Grybów

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Grybów
miasto i gmina
Ilustracja
Widok na miasto z wieży na Jaworzu
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

nowosądecki

Data założenia

1340

Prawa miejskie

1340

Burmistrz

Paweł Fyda

Powierzchnia

16,96[1] km²

Wysokość

360 m n.p.m.

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość


5982[1]
353[1] os./km²

Strefa numeracyjna

+48 18

Kod pocztowy

33-330

Tablice rejestracyjne

KNS

Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego
Mapa konturowa powiatu nowosądeckiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Grybów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Grybów”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Grybów”
Ziemia49°37′28″N 20°56′54″E/49,624444 20,948333
TERC (TERYT)

1210011

SIMC

0960042

Urząd miejski
Rynek 12
33-330 Grybów
Strona internetowa
BIP
Rynek w Grybowie
Historia miejscowości
Dworzec kolejowy w Grybowie
Centrum z kościołem św. Katarzyny
Miejskie Centrum Kultury w Grybowie, budynek dawnego Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
Bank Spółdzielczy
Stadion Grybovii

Grybówmiasto w Polsce w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim. Miasto Grybów administracyjnie graniczy z gminą Grybów, której granice otaczają niemal całe miasto oraz na niewielkim odcinku we wschodniej części z gminą Ropa wchodzącą w skład powiatu gorlickiego.

Ośrodek administracyjny starostwa grybowskiego[2]. Miasto królewskie Grębów, położone w drugiej połowie XVI wieku w powiecie bieckim województwa krakowskiego, należało do tenuty grybowskiej[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Grybów położony jest na pograniczu Beskidu Niskiego i Pogórza Rożnowskiego, nad rzeką Białą. Otaczające miasto Góry Grybowskie wznoszą się na wysokość powyżej 700 m n.p.m., a średnia wysokość położenia miasta wynosi 360 m n.p.m. przy maksymalnej różnicy wzniesień 260 m.

Grybów ma powierzchnię 16,95 km², w tym: użytki rolne 63%, użytki leśne 20%. Miasto stanowi 1,1% powierzchni powiatu.

W okolicach miasta występują źródła wód mineralnych (solanki).

Demografia[edytuj | edytuj kod]

W XVII wieku Grybów zamieszkiwało około 500 mieszkańców[4].

W 1873 miasto Grybów liczyło 1782 mieszkańców, w tym 1383 katolików i 339 wyznawców judaizmu[5]. W 1918 liczba mieszkańców miasta wynosiła 3119[6]. W latach 1999–2004 liczba mieszkańców kształtowała się prawie na niezmienionym poziomie i wynosiła średnio 6170 osób, z czego ok. 51% stanowiły kobiety. Nieznaczny wzrost ludności zanotowano w 2002. Wg danych Narodowego Spisu Powszechnego Grybów miał wówczas 6228 mieszkańców. Według danych GUS na 31 marca 2011 liczba mieszkańców Grybowa wynosiła 6261 osób.

Miasto Grybów wyróżnia się najwyższym wskaźnikiem gęstości zaludnienia w powiecie nowosądeckim. Wynosi on 369 osób/km² i jest on znacznie wyższy zarówno od średniej gęstości zaludnienia powiatu (125 osób/km²), jak i od porównywalnych gmin: Łabowej (47 osób/km²), Nawojowej (159 osób/km²).

  • Piramida wieku mieszkańców Grybowa w 2014[7]:

Historia[edytuj | edytuj kod]

Widok ogólny Grybowa przed 1930

Miasto królewskie zostało założone przez Kazimierza III Wielkiego w 1340 na prawie magdeburskim[8]. Miasto zostało założone dla kolonistów ze Śląska i Niemiec. Zasadźcą był Hanco Dives (po łacinie „Bogacz”), syn Jana Bogacza[9]. Grybów ponownie otrzymał prawa miejskie w 1488. Był siedzibą starostwa niegrodowego, ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym (głównie sukiennictwo). Istniała tu m.in. szkoła Wita Stwosza i może tutaj powstała słynna figura tzw. Madonny z Krużlowej. W czasie potopu szwedzkiego doszło do bitwy pod Czerwoną Górą (obecnie Orlik Grybowski nad rzeką Białą). Miasto było wielokrotnie niszczone nie tylko przez Szwedów, ale też w 1657 przez Węgrów.

