Henryk III Walezy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez XaxeLoled (dyskusja | edycje) o 19:17, 25 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Henryk Walezy (Polska)
Henryk III (Francja)
Ilustracja
Wizerunek herbu
Nieoparta na źródłach historycznych, współczesna (2009) rekonstrukcja herbu Henryka Walezego o charakterze autorskiej fantazji
Faksymile
król Polski
Okres

od 11 maja 1573 (wybór)
do 18 czerwca 1574[a]

Koronacja

21 lutego 1574

Poprzednik

Zygmunt II August

Następca

Anna Jagiellonka

król Francji
Okres

od 30 maja 1574
do 2 sierpnia 1589

Poprzednik

Karol IX Walezjusz

Następca

Henryk IV Burbon

Dane biograficzne
Dynastia

Walezjusze

Data i miejsce urodzenia

19 września 1551
Fontainebleau

Data i miejsce śmierci

2 sierpnia 1589
Saint-Cloud

Ojciec

Henryk II Walezjusz

Matka

Katarzyna Medycejska

Żona

Ludwika Lotaryńska

Odznaczenia
Order Świętego Michała (Francja) Order Ducha Świętego (Francja) Order Podwiązki (Wielka Brytania)
Henryk Walezy i Ludwika Lotaryńska
„Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja.”, Jan Matejko
Wjazd poselstwa polskich senatorów po Henryka Walezego do Paryża
Bal wydany w Paryżu w 1573 roku na cześć poselstwa polskiego
Polskie poselstwo u Henryka Walezego, obraz Teodora Axentowicza

Henryk Walezy (fr. Henri de Valois), właśc. Edward Aleksander (ur. 19 września 1551 w Fontainebleau, zm. 2 sierpnia 1589 w Saint-Cloud) – pierwszy elekcyjny król Polski i wielki książę litewski w latach 1573–1574, od 1574 król Francji jako Henryk III (ostatni władca Francji z dynastii Walezjuszów); wcześniej do 1574 jako członek domu francuskiego: książę Angoulême (od 1551), książę Orleanu (od 1573) i książę Andegawenii (od 1566).

Jako czwarty syn Henryka II Walezjusza i Katarzyny Medycejskiej miał niewielkie szanse na tron francuski, dlatego uznano go za dobrego kandydata do tronu Rzeczypospolitej po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego króla z dynastii Jagiellonów. Mimo uwikłania rodu Walezjuszy w noc św. Bartłomieja i obaw przed przeniesieniem waśni religijnych do Rzeczypospolitej, podczas wyboru nowego monarchy szlachta poparła jego kandydaturę. Wśród przegranych kandydatów byli m.in. syn cesarza Austrii Ernest Habsburg, car moskiewski Iwan IV Groźny i król szwedzki Jan III Waza.

Rządy Henryka III w Polsce i na Litwie były krótkie, wywarły jednak duży wpływ na przyszły kształt ustrojowy Rzeczypospolitej. Opracowane przez Sejm podczas bezkrólewia artykuły henrykowskie formalnie zmieniły państwo w monarchię elekcyjną z królem wybieranym po śmierci poprzednika metodą wolnej elekcji. Tymczasem we Francji sytuacja dynastyczna drastycznie się skomplikowała: Ludwik Walezjusz zmarł jeszcze w dzieciństwie, najstarszy brat Henryka, Franciszek II, w 1560, trzeci w kolejności do tronu Karol IX Walezjusz zmarł w wieku zaledwie 23 lat w maju 1574 nie pozostawiając legalnego następcy tronu. Tym samym młodszy od Karola o nieco ponad rok Henryk stał się pierwszym pretendentem do tronu francuskiego. W kilka dni po otrzymaniu wieści o śmierci brata Henryk potajemnie uciekł z Krakowa i udał się do Francji, gdzie w lutym 1575 został koronowany na króla Francji. Ostatecznie szlachta Rzeczypospolitej uznała ucieczkę króla za abdykację i na jego następcę wybrała Annę Jagiellonkę.

