Głowa owadów

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Głowa owada)

Głowa (łac. caput, cephalon, syncephalon, synciput)[1] – przedni odcinek ciała owada, złożony zazwyczaj z 6 zespolonych ze sobą pierścieni[1], tworzących jednolitą puszkę głowową (epicranium). Na głowie owada położone są oczy złożone, przyoczka, czułki, a po stronie dolnej otwór gębowy w otoczeniu trzech par różnie ukształtowanych przysadek gębowych. Znajdują się na niej liczne receptory. Zewnętrzne skleryty głowy są rozdzielone szwami[1].

Głowa szarańczaka

Budowa[edytuj | edytuj kod]

Głowa nie wykazuje segmentacji u postaci dojrzałych. W rozwoju zarodkowym głowa powstaje z 6 segmentów:

  1. akronu wyposażonego w oczy złożone i oczy proste (z reguły od jednego do czterech),
  2. segmentu czołowego (antenalnego) z parą czułków,
  3. segmentu wstawkowego bez przysadek,
  4. segmentu żuwaczkowego z parą żuwaczek,
  5. segmentu 1 pary szczęk, z członowatymi szczękami 1 pary,
  6. segmentu 2 pary szczęk, z członowatymi szczękami 2 pary.

Typy ułożenia głowy[edytuj | edytuj kod]

Typy ułożenia głowy (od lewej): prognatyczny, ortognatyczny i hipognatyczny

Wyróżniane są następujące typy ułożenia głowy ze względu na jej ustawienie w stosunku do podłużnej osi ciała:

  • prognatyczny (gr. pro – przed; gnathos – szczęka[2]) – otwór gębowy skierowany ku przodowi[1][2], narządy gębowe stanowią przedłużenie osi ciała[3], występuje np. u biegaczowatych i termitów, rzadko u prostoskrzydłych (turkucie i nakwietnik trębacz);
  • ortognatyczny[a] (gr. orthos – prosto; gnathos – szczęka[2]) – otwór gębowy skierowany prostopadle ku dołowi, niewystający do przodu[2], płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt prosty[1][4], występuje u większości prostoskrzydłych;
  • hipognatyczny[a] (gr. hypo – pod; gnathos – szczęka[2]) – otwór gębowy skierowany w dół i ku tyłowi, płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt ostry[1], występuje np. u pluskwiaków różnoskrzydłych i niektórych prostoskrzydłych (m.in. u mieczników).

Typ hipognatyczny określany jest też nazwą opistognatyczny[4] (gr. opisthen – za; gnathos – szczęka[2]), pisaną także apistognatyczny (z ang. apisthognathous[2]) lub epistognatyczny[3].

Aparaty gębowe oraz ich budowa[edytuj | edytuj kod]

Gębowe narządy owadów to odnóża głowowe przystosowane do pobierania pokarmu. W ich skład wchodzą:

Ewolucyjne modyfikacje aparatów gębowych owadów
A-gryzący, B-gryząco-liżący (gryząco-ssący wg J. Wildego), C-ssący, D-kłująco-ssący, a-czułki, c-oko złożone, mx-maxillae, md-mandibulae, lb-labium, lr-labrum

Aparaty gębowe owadów odzwierciedlają różnorodność pobieranego przez nie pokarmu. W zależności od sposobu pobierania pokarmu rozróżnia się następujące typy budowy:

  • gryzący (ortopteroidalny) – najbardziej pierwotny typ; inne powstały przez modyfikację tego typu. Składa się z:
    • wargi górnej
    • żuwaczek (szczęki I pary), które u drapieżnych są ostro zakończone, a u roślinożernych tępo zakończone
    • członowanych żuchw (szczęki II pary), składających się z:
      • kotwiczki
      • pieńka
      • żuwki wewnętrznej
      • żuwki zewnętrznej
      • głaszczku żuchwowego
    • wargi dolnej (zrośnięte szczęki III pary), składającej się z:
      • podbródka
      • brody
      • języczków
      • przyjęzyczków
      • głaszczków wargowych

Spotykany jest u owadów drapieżnych, np. owady bezskrzydłe, chrząszcze, roślinożernych, np. prostoskrzydłe oraz u wielu larw przed wykształceniem bardziej wyspecjalizowanego typu.

Warga dolna larw ważek określana jest jako maska[5].

  • gryząco-ssący[6] (apoidalny) – uniwersalny typ aparatu gębowego występujący m.in. u pszczół miodnych i trzmieli. W odróżnieniu od innych owadów błonkoskrzydłych część ich aparatu gębowego przekształciła się w długi, owłosiony języczek zwany trąbką ssącą (proboscis), którym mogą wysysać nektar z kwiatów i pobierać wodę, ale zachowane silne żuwaczki pozwalają na gryzienie czy ugniatanie pokarmu albo innych substancji.
  • ssący (lepidopteroidalny) – służy do pobierania pokarmu płynnego, np. nektar kwiatów (motyle). Rurkę ssącą tworzą silnie wydłużone, złączone żuwki zewnętrzne. Żuwaczki uległy redukcji. Warga górna (mała półkolista płytka) przylega do żuwków.
  • liżąco-ssący – dolna warga zakończona aparatem filtracyjnym służy do zlizywania i filtrowania pokarmu (mucha domowa)
  • kłująco-ssący (hemipteroidalny) – wysoko wyspecjalizowany aparat umożliwiający wysysanie płynów z tkanek roślinnych (mszyce) lub zwierzęcych (wszy, pchły). Żuchwy stanowią nieczłonowane szczecinki tworzące rurkę ssącą i ślinową.
  • tnąco-liżący (tabanoidalny) – występuje u niektórych muchówek, np. bąkowatych
  • liżący (muskoidalny), składający się z:
    • miękkiego, błoniastego dziobka
    • ryjka
    • tarcz oralnych, składających się z przekształconych głaszczków wargowych.

Wewnątrz tarcz oralnych znajduje się sieć kanalików służących do filtracji pokarmu. Żuwaczki uległy redukcji.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b W pracy: Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1., na stronach 214–215, opisany w artykule typ ortognatyczny nazwany został typem hipognatycznyn, natomiast opisany w artykule typ hipognatyczny w wymienionej pracy nazwano typem epistognatycznym.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f Józef Razowski: Słownik entomologiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987. ISBN 83-01-07907-X.
  2. ↑ a b c d e f g Armand R. Maggenti: Online Dictionary of Invertebrate Zoology: Complete Work. University of Nebraska. (ang.).
  3. ↑ a b Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1.
  4. ↑ a b Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007. ISBN 978-83-881470-7-4.
  5. ↑ Grzegorz Tończyk, Jacek Siciński, (red.): Klucz do oznaczania makrobezkręgowców bentosowych dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. Warszawa: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2013, s. 80-82, seria: Biblioteka Monitoringu Środowiska. ISBN 978-83-61227-25-0.
  6. ↑ Jerzy Wilde, Jarosław Prabucki, Hodowla pszczół, 2009, ISBN 978-83-09-01039-5.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Entomologia stosowana pod redakcją B. Wilkaniec, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A.Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2006 ISBN 83-7160-412-2
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Głowa_owadów&oldid=66344404”