Od XVII wieku odnotowuje się upadek gospodarczy miasta. W czasie konfederacji barskiej, latem 1768 powstańcy spychani przez wojska rosyjskie znaleźli się kilkadziesiąt kilometrów od Grybowa. W latach 1772–1918 Grybów znajdował się w zaborze austriackim. W 1863 w Grybowie powstało nielegalne biuro przyjmujące i ekwipujące ochotników udających się do powstania styczniowego, głównie uczniów gimnazjalnych. W okresie powstania styczniowego i później w latach 1866–1867 bywał w Grybowie Artur Grottger (przyjeżdżający do swojej narzeczonej, Wandy Monné), a około 1900 przybyli do Grybowa Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.

Od 1876 miasto posiada połączenie kolejowe. W okresie międzywojennym na terenie miasta występował drobny przemysł. W czasie okupacji niemieckiej od października do grudnia 1939 znajdował się tam obóz przejściowy dla jeńców polskich, a w latach 1944–1945 obóz pracy przymusowej dla Polaków i Żydów.

W początkowym okresie okupacji niemieckiej utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości. 24 kwietnia 1942 w parku miejskim rozstrzelano 11 członków Rady Żydowskiej. 20 sierpnia tego samego roku szef nowosądeckiego Gestapo Heinrich Hamann przystąpił do likwidacji getta grybowskiego. 360 osób rozstrzelano w Białej Niżnej, a pozostałych popędzono do sądeckiego getta[10].

W 1961 zmarł w Grybowie wybitny polski architekt Zdzisław Mączeński.

1 stycznia 1973 do Grybowa włączono wieś Biała Wyżna[11].

4 czerwca 2010 Grybów i okolice nawiedziła powódź, która spowodowała zalanie miasta w okolicach Piekiełka, między innymi ulic Leszczynowej i Topolowej; zerwany został most przy rzeźni i szkole zawodowej. Na skutek podmycia torów za Grybowem w stronę Tarnowa do 9 lipca 2010 został zawieszony ruch pociągów na odcinku Stróże – Tarnów. W nocy stan rzeki podniósł się o 6 metrów. Powódź spowodowała spore zniszczenia infrastruktury, zalane były także domy i piwnice. Zniszczony został wodociąg. Deszcz zagroził także budynkom Politechniki Warszawskiej na ul. Chłodnej.

Etnografia okolic Grybowa[edytuj | edytuj kod]

W 1869 okolice Grybowa opisał m.in. Wincenty Pol: „Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźniańską, która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu”[12].

Toponimika nazwy[edytuj | edytuj kod]

Miasto zostało założone w 1340 przez króla Kazimierza Wielkiego dla kolonistów ze Śląska i Niemiec. Stąd pierwotnie występujące nazwy Grünberg, Grevenstadt, Grynberg i Grewensztat (1395[13]). Leżało na skrzyżowaniu szlaków handlowych na Ruś i Węgry. Z biegiem czasu ludność i nazwa miasta uległy polonizacji.

Bazylika, Zakład Opiekuńczo-Leczniczy „Caritas” dawny dwór Hoschów

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[14].

Inne zabytki[edytuj | edytuj kod]

Osiedla mieszkaniowe[edytuj | edytuj kod]

  • Osiedle Śródmieście I
  • Osiedle Śródmieście II
  • Osiedle Biała Wyżna
  • Osiedle Sośnie
  • Osiedle Strzylawki

Edukacja[edytuj | edytuj kod]

W Grybowie działają dwie szkoły podstawowe, jedno Liceum Ogólnokształcące im. Artura Grottgera, Ośrodek Szkoleniowy Politechniki Warszawskiej[15] oraz Zespół Szkół Zawodowych.

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na strukturę użytkowania gruntów, jak i strukturę występujących na jego terenie podmiotów gospodarczych miasto posiada rolniczo-przemysłowy charakter. Znajdują się tu: zakład stolarki budowlanej, wytwórnia konstrukcji stalowych, drobne zakłady przemysłu spożywczego (m.in. Browar Grybów), Bank Spółdzielczy w Grybowie oraz niewielki ośrodek wypoczynkowy.

Sport[edytuj | edytuj kod]

Na Stadionie Miejskim w Grybowie (pojemność 500 miejsc, w tym 194 siedzących, wymiary boiska: 105 × 63 m) swoje mecze rozgrywa piłkarski Ludowy Klub Sportowy „Grybovia”[16]. Założono go w 1921, aktualnie występuje w nowosądeckiej A-klasie. Barwy: biało-zielone. Najwyższym sukcesem sportowym klubu był występ w ówczesnej IV lidze (od zmian organizacyjnych w 2008 III liga).

W Grybowie istnieje również drużyna siatkarek oraz od sezonu 2014/2015 także siatkarzy – UKS Iskry Grybów. Seniorki Iskier występowały w III lidze małopolskiej. Młodziczki UKS w sezonie 2013/2014 oraz 2014/2015 zajmowały w rozgrywkach wojewódzkich miejsca 4. i 7. Od 2013 klub organizuje turniej o Puchar Ziemi Grybowskiej.

Ochotnicza Straż Pożarna[edytuj | edytuj kod]

W Grybowie działa jedna jednostka ochotniczej straży pożarnej, która znajduje się w dzielnicy Biała Wyżna. Powstała w 1905, zaś od 1995 znajduje się w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym[17][18].

Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Media[edytuj | edytuj kod]

  • grybów.tv – telewizja Grybów[19]
  • „Kurier Grybowski” – kwartalnik[20]
  • grybów24.pl – portal internetowy[21]
  • grybów.pl – portal internetowy[22]

Transport[edytuj | edytuj kod]

Drogi krajowe i wojewódzkie, linie kolejowe[edytuj | edytuj kod]

Królewski most kolejowy[edytuj | edytuj kod]

Królewski most kolejowy

W Grybowie znajduje się królewski most kolejowy o długości około 137 metrów i posiadający 6 przęseł, przechodzi nad korytem rzeki Białej oraz drogą Grybów-Krynica. Wybudowany został w latach 1947–1949. Most łączy województwo małopolskie ze Słowacją i Węgrami. Wcześniej w tym miejscu istniał most wybudowany w latach 1883–1884, podczas budowy odcinka Leluchów-Tarnów Galicyjskiej Kolei Tranwersalnej. Most został zniszczony przez wycofujące się wojska rosyjskie podczas I wojny światowej[23], ponownie został wysadzony przez wycofujące się niemieckie wojsko podczas II wojny światowej[24][25].

Szlaki piesze[edytuj | edytuj kod]

szlak turystyczny niebieski Grybów – Chełm (780 m n.p.m.) – Wawrzka (koniec niebieskiego szlaku turystycznego Rzeszów – Grybów)
szlak turystyczny zielony Grybów – Jaworze (880 m n.p.m.)

Związani z Grybowem[edytuj | edytuj kod]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Grybowem.

Honorowi Obywatele Miasta Grybowa[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  2. Stanisław Płaza: Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w. XIII–XVIII, w: Rocznik Sądecki tom dziewiąty, Nowy Sącz 1968, s. 31.
  3. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 98.
  4. Rocznik Sądecki, tom XIII, 1972, s. 22.
  5. Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, 1873.
  6. Haliczanin, Kalendarz Powszechny Galicji na rok 1919, s. 29, wyd. Lwów, 1918.
  7. Grybów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  8. Anna Berdecka: Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370: chronologia i rozmieszczenie, w: „Przegląd Historyczny”, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.
  9. Hanco Dives, mieszcznin sądecki, syn Jana Bogacza, w 1340 jest nazwany „locator villarum super Fluvium dictum Biała” i on lokuje w tym roku Grybów czy Tymbark., [w:] Rocznik krakowski, 1913, tomy 15–16, s. 82.
  10. Kadisz za grybowskich Żydów. sadeczanin.info, 22 sierpnia 2015.
  11. Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 327.
  12. Wincenty Pol: Historyczny obszar Polski; rzecz o dijalektach mowy polskiej, Kraków 1869.
  13. Maria Malec. Słownik nazw geograficznych Polski. WN PWN. Warszawa 2003. ISBN 83-01-13857-2
  14. Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-09].
  15. Strona ośrodka PW.
  16. Strona Grybovii Grybów.
  17. Historia OSP w Grybowie.
  18. Informacje o OSP Grybów-Biała na stronie nowysacz112.pl.
  19. Strona grybowskiej telewizji. grybow.tv. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-11)]..
  20. Strona „Kuriera Grybowskiego”.
  21. Portal grybów24.pl.
  22. Portal grybów.pl.
  23. Tomasz Karolak: Odbudowa Galicji ze zniszczeń wojennych w latach 1914–1918, Kraków 2012, s. 160.
  24. Грибів Залізничний kоролівський міст. krajoznawcy.info.pl, 21 kwietnia 2022. (ukr.).
  25. Kinga Nikiel-Bielak: Arcydzieło inżynierii z 1949 roku kończy swoją metamorfozę. Następny w kolejce jest wiadukt przy ulicy Zielonej. dts24.pl, 20 kwietnia 2018.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]