We Francji panowanie Henryka przypadło na szczyt trwających od lat 60. XVI wieku wojen religijnych. Widział on ratunek dla Francji w tolerancji religijnej i wzmocnieniu władzy centralnej, jego zapleczem stała się frakcja tzw. Politiques. Jego zamierzenia i plany poważnie ograniczały jednak ciągłe waśnie między ruchami politycznymi wspieranymi przez ościenne mocarstwa: wspieraną przez Hiszpanię Ligą Katolicką, popieranymi przez Anglię i Niderlandy Hugenotami i partią Malkontentów, ruchem jednoczącym katolickich i protestanckich arystokratów sprzeciwiających się absolutystycznym zapędom króla. Ostatnia z partii kierowana była przez najmłodszego brata monarchy, księcia d’Anjou. Ten zmarł w 1584, jako przedostatni z męskich potomków Henryka II. Jako że Henryk III do tego czasu nie doczekał się potomstwa, duże szanse na odziedziczenie tronu zyskał jego kuzyn, król Nawarry Henryk III Burbon, protestant. Jego kandydatura na nowo ożywiła wojny religijne, które przerodziły się w spór dynastyczny znany pod nazwą wojny trzech Henryków (fr. Guerre des trois Henri)

[potrzebny przypis]. W jej apogeum Henryk został zamordowany przez Jacques’a Clémenta, dominikanina i katolickiego fanatyka[3]. Wbrew intencjom jego mocodawców z Ligi Katolickiej, następcą Henryka III został król Nawarry, który przeszedł na katolicyzm, przyjął imię Henryka IV i został pierwszym francuskim władcą z dynastii burbońskiej.

Pochodzenie

Henryk Walezy był czwartym synem Henryka II, króla Francji i Katarzyny Medycejskiej. Na chrzcie otrzymał on imiona Edward Aleksander. Pierwsze imię otrzymał po ojcu chrzestnym, angielskim królu Edwardzie VI[4]. Imię Henryk przyjął dopiero na bierzmowaniu w roku 1564. Jego dwaj starsi bracia, Franciszek II i Karol IX, byli królami francuskimi. Matka za wszelką cenę chciała osadzić wszystkich swych synów na tronie i gdy nie powiodły się inne plany wobec Henryka (małżeństwa z królową Anglii Elżbietą i królową Szkotów Marią oraz osadzenia Henryka na tronie Algierii), zdecydowała się starać o tron Polski.

Młodość

W 1560 roku Edward Aleksander Walezjusz został mianowany księciem Angoulême i Orleanu. W wieku ośmiu lat otrzymał własny dwór[5]. W 1566 roku Henryk został księciem Andegawenii. Był ulubionym synem swojej matki, ale nie miał dobrych stosunków z rodzeństwem. Karol IX nie lubił brata i obawiał się go, więc kiedy pojawiła się szansa objęcia tronu polskiego przez Henryka, dał bratu pełne poparcie. Młodszy brat księcia Andegawenii, Franciszek Herkules, również nie przepadał za Henrykiem i, kiedy ten został królem Francji, brał udział w spiskach przeciwko niemu. Siostra Małgorzata początkowo była z nim bardzo zżyta, później jednak dołączyła do grona jego przeciwników[potrzebny przypis].

W młodości był uznawany za najzdolniejszego z synów Henryka II i Katarzyny, ale już wówczas pojawiły się plotki o jego rzekomych skłonnościach homoseksualnych. Był przystojny, wysoki i dobrze zbudowany. Nie miał najlepszego zdrowia, ale prowadził bardzo aktywny styl życia. W przeciwieństwie do ojca i starszych braci nie lubił polowań i ćwiczeń fizycznych, aczkolwiek był znakomitym szermierzem. Interesował się za to sztuką i literaturą. Znał język włoski i czytał Machiavellego. Wychowany na katolickim dworze na pewnym etapie swojego życia zaczął przejawiać sympatię dla protestantyzmu. W wieku 9 lat kazał nazywać siebie „małym hugenotem”, odmówił uczestnictwa we mszy, śpiewał protestanckie psalmy siostrze Małgorzacie, a nawet uszkodził posąg świętego Pawła. Matka wyperswadowała mu jednak zainteresowania protestantyzmem i Henryk stał się gorliwym katolikiem[potrzebny przypis].

Henryk w 1570 roku

Upodobania Henryka wyróżniały go również na francuskim dworze, a po przybyciu do Polski stały się przyczyną szoku kulturowego. W 1573 roku ambasador wenecki w Paryżu, Morisoni, donosił swoim zwierzchnikom, że Henryk wydawałby się poważny, gdyby nie ubiór i ozdoby w których się lubuje, a które nadają mu pozory miękkości i prawie kobiecej delikatności. Oprócz wspaniałych strojów zdobionych drogimi kamieniami i perłami, Henryk nosił naszyjnik ze złota i bursztynu, uszy zaś miał przekłute na wzór mody damskiej. Nie zadowalał się on noszeniem jednego kolczyka w każdym z nich, potrzeba mu aż podwójnych wraz z wisiorkami, ozdobionymi drogimi kamieniami i cennymi perłami. W czerwcu 1577 roku na balu wydawanym przez Katarzynę Medycejską Henryk pojawił się cały w diamentach, brylantach i perłach. Jego włosy były posypane fioletowym proszkiem a strój błyszczącym brokatem. We Francji Henryk zyskał przydomek „księcia Sodomy”[potrzebny przypis].

Okres młodości Henryka, to narastające we Francji konflikty religijne, które kilka lat wcześniej przerodziły się w otwartą wojnę domową między katolickim królem a francuskimi kalwinistami, zwanymi powszechnie hugenotami. W 1569 roku Henryk Andegaweński stanął na czele armii królewskiej i odniósł szereg zwycięstw nad hugenotami, między innymi 13 marca pod Jarnac oraz 30 października pod Moncontour. Niewyjaśniony pozostaje udział Henryka w wypadkach nocy świętego Bartłomieja, ale sprawa ta znacznie skomplikowała starania Henryka o koronę polską. Przeciwnicy francuskiej kandydatury straszyli szlachtę, że Henryk zrobi nad Wisłą kolejną taką noc[potrzebny przypis].

Droga do polskiego tronu

 Zobacz też kategorię: Elekcja 1573.

Francja zainteresowała się koroną polską dla młodszego brata króla już w roku 1572. Z poselstwem do umierającego Zygmunta Augusta wyruszył Jean de Balagny prosząc o zgodę na małżeństwo Henryka z siostrą Zygmunta, Anną. Balagny nie został jednak dopuszczony do łoża śmierci króla i powrócił do Francji z niczym. Wkrótce po śmierci Zygmunta w Rzeczypospolitej pojawił się kolejny francuski emisariusz, Jean de Monluc, biskup Valence, ojciec de Balagny’ego i stronnik hugenotów. Od razu musiał stawić czoła reakcji Polaków na wieść o nocy świętego Bartłomieja, która dotarła nad Wisłę mniej więcej razem z Monlukiem. Masakra hugenotów tak podziałała na polską opinię publiczną, że sekretarz biskupa, Jean Choisnin, donosił do Paryża: nie godziło się prawie wspominać imion króla, królowej i księcia andegaweńskiego.

Monluc i jego stronnicy rozpoczęli zatem akcję propagandową, mającą na celu wybielenie postaci Henryka. Pisano więc, że książę andegaweński za wszelką cenę chciał zapobiec masakrze, a gdy już do niej doszło przeciwstawiał się furii i okrucieństwu tłumów, a nawet ukrywał hugenotów. Polaków jednak nie przekonał i już po dokonanej elekcji podskarbi koronny Hieronim Bużeński powiedział biskupowi, aby ten nie próbował już przekonywać, że Henryk nie brał udziału w rzezi i nie jest wcale okrutnym tyranem, albowiem – rządząc w Polsce – będzie musiał raczej on się bać poddanych, a nie poddani jego.

Wybory nowego władcy polskiego po okresie bezkrólewia odbyły się w kwietniu i maju 1573 roku na prawym brzegu Wisły, naprzeciw Warszawy, pod wsią Kamień (obecnie Kamionek, część dzielnicy Praga-Południe). Najpoważniejszymi kandydatami do korony obok brata króla francuskiego byli: syn cesarza Maksymiliana II arcyksiążę Ernest Habsburg, car Iwan IV Groźny i Jan III Waza, król szwedzki, mąż Katarzyny Jagiellonki, siostry Zygmunta Augusta. Pod Warszawą stawiło się około 50 tysięcy osób, które uczestniczyły w głosowaniu. Najpierw odbyła się prezentacja kandydatów, której dokonali zagraniczni posłowie. Następnie zaczęto spisywać, lecz już w węższym gronie wybranych do komisji, „artykuły dla króla”. Miały to być uprawnienia i zobowiązania panującego. Po ich zatwierdzeniu, 5 kwietnia 1573 roku, odbyło się głosowanie nad pretendentami do tronu. Zwycięzcą okazał się kandydat francuski. Kilka dni po elekcji posłowie przyszłego monarchy zaprzysięgli w jego imieniu uchwalone przed wyborem postanowienia ogólne – były to tak zwane artykuły henrykowskie. Przyjęto również osobiste zobowiązania elekta, noszące nazwę pacta conventa[6]. Wybrano też poselstwo, które miało udać się do Paryża, aby oficjalnie zawiadomić księcia francuskiego o wyborze na Króla Polskiego i Wielkiego Księcia Litewskiego i odebrać od niego przysięgę potwierdzającą przyjęcie uchwał elekcyjnych (artykułów i paktów) oraz możliwie szybko sprowadzić go do Rzeczypospolitej.

Poselstwo wysłano okazałe i godne. Pertraktacje z Henrykiem i jego bratem, królem Francji Karolem IX, trwały dość długo. Opór budziły przede wszystkim artykuły dotyczące swobody wyznaniowej i możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa królowi. Ostatecznie obaj władcy uznali i zaprzysięgli 22 sierpnia 1573 dawne i nowe prawa. Po tym fakcie poselstwo doręczyło Henrykowi dokument elekcyjny. Henryk Walezy został ogłoszony królem Polski.

Do granic Polski dotarł po dwumiesięcznej podróży w końcu stycznia 1574 roku. Orszak królewski, liczący 1200 koni, wozy z bagażami oraz karety z damami dworu i niewiastami lekkich obyczajów, ciągnął przez Heidelberg, Fuldę, Torgau, Frankfurt. Na Łużycach oczekiwał go książę piastowski Jerzy II Brzeski, który towarzyszył królowi aż do polskiej granicy. Granicę przekroczono w Międzyrzeczu, gdzie monarchę uroczyście powitała delegacja senatu z biskupem kujawskim, wojewodowie i kasztelanowie. Później przez Poznań i Częstochowę udano się w kierunku Krakowa, gdzie nastąpiło oficjalne powitanie.

„Wszyscy senatorowie zebrani z Polski, Litwy i wszystkich ziem Rzeczypospolitej wyprowadzili z miasta ogromne swoje roty, które szeroko i daleko rozwinięte przedstawiały widok wielkiego i ślicznego wojska. Chorągwie te były kosztownie odziane, odznaczające się doborem pięknością uzbrojenia i koni [...]. Poczty senatorów składały się nie tylko z ich chorągwi, albowiem przyłączyła się do nich jeszcze nieskończona moc szlachty i urzędników królestwa”.

Henryka witali senatorowie, biskupi, ministrowie, dworzanie, żacy. 21 lutego 1574 roku w katedrze wawelskiej ówczesny arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, Jakub Uchański, koronował Henryka Walezego na króla Polski. Ceremonię zakłóciło wystąpienie marszałka wielkiego koronnego, Jana Firleja, który domagał się, by król zaprzysiągł akty gwarantujące prawa protestantom.

Dodatkowe warunki

Uzgadniając elekcję Walezego, planowano jego małżeństwo z Anną Jagiellonką, siostrą Zygmunta II Augusta. Była ona jednak starsza od Henryka prawie o 30 lat, toteż młody król nie spieszył się z małżeństwem. Wyruszył do swego nowego królestwa dopiero w listopadzie. Romansował bowiem w tym czasie z Marią de Clèves i nie uśmiechała się mu łożnica sędziwej Jagiellonki. Jechał powoli, zatrzymując się wiele razy. W Lotaryngii nawiązał romans z Ludwiką de Lorraine-Vaudémont, która później miała zostać jego żoną.

Pierwsze spotkanie z Anną nie wypadło nazbyt zachęcająco. Henryk wypowiedział kilka zdawkowych słów i czym prędzej opuścił jej komnaty. Po trzech dniach został koronowany, chociaż nie obeszło się bez różnych przepychanek związanych z rotą przysięgi. Zaczęły się bale i turnieje, ale król coraz bardziej ociągał się z poślubieniem swojej jagiellońskiej narzeczonej. Symulował chorobę lub po prostu zamykał się we własnych komnatach i nie dopuszczał do siebie nikogo. Opowiadano wprawdzie, że zabawiał się wtedy ze swoimi faworytami i że kazał sprowadzać na zamek damy lekkich obyczajów. Pisał również bez przerwy listy do Francji – te wysyłane do Marii de Cond kreślił nawet własną krwią. Plotki narastały coraz bardziej. „Sprowadzał nie tylko do ogrodu blisko Zwierzyńca francuskie rozpustnice, ale nadto włoskim ohydnym nałogom nie przepuścił” – pisał kronikarz.

Anna ciągle czekała, a Henryk nadal zwlekał. W czerwcu wyprawiono wreszcie wielki bal, który potraktowano jako oficjalne zaręczyny. Nazajutrz król dowiedział się jednak o śmierci swego brata, co sprawiło, iż zaczął ubiegać się o koronę francuską, zaniedbując niebywale swe obowiązki monarchy.

Zabójstwo kasztelana przemyskiego Andrzeja Wapowskiego w czasie koronacji Henryka Walezego, obraz Jana Matejki

Niełatwe początki rządów

Od samego początku rządom Henryka towarzyszyły spory o zakres jego władzy. Henryk nie zaprzysiągł w katedrze zobowiązujących go artykułów (poza pokojem wyznaniowym). Wobec tego sejm koronacyjny rozjechał się na znak sprzeciwu bez podjęcia uchwał, ostrzegając monarchę, że może zostać zniesiony z tronu. Henryk nie dowierzał tym groźbom i rozpoczął sądy. Jednakże jego wyroki uznawano za stronnicze i zbyt łagodne. Rozdał nieobsadzone urzędy i przekazał wielu dostojnikom dobra królewskie, ale niechętni mu twierdzili, że nie wykorzystał możliwości zasilenia przy tej okazji skarbu koronnego.

Charakterystyka panowania

Henryk Walezy obejmując władzę w Polsce miał 23 lata i niewiele doświadczenia politycznego. Jego rządy w Polsce cechowała nieznajomość stosunków, niekorzystny wybór doradców (Zborowscy) oraz małe zainteresowanie sprawami polskimi. Był wszechstronnie wykształcony, odważny i ambitny. Lubił wspaniałe, zdobione drogimi kamieniami stroje, nosił biżuterię i używał pachnideł. Miał przekłute uszy i nosił podwójne, wysadzane perłami, kolczyki z wisiorkami. W Polsce powszechnie uznano te upodobania za przejaw zniewieściałości. Na dworze Henryka było wielu mężczyzn malujących sobie twarze, strojących się w klejnoty i perfumy. Podobno niektórzy z nich pełnili funkcję królewskich kochanków. Henryk nie znał polskiego, więc udział w życiu publicznym niezmiernie go nudził. Wieczory i noce spędzał na rozrywkach, za dnia najchętniej spał. Grał w karty i przegrywał olbrzymie sumy, pobierane ze skarbu państwa. Na wydawanych przez króla ucztach występowały nagie dziewczęta. Nie traktował też poważnie obowiązków królewskich – na przykład, aby uniknąć przyjmowania interesantów, potrafił spędzić dwa tygodnie w łóżku, pozorując chorobę.

Ucieczka do Francji

Ucieczka Henryka Walezego z Polski obraz Artura Grottgera
Kapliczka „Bądź Wola Twoja” w Pszczynie na prawdopodobnym miejscu, gdzie delegacja polska doścignęła króla Henryka Walezego

Niebawem, w czerwcu 1574 roku, Henryk odebrał wiadomość o śmierci brata (30 maja), króla Karola IX. Kilka dni później, nocą z 18 na 19 czerwca 1574, potajemnie, nie zasięgnąwszy rady senatu, w przebraniu opuścił Wawel i udał się pospiesznie w kierunku granicy. Królowi towarzyszyli jego lokaj Jan du Halde, dworzanin Gilles de Souvré, lekarz Marek Miron i kapitan gwardii Mikołaj de Larchant. Odjazd króla jednak zauważono i natychmiast wyruszyła za nim pogoń kierowana przez kasztelana wojnickiego Jana Tęczyńskiego.

Kiedy orszak Henryka zbliżał się do granicy, zauważył go starosta oświęcimski. Zrzucił on ubranie, skoczył do rzeki i, płynąc w kierunku króla, krzyczał: Najjaśniejszy panie, czemu uciekasz? Tuż za granicą (według tradycji: na rogatkach Pszczyny) dopadł Henryka pościg wysłany z Krakowa. Henryk odrzucił prośby o powrót do kraju i ustanowienie przed oficjalnym wyjazdem rządów zastępczych. Obiecał, że za kilka miesięcy powróci. Nie zrobił tego. Biskup Karnkowski wysłał do Francji delegację z Janem Dymitrem Solikowskim na czele, która bezskutecznie w Chambery namawiała Henryka do powrotu.

Konsekwencje ucieczki króla

Przebywający w Krakowie ministrowie i senatorowie małopolscy zawiadomili o wyjeździe króla Wielkopolan i Litwinów. Prymas zwołał na koniec sierpnia sejm. Prawie wszyscy senatorowie byli początkowo przeciwni ogłoszeniu bezkrólewia i nowej elekcji, natomiast większość posłów uważała, że potajemny wyjazd Henryka uwalnia poddanych od zobowiązań wobec monarchy i pozwala na wybór nowego. W wyniku długich dyskusji 15 września wysłano poselstwo (Tomasz Drohojewski) z listem do króla, wyznaczając mu jako ostateczny termin powrotu do kraju na 12 maja 1575 roku. Zapowiedziano jednocześnie, że w razie niedotrzymania tego terminu Henryk utraci tron. Henryk obiecywał posłom sejmowym szybki powrót.

W kraju miały działać do tego czasu konfederacje szlacheckie i kapturowe, podobnie jak w czasie poprzedniego bezkrólewia. Henryk Walezy nie spełnił obietnicy powrotu, uznano więc tron za pusty i zapowiedziano nową elekcję.

Henryk nigdy nie zrzekł się władzy w Rzeczypospolitej i po detronizacji do końca życia uważał się za jej prawowitego monarchę. Używał m.in. herbów z polskim Orłem i litewską Pogonią[7].

Zderzenie kultur

Krótkie panowanie Henryka Walezego na Wawelu było prawdziwym zderzeniem cywilizacyjnym pomiędzy rzeczywistością polską a francuską. Młodego króla i jego francuską świtę dziwiły urządzane przez polskich poddanych pijatyki, rozczarowało ubóstwo polskich wsi i surowy klimat kraju. Polacy natomiast uważali Francuzów za zniewieściałych, a władcy mieli za złe cudzoziemskie stroje i zamiłowanie do biżuterii[8][potrzebny przypis].

Z drugiej jednak strony Walezy był oczarowany Wawelem, zamkiem wygodnym i przestronnym, trzy razy większym od ówczesnego Luwru. To tutaj właśnie Walezy po raz pierwszy zetknął się z udogodnieniami w postaci wychodków i kanalizacji[potrzebny przypis]. Ówczesna Francja nie znała takich rozwiązań – arystokracja zamieszkująca francuskie pałace i zamki załatwiała potrzeby fizjologiczne, gdzie się dało (często były to kominki i korytarze)[9]. Według legendy lub anegdoty Henryk Walezy, uciekając z Krakowa do Paryża, wywiózł z sobą także komplet widelców, które jakoby zobaczył po raz pierwszy w Polsce[10], a które we Francji miały być nieznane[11][12][13][d]. W konsekwencji niektóre źródła przypisują Walezemu upowszechnienie zwyczaju jedzenia sztućcami we Francji[16], choć inne wskazują, że zwyczaj ten upowszechniła na dworze francuskim już matka Henryka, Katarzyna Medycejska[17][18].

Henryk Walezy we Francji

jako król Francji Henryk III

Henryk wrócił do Francji w trakcie trwania kolejnej wojny religijnej (1574–1576). 13 lutego 1575 Henryk został koronowany w Reims na króla Francji. Dwa dni później poślubił Ludwikę Lotaryńską, córkę Mikołaja Lotaryńskiego, księcia de Mercœur, i Małgorzaty, córki Jana III, hrabiego d’Egmont. Nie mając pieniędzy na kontynuację wojny, musiał pójść na szerokie ustępstwa wobec hugenotów. Potępił wydarzenia, które miały miejsce w czasie nocy świętego Bartłomieja sprzed dwóch lat oraz zawarł w 1576 roku traktat pokojowy, w którym hugenoci uzyskali przyzwolenie na swobodę wiary i na udział w parlamentach prowincji. Faktycznie wiele miast hugenockich uzyskało wtedy niezawisłość od władzy królewskiej. Oburzeni tymi ustępstwami katolicy powołali zbrojną Ligę Katolicką, z zamiarem obalenia Henryka III i kontynuowania walki z hugenotami.

Na czele wspomnianej Ligi Katolickiej stanęli dwaj bracia Gwizjusze, książę Henryk I de Guise i kardynał Ludwik de Guise. W 1577 roku wybuchła, szósta już, religijna wojna domowa, która trwała trzy lata. Protestanci stawiali zbrojny opór, a ich wojskami dowodził, ocalały z rzezi w czasie nocy świętego Bartłomieja, król NawarryHenryk Burbon. Zakończyła się ona traktatem we Fleix.

W 1584 roku zmarł bezpotomnie młodszy brat Henryka, Franciszek Herkules d’Anjou. Sam Henryk III również był bezdzietny, ponadto wykazywał kobiece cechy i lubił okazyjnie podczas balów przebierać się za kobiety.

Jego zachowanie, ale także stroje, fryzury i biżuteria (Walezy uważał, że władca powinien podkreślać swoje miejsce w hierarchii) szokowały współczesnych mu ludzi i do dziś przetrwał pogląd o jego homoseksualizmie[19] zwanym wówczas sodomią. Jednak pogląd ten znajduje potwierdzenie jedynie w publikacjach opłacanych w czasach Walezego przez niechętnych mu Gwizjuszy lub przekazach, wrogo nastawionych wobec Francji, dyplomatów. Jego rzekomy homoseksualizm jest trudny do obrony wobec znanych faktów jego romansów (miłość do Marii de Clèves) oraz powtarzanej na dworach informacji o przebytych w młodości chorobach wenerycznych. Badacze nie wykluczają skłonności Henryka do obu płci (inaczej mówiąc, biseksualizmu) i, wspominając o jego matce (Katarzynie Medycejskiej), mówią o freudowskiej matce kastrującej[20].

Po śmierci księcia Andegawenii tron Francji – zgodnie z prawem salickim – winien przypaść najbliższemu krewnemu Henryka III w linii męskiej. Był nim, choć bardzo dalekim (21 stopień pokrewieństwa), Henryk z Nawarry, wódz hugenotów.

Perspektywa objęcia francuskiego tronu przez protestanta zaktywizowała Ligę Katolicką, której poparcia finansowego i militarnego udzielał król Hiszpanii Filip II a moralnego papież Sykstus V. W 1585 roku rozpoczęła się więc kolejna wojna religijna, zwana popularnie „wojną trzech Henryków” (Henryka III, Henryka z Nawarry i Henryka de Guise). Henryk z Nawarry odnosił liczne sukcesy militarne, a poparcia udzielała mu królowa angielska Elżbieta i protestanccy książęta niemieccy. Król Henryk III starał się o doprowadzenie do pokoju.

12 maja 1588 zawsze ultrakatolicki Paryż zbuntował się przeciwko swojemu królowi. Henryk III uciekł z miasta, do którego wkroczył entuzjastycznie witany książę de Guise. Henryk III przeniósł się do Blois, gdzie zwołał Stany Generalne. Przybył na nie również książę de Guise. 23 grudnia książę został zamordowany, kiedy szedł na posiedzenie rady królewskiej. 24 grudnia ścięto jego brata, kardynała Ludwika. Krok ten spowodował odwrócenie się katolickiej części Francji od Henryka, który w tej sytuacji wykonał wielką woltę polityczną i zawarł przymierze z Henrykiem z Nawarry (kwiecień 1589). Na wieść o tym papież Sykstus V rzucił klątwę na Henryka.

Śmierć

Posiłkowany przez króla Nawarry Henryk III rozpoczął oblężenie niepokornego Paryża. W środę, 1 sierpnia 1589, dominikanin Jacques Clément poprosił o audiencję u króla. Król przebywał wówczas w Saint-Cloud, skąd kierował oblężeniem. Zakonnik twierdził, że ma ważne informacje, więc zaprowadzono go do Henryka, który właśnie znajdował się na sedesie[potrzebny przypis]. Mnich przyklęknął przed królem i podał mu list, a kiedy Henryk zaczął czytać, zadał mu cios nożem w podbrzusze. Królowi udało się skaleczyć w czoło zamachowca, którego zadźgano mieczami, a ciało wyrzucono przez okno.

Wezwani medycy włożyli wnętrzności z powrotem do ciała i zrobili Henrykowi lewatywę. Wkrótce została ona wydalona przez ranę, co uznano za dobry znak. Nastrój Henryka poprawił się, ale kilka godzin później dostał silnej gorączki i zrozumiał, że zbliża się śmierć. W obecności świadków wyznaczył Henryka z Nawarry na swojego następcę. W nocy poprosił o ostatnie sakramenty. Spowiednik zapytał go, czy wybacza swoim wrogom, także tym, którzy nasłali na niego mordercę. Im również wybaczam i proszę Boga, aby zechciał im odpuścić winy, tak jak chciałbym, by odpuścił moje – odpowiedział król. Przeżegnał się dwa razy i zmarł o godzinie trzeciej nad ranem.

Zabalsamowane ciało Henryka pochowano tymczasowo w Compiègne, w opactwie Saint-Cornille. Urnę z sercem Henryka zamurowano przed głównym ołtarzem kościoła w Saint-Cloud. Kiedy nastał pokój Henryk pozostał jednak w Compiègne. Nowy król, Henryk IV Burbon, nie przeniósł go do bazyliki Saint Denis, gdyż przepowiedziano mu, że spocznie w tej samej bazylice tydzień po Henryku III. Przenosiny ciała ostatniego Walezjusza na francuskim tronie nastąpiły dopiero w 1610 roku. Kilka tygodni później Henryk IV zginął z ręki zamachowca którym był fanatyk religