Góra Świętej Anny (województwo opolskie)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Góra Świętej Anny
wieś
Ilustracja
Widok na wieś
Państwo

 Polska

Województwo

 opolskie

Powiat

strzelecki

Gmina

Leśnica

Wysokość

350[2] m n.p.m.

Liczba ludności (2022)

432[3]

Strefa numeracyjna

77

Kod pocztowy

47-154[4]

Tablice rejestracyjne

OST

SIMC

0497970

Położenie na mapie gminy Leśnica
Mapa konturowa gminy Leśnica, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Góra Świętej Anny”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Góra Świętej Anny”
Położenie na mapie województwa opolskiego
Mapa konturowa województwa opolskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Góra Świętej Anny”
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego
Mapa konturowa powiatu strzeleckiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Góra Świętej Anny”
Ziemia50°27′27″N 18°10′08″E/50,457500 18,168889[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Góra Świętej Anny[5] (dodatkowa nazwa w j. niem. Sankt Annaberg[6]; hist. pol. Święta Anna[7], niem. Annaberg[8], śl. Świyntoł Ana, Świyntŏ Anna[9], Anaberg[10]) – wieś w Polsce, położona w województwie opolskim, w powiecie strzeleckim, w gminie Leśnica, na Górnym Śląsku. Część miejscowości leży na stokach wzniesienia o tej samej nazwie, na którym stoją bazylika i sanktuarium, z rzeźbą św. Anny Samotrzeciej (XV wiek).

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Dwujęzyczna tablica przy wjeździe do miejscowości

Kiedyś jej niemiecka nazwa brzmiała Annaberg, Ślązacy nazywali ją Chełmską Górą[11] (choć obecnie popularnie określają ją Anaberg[10]). Nazwa wywodzi się imienia świętej Anny patronki klasztoru znajdującego się na górze będącego celem katolickich pielgrzymek. W historii upowszechniła się także nazwa polska Święta Anna (po śląsku Świyntŏ Anna[9]).

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie wieś występuje pod polską nazwą Święta Anna oraz dwiema niemieckimi Annaberg oraz Sankt Annaberg[12]. W 1934 roku nazistowska administracja III Rzeszy oficjalnie zmieniła ją na Sankt Annaberg (choć używano już tej nazwy wcześniej, m.in. na mapach i pocztówkach, na przemian z Annaberg), ale już w 1941 r. została wprowadzona świecka nazwa Annaberg O.S[13].

Historia[edytuj | edytuj kod]

W latach 80. XV w. na szczycie pobliskiej góry zbudowano kościół albo kaplicę. Na mapach z 1561 i 1685 r. wzgórze nazywa się Georgenberg, prawdopodobnie od patrona ówczesnej świątyni[14]. Pierwsze wzmianki o wsi są w źródłach z 1679 roku.

W 1720 r. w miejscowości mieszkały 54 osoby; w 1843 r. liczba ta wynosiła 476, a w 1910 r. – 707 (558 mówiących w j. polskim, 115 mówiących w j. niemieckim, 31 w obu językach). W 1861 r. miejscowość była ośrodkiem rzemieślniczym i miejscem targowym. Wśród mieszkańców znajdowało się wówczas 85 rzemieślników, którzy reprezentowali 13 specjalności. Od XVIII w. zaczęto wydobywanie nefelinitu, a od początku XIX w. powstawały regularne kamieniołomy tej skały i dodatkowo pierwsze kamieniołomy wapienia. Intensywne wydobycie nefelinitu oraz wapienia zaczęło się w latach 80. XIX wieku, a w kamieniołomie będącym obecnie rezerwatem, obie kopaliny wydobywano do 1946 roku[15][16][17][18].

W 1910 roku 558 mieszkańców mówiło w języku polskim, 31 w językach polskim i niemieckim, natomiast 155 osób posługiwało się jedynie językiem niemieckim. W wyborach komunalnych w listopadzie 1919 roku nie wystawiono tu listy polskiej. Podczas plebiscytu w 1921 roku w miejscowości uprawnionych do głosowania było 511 mieszkańców (w tym 107 emigrantów). Za Polską głosowało 91 osób, za Niemcami 403 osoby[19]. Góra św. Anny była miejscem walk z Freikorpsem w czasie III powstania śląskiego. 2/3 maja została obsadzona przez wojska powstańcze, którzy po kilku dniach opuścili ją bez walki. Ponownie została zajęta 7 maja. 9 maja udaremniono próbę kontrataku niemieckiego z rejonu Zdzieszowic. 21 maja, w wyniku wielkiej niemieckiej ofensywy od strony Gogolina, miejscowość została utracona. Mimo prób odbicia wsi, które trwały do 4 czerwca, Góra Świętej Anny pozostała w rękach niemieckich[19]. Walki te zostały upamiętnione Pomnikiem Czynu Powstańczego, autorstwa Xawerego Dunikowskiego.

