalewie Wiślanym gatunek ten najprawdopodobniej wymarł^[7]^[3].

Budowa[edytuj | edytuj kod]

Cechy morfologiczne[edytuj | edytuj kod]

Muszla kulista, grubościenna, mocno wypukła, w zarysie trójkątna. Szczyty muszli położone centralnie na górnym brzegu, mocno wystające. Powierzchnia muszli mocno żeberkowana. Barwa muszli jednorodna, żółtorogowa, lekko połyskująca. Zamek z mocną płytą, cieńszą w części środkowej, zęby główne bardzo drobne; zęby boczne mocne, wyraźnie zaznaczone drobne, równej wielkości. Rowek ligamentum krótki i niezbyt szeroki^[7].

Wymiary muszli: długość 6–12,5 mm, wysokość 5–10,5 mm, szerokość 4–8,5 mm^[7]^[8].

Ciało białe, syfony krótkie^[8].

Genetyka[edytuj | edytuj kod]

Diploidalna liczba chromosomów: 2n=30. 1., 2., 3., 5., 14. i 15. pary chromosomów są metacentryczne, pary 4. i 7. reprezentują typ przejściowy między submeta- i metacentrycznym, pozostałe są meta-submetacentryczne. Występują dodatkowo małe, dwuramienne chromosomy B, ich częstość występowania jest różna w różnych populacjach: od 11,8% do 42,3% osobników posiada te chromosomy^[9].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Zajmowane siedliska[edytuj | edytuj kod]

Gatunek reofilny, występuje głównie w dużych rzekach nizinnych, wyjątkowo w jeziorach, zbiornikach zaporowych i kanałach^[7]. Zasiedla partie rzek z wartkim nurtem, preferuje przebywanie w osadach piaszczystych lub żwirowych. Zagęszczenia populacji są niewielkie, w porównaniu do innych kulkówek: w ujściu Odry ok. 2 os./m². Występuje na niewielkich głębokościach, choć w zbiornikach zaporowych był spotykany do głębokości 50 m. Gatunek słodkowodny, znosi zasolenie wody do 2,2%. Wymaga wody dobrze natlenionej, jest wrażliwy na zanieczyszczenie i eutrofizację wody; zaliczany do gatunków β-mezosaprobowych^[10]^[3].

Odżywianie[edytuj | edytuj kod]

Filtrator, wykorzystujący skrzela do wyłapywania cząstek pokarmu z wody^[3].

Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]

Gatunek hermafrodytyczny. Jego cykl rozwojowy przebiega podobnie jak u innych przedstawicieli małż z rodzaju Sphaerium. Kiedy długość muszli osobnika osiąga 8-9 mm, może on wydać kolejną generację. Długość życia pojedynczego osobnika wynosi około 1 roku. Liczba potomstwa urodzona przez pojedynczego osobnika to średnio 22-24 osobniki potomne. W warunkach klimatu umiarkowanego w Środkowej Europie obserwowane są dwa pokolenia: wiosenne i jesienne. Uwalnianie potomstwa przez pokolenie jesienne następuje dopiero na wiosnę następnego roku. Uwalnianie młodych jest rozciągnięte w czasie, dlatego pokolenia mogą na siebie zachodzić^[11].

Interakcje międzygatunkowe[edytuj | edytuj kod]

Osobniki gałeczki żeberkowanej mogą być żywicielem pośrednim przywr z gatunku Gorgodera cygnoides^[12].

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Stwierdzono zanikanie gatunku na wielu stanowiskach. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w zanieczyszczeniu i eutrofizacji wód, na które gatunek ten jest wrażliwy. Zagrożeniem dla istnienia stanowisk tego gatunku jest też eksploatacja kruszywa z rzek oraz prace hydrotechniczne prowadzone w korytach rzek. Gałeczka żeberkowana na Czerwonej Liście IUCN miała w 2015 roku status gatunku bliskiego zagrożenia (NT)^[1]. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[13]. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt został zaliczony do kategorii EN (gatunki wysokiego ryzyka, zagrożone)^[3].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

mięczaki Polski

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b D. VanD.V. Damme D. VanD.V., I.I. Killeen I.I., T. vonT. Proschwitz T. vonT., Sphaerium solidum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2015-08-04] (ang.).
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 124-125.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Anna Dyduch-Falniowska & Katarzyna Zając: Polska Czerwona Księga Zwierząt: Sphaerium solidum (Normand, 1844). Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. [dostęp 2015-08-04]. (pol.).
↑ ^a ^b Normand, N.-A.-J. 1844. Notice sur plusieurs nouvelles espèces de cyclades découvertes dans les environs de Valenciennes. Str. 6, fig. 3 i 4. Valenciennes.
↑ Kazimierz Kumaniecki: Słownik łacińsko-polski.. Warszawa: PWN, 1975.
↑ J.G.J.J.G.J. Kuiper J.G.J.J.G.J. i inni, Geographical distribution of the small mussels (Sphaeriidae) in North Europe (Denmark, Faroes, Finland, Iceland, Norway and Sweden), „Annales Zoologici Fennici”, 2, 26, 1989, s. 73–101, JSTOR: 23736060 (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 129-132.
↑ ^a ^b F. Welter Schultes: Species summary for Sphaerium solidum. AnimalBase, 2013. [dostęp 2015-08-04]. (ang.).
↑ Stunaženas V., Petkevičiūte R., Stanevičiūte G. 2011. Phylogeny of Sphaerium solidum (Bivalvia) based on karyotype and sequences of 16S and ITS1 rDNA. Cent. Eur. J. Biol. 6: 105-117. doi: 10.2478/s11535-010-0101-6
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 81, 129-132.
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 131.
↑ Chikhlaev I. Ruchin A. 2014. The helminth fauna study of European common brown frog (Rana temporaria L., 1958) in the Wolga basin. Acta Parasitol. 59: 459-471 DOI: 10.2478/s11686-014-0268-5
↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2014-10-08].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Andrzej Piechocki, Anna Dyduch-Falniowska: Mięczaki ( Mollusca ): małże ( Bivalvia ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11005-8.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Sphaerium solidum w bazie NCBI dostęp: 4 sierpnia 2015.

[iucn-1] D. VanD.V. Damme D. VanD.V., I.I. Killeen I.I., T. vonT. Proschwitz T. vonT., Sphaerium solidum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2015-08-04] (ang.).

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993124-125-2] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 124-125.

[RB-3] Anna Dyduch-Falniowska & Katarzyna Zając: Polska Czerwona Księga Zwierząt: Sphaerium solidum (Normand, 1844). Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. [dostęp 2015-08-04]. (pol.).

[Normand1844-4] Normand, N.-A.-J. 1844. Notice sur plusieurs nouvelles espèces de cyclades découvertes dans les environs de Valenciennes. Str. 6, fig. 3 i 4. Valenciennes.

[Kumaniecki1975-5] Kazimierz Kumaniecki: Słownik łacińsko-polski.. Warszawa: PWN, 1975.

[Kuiper1989-6] J.G.J.J.G.J. Kuiper J.G.J.J.G.J. i inni, Geographical distribution of the small mussels (Sphaeriidae) in North Europe (Denmark, Faroes, Finland, Iceland, Norway and Sweden), „Annales Zoologici Fennici”, 2, 26, 1989, s. 73–101, JSTOR: 23736060 (ang.).

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993129-132-7] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 129-132.

[AB-8] F. Welter Schultes: Species summary for Sphaerium solidum. AnimalBase, 2013. [dostęp 2015-08-04]. (ang.).

[Stunazenas2011-9] Stunaženas V., Petkevičiūte R., Stanevičiūte G. 2011. Phylogeny of Sphaerium solidum (Bivalvia) based on karyotype and sequences of 16S and ITS1 rDNA. Cent. Eur. J. Biol. 6: 105-117. doi: 10.2478/s11535-010-0101-6

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska199381,_129-132-10] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 81, 129-132.

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993131-11] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 131.

[Chikhlaev2014-12] Chikhlaev I. Ruchin A. 2014. The helminth fauna study of European common brown frog (Rana temporaria L., 1958) in the Wolga basin. Acta Parasitol. 59: 459-471 DOI: 10.2478/s11686-014-0268-5

[rozp2014-13] Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2014-10-08].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]