W latach 20. zrodził się projekt zmiany nazwy miejscowości z Annaberg na Ahnenberg („Góra Przodków”), który jednak nie został zrealizowany[20].

Poniżej miejscowości od 1936 r. znajdował się Dom Polski zwany „Pod Chełmskim Wierchem”, gdzie odbywały się zjazdy i kursy polskich organizacji działających w przedwojennych Niemczech. W 1936 r. na szczycie góry odbył się Zjazd Polaków Śląska Opolskiego, który zgromadził 6000 Polaków[11]. Obecnie w budynku tym znajduje się filia Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu[21].

W czasie II wojny światowej Niemcy założyli żydowski obóz pracy, w rejonie dzisiejszego Muzeum Czynu Powstańczego. Ofiary obozu prawdopodobnie pochowano na jego obszarze.

W latach 1945–1954 miejscowość była siedzibą gminy Góra Św. Anny.

Od 1988 r. miejscowość jest centrum Parku Krajobrazowego Góra Świętej Anny, obejmującego grzbiet Chełma, a więc zachodnią część Wyżyny Śląskiej. W miejscowości znajduje się muzeum przyrodnicze Parku, a przy drodze z miejscowości do Leśnicy jest Muzeum Czynu Powstańczego.

W 1996 r. w miejscowości mieszkało 560 osób.

Co roku w Górze Świętej Anny (w 2. połowie lipca) organizowane jest Święto Młodzieży – ogólnopolski zjazd młodzieży katolickiej. W tym czasie górę odwiedza ok. 2000 wiernych z Polski i zagranicy.

Przez północny kraniec miejscowości przebiega autostrada A4. Urządzony jest też MOP, który ma piesze połączenie z zabytkami i rezerwatem. Budowę tego odcinka autostrady przeprowadzono przez teren Parku Krajobrazowego wbrew intensywnym protestom organizacji ekologicznych.[22]

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Kapliczka przydrożna we wsi Góra Św. Anny
Schody od strony północnej do sanktuarium św. Anny
Pomnik św. Jana Pawła II w pobliżu bazyliki św. Anny. Odsłonięty 25 czerwca 2000 r.
 Osobny artykuł: Kalwaria na Górze Świętej Anny.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[23]:

  • obszar Góry Świętej Anny
  • zespół klasztorny franciszkanów
Pierwszy kościół pw. św. Jerzego został zbudowany na górze w 1480 r. z fundacji Mikołaja i Krzysztofa Strzał (Strzel), właścicieli Poręby, Leśnicy i Żyrowej. Na początku XVII w. przeniesiono z Ujazdu do tutejszego kościoła słynącą cudami drewnianą rzeźbę św. Anny Samotrzeciej (z ok. 1480 roku), zawierającą relikwie świętej. Zmieniono też wtedy wezwanie kościoła i nazwę góry (wcześniej zwanej Górą Św. Jerzego). W 1655 r. na Górę Świętej Anny przybyło pod przewodnictwem o. Franciszka Rychłowskiego 30 franciszkanów z Krakowa, który opuścili w czasie wojny polsko-szwedzkiej, gdy spalono ich klasztor. Za zgodą kapituły z o. Krystianem Chojeckim na czele oraz właściciela ziemi opolskiej, króla Polski Jana II Kazimierza Wazy w latach 1656–1659 zbudowali oni drewniany klasztor na Górze Świętej Anny. W latach 1671–1673 na miejscu starego zbudowano nowy kościół w stylu barokowym fundacji hrabiego Gaschina. W latach 1733–1749 powstał murowany zespół klasztorny, do którego w 1768 r. dobudowano Rajski Plac (dziedziniec arkadowy), na którym obecnie stoi 15 stuletnich konfesjonałów. Jednocześnie w 1754 r. na kościele dobudowano sygnaturkę. W latach 1700–1709 wybudowano z fundacji hrabiego Gaschina 33 kaplice kalwaryjne, na południowo-wschodnich stokach góry. Zaprojektował je opolski architekt Domenico Signo. Nominalnie były własnością parafii w Leśnicy, faktycznie nie były użytkowane aż do 1763 roku, kiedy kalwarię przejęli zakonnicy z Góry Świętej Anny i podjęli działania, by uczynić je miejscem pielgrzymowania. W okresie 1756–1764 odnowiono stare kaplice, dobudowano 4 nowe, w 1764 r. uzyskano odpust papieski dla kalwarii. W 1766 r. o. Stefan Staniewski opracował program odprawianych na kalwarii nabożeństw, a teksty modlitw i pieśni umieścił rok później w polskim modlitewniku o. Wacław Waxmański. 12 września 1779 r. wyruszyła z Bytomia do Góry Świętej Anny pierwsza śląska pielgrzymka, zapoczątkowując ruch pielgrzymkowy do sanktuarium. W związku ze wzrastającą liczbą pielgrzymów kościół przebudowano w 1781 r. pod kierunkiem architekta ze Strzelec Opolskich Christopha Worbsa, który w latach 80. XVIII w. kierował także renowacją i przebudową kalwarii (dodano m.in. kolejną kaplicę, kilka innych drewnianych zamieniono na murowane). W 1810 r. klasztor uległ kasacji, a franciszkanów wysiedlono. Zakonnicy powrócili w 1860 roku, odnowili kościół, w 1868 r. dobudowali wieżę zegarową, jednak w 1875 r. znowu zostali wysiedleni, a klasztor zlikwidowano w związku z Kulturkampfem. Walce o zachowanie klasztoru oraz roli świątyni dla ludu śląskiego poświęcony jest poemat Norberta Bonczyka pt. Góra Chełmska z 1886 roku. Zakonnicy wrócili w 1887 roku. W 1897 r. powstały oba istniejące dziś neobarokowe ołtarze boczne oraz ołtarz główny autorstwa Rajmunda Kutzera (zdemontowany w 1957 roku), a w latach 1904–1905 przebudowano klasztor, m.in. jedno ze skrzydeł według projektu franciszkanina Mansuetusa Fromma OFM[24]. Na przełomie XIX i XX w. przebywał w klasztorze jako zakonnik Chryzogon Reisch, autor monograficznej pracy o historii tutejszego klasztoru. Pod koniec XIX w. wykupiono kamieniołom nefelinitu tuż za północnym murem klasztoru, zasypano go i w latach 1912–1913 urządzono plac modlitewny oraz grotę na wzór groty z Lourdes projektu Johanna Carla Bauma. W okresie 1913–1916 w 14 bocznych grotach zbudowano tam stacje Męki Pańskiej, częściowo fundowane przez rodziny poległych w I wojnie światowej. W latach 1928–1938 zbudowano na południe od klasztoru Dom Pielgrzyma. W 1939 r. Niemcy zabronili odprawiać w klasztorze msze w języku polskim, a 13 listopada 1940 r. wyrzucili franciszkanów z klasztoru, oddając budynek Niemcom z Rumunii, niszcząc przy okazji bibliotekę klasztorną, skuwając polskie napisy i konfiskując zbiory muzeum klasztornego. W czasie wojny Niemcy aresztowali gwardiana Bonifacego Wiesiołka. W okresie 1957–1963 Josef Mitschke dokonał przebudowy wnętrza kościoła w stylu neobaroku, wykonując neobarokowe sztukaterie, malowidła ścienne i główny ołtarz, a w 1992 r. jego syn Georg zbudował neobarokowy prospekt organowy. W 1949 r. miał miejsce zjazd kapłanów z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego, a w 1983 r. świątynię odwiedził papież Jan Paweł II. Na jego cześć po stronie północnej bazyliki postawiono w 2000 r. pierwszy w województwie opolskim pomnik Jana Pawła II, będący kopią monumentu z Płocka, autorstwa Zemły.
    • kościół pw. św. Anny z 1490 roku, przebudowany w 1665 r. i w XVIII wieku,
    • klasztor z lat 1730–1749, przebudowany w 1905 roku,
    • dziedziniec krużgankowy z przełomu XVIII i XIX wieku,
    • 26 kaplic Drogi Męki Pańskiej i Dróżek Matki Boskiej z XVIII wieku,
    • 6 kaplic maryjnych z XVIII wieku,
    • kaplica pw. św. Józefa z połowy XVIII wieku,
    • mogiła powstańców śląskich,
    • 2 mogiły żołnierskie,
  • dom pielgrzyma, część centralna i skrzydło zachodnie, ul. Jana Pawła II, z lat 1929–1939,
  • karczma, obecnie dom mieszkalny, ul. Leśnicka, z przełomu XVIII i XIX wieku,
  • dom Związku Polaków w Niemczech, obecnie Muzeum Czynu Powstańczego, z początku XX wieku,
  • dom, Rynek 11, z 1810 roku,
  • piec wapienniczy – szybowy, obok amfiteatru, z połowy XIX wieku.

Inne zabytki:

 Osobny artykuł: Pomnik i amfiteatr na Górze Świętej Anny.
Amfiteatr skalny na Górze Świętej Anny
Fragment ołtarza papieskiego na pamiątkę wizyty papieża Jana Pawła II w 1983 r.
  • amfiteatr
W latach 1934–1938, wykorzystując ukształtowanie terenu – nieczynny kamieniołom wapieni triasowych w zachodniej części miejscowości, Niemcy wybudowali na zboczu góry amfiteatr, na 7000 miejsc siedzących i 23 (według innych źródeł 43) tysiące stojących. W 1938 r. odsłonięto na górnej krawędzi amfiteatru mauzoleum, poświęcone niemieckim uczestnikom walk III powstania śląskiego. Mauzoleum w kształcie rotundy zbudowane było z bloków wapienia triasowego, zawierało też przypory z granitu permskiego spod Lipska[17]. Po II wojnie światowej, po przyłączeniu Śląska do Polski, w 1945 r. został wysadzony niemiecki pomnik; współcześnie, amfiteatr jest zaniedbany[25].
  • pomnik Xawerego Dunikowskiego
19 maja 1946 roku, podczas obchodów 25. rocznicy wybuchu III powstania śląskiego, rozpoczęto symbolicznie wznosić Pomnik Czynu Powstańczego według projektu Xawerego Dunikowskiego, który ukończono w 1955 roku. Pomnik i obudowa cokołu wykonane są z karbońskiego granitu ze Szklarskiej Poręby (kamieniołom w Hucie)[17].

Muzea i inne atrakcje turystyczne[edytuj | edytuj kod]

  • Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny
  • Muzeum Krzyża Świętego (ul. Leśnicka 22) założone w 2020 w budynku dawnej karczmy[26]
  • Muzeum misyjne i klasztorne w klasztorze Franciszkanów[27]
  • Ekspozycja opolskich skamieniałości, skał oraz minerałów w budynku dyrekcji Parku Krajobrazowego Góra św. Anny[28]

W obrębie miejscowości znajduje się kilka nieczynnych kamieniołomów wapienia triasowego i nefelinitu (w tym rezerwat geologiczny „Góra św. Anny”), kilka sztolni wykutych w skałach oraz 2 jaskinie[29].

Zespół klasztorny franciszkanów z kalwarią, Muzeum Czynu Powstańczego i pomnik czynu powstańczego w Górze Świętej Anny zostały wymienione w Kanonie Krajoznawczym Polski[30]. Oddział PTTK „Sudetów Wschodnich” w Prudniku przyznaje Kolarską Odznakę Turystyczną w „Królestwie Pradziada” za odwiedzenie m.in. Góry Świętej Anny[31].

Bitwa w rejonie Góry Świętej Anny w 1921[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Bitwa w rejonie Góry św. Anny.

Góra Świętej Anny w literaturze[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 35778
  2. ↑ Maps, Weather, and Airports for Gora Swietej Anny, Poland
  3. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-05].
  4. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 330 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  5. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
  6. ↑ Nazwa uznana 11 kwietnia 2008 za niemiecką nazwę dodatkową; w okresie niemieckim oficjalnie obowiązywała w latach 1934–1941 (w praktyce była już wcześniej używana na przemian z Annaberg). Wojewoda opolski odwołał się od decyzji uznania tej nazwy przez MSWiA, ponieważ wprowadzono ją w czasach nazistowskich, ostatecznie jednak zatwierdzono ją jako dodatkową nazwę w języku niemieckim.
  7. ↑ Przedwojenna mapa WiG.
  8. ↑ Nazwa oficjalna do 1934 i od 1941 (jako Annaberg O.S.). W praktyce już wcześniej używano także nazwy Sankt Annaberg.
  9. ↑ a b Nazwa śląska za: Reinhold Olesch, Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Berlin 1958. Użyto alfabetu ślabikorzowego. W wymowie – Świyntoł Anna.
  10. ↑ a b Nazwa śląska używana obecnie przez autochtonów, np. Anaberg: Ślazacy na pielgrzymce mniejszości narodowych, Piechty na pońć.
  11. ↑ a b Helena Lehr, Edmund Osmańczyk: Polacy spod znaku Rodła. Warszawa: MON, 1979.
  12. ↑ Knie 1830 ↓, s. 9,768.
  13. ↑ Amtsbezirk Annaberg O.S. (niem.)
  14. ↑ Ewald Stefan Pollok: Góra Św. Anny. Śląska świętość. Kraków: Wydawnictwo Żyrowa, 2000, s. 9. ISBN 83-907364-0-3.
  15. ↑ R. Niedźwiedzki. Klasztor na Górze na krawędzi zagłady. „Tygodnik Strzelec Opolski”. 23, 2008-06-03. 
  16. ↑ R. Niedźwiedzki. Pałac Odyna i socrealizm. „Tygodnik Strzelec Opolski”. 22, 2008-05-27. 
  17. ↑ a b c R. Niedźwiedzki. Kamienne symbole totalitarnych ideologii. „Gazeta Wyborcza Opole”, 2008-05-08. 
  18. ↑ R. Niedźwiedzki. Klasztor annogórski nad przepaścią. „Gazeta Wyborcza Opole”, 2008-05-10. 
  19. ↑ a b Encyklopedia powstań śląskich, Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1982.
  20. ↑ Kamienne symbole totalitarnych ideologii. opole.wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-14)]..
  21. ↑ Muzeum Śląska Opolskiego.
  22. ↑ Ekolog schodzi z drzewa - Archiwum tygodnika POLITYKA [online], archiwum.polityka.pl [dostęp 2017-11-23].
  23. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. opolskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 115. [dostęp 2013-01-13].
  24. ↑ Henryk Pyka. Artysta w służbie charyzmatu franciszkańskiego – kościół panewnicki i jego dzieła sztuki. „Szkoła Seraficka”. 1, s. 237–241, 2008. Katowice: Prowincja Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce. ISSN 1898-7842. 
  25. ↑ Radosław Dimitrow: Amfiteatr na Górze Świętej Anny rozpada się. NTO.pl. [dostęp 2008-09-09].
  26. ↑ Dimitrow R." Muzeum Krzyża Świętego powstało na Górze Św. Anny. To nowa atrakcja do zwiedzania. Nowa Trybuna Opolska 31 V 2020 [1]
  27. ↑ Muzeum Klasztorne - VisitOpolskie [online], visitopolskie.pl [dostęp 2020-10-11] (pol.).
  28. ↑ Robert Niedźwiedzki, Joachim Szulc, Marek Zarankiewicz: Przewodnik geologiczny. Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej. Stowarzyszenie Kraina św. Anny, 2012, s. 52. ISBN 978-83-63036-04-1.
  29. ↑ Robert Niedźwiedzki, Joachim Szulc, Marek Zarankiewicz: Przewodnik geologiczny. Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej. Stowarzyszenie Kraina św. Anny, 2012, s. 51–62. ISBN 978-83-63036-04-1.
  30. ↑ Kanon Krajoznawczy Polski [online], pttk.pl [dostęp 2024-01-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
  31. ↑ Regulamin Kolarskiej Odznaki Turystycznej w „Królestwie Pradziada” [online], prudnik.pttk.pl [dostęp 2024-01-08].
  32. ↑ Norbert Bonczyk, „Góra Chełmska, czyli Święta Anna z klasztorem oo. franciszkanów. Wspomnienia z 1875 r.”, Wrocław, 1886. pbi.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-19)]..

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Leśnica
Miasta
Wsie
Części
miejscowości
Części
miasta

Pomniki historii
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Góra_Świętej_Anny_(województwo_opolskie)&oldid=72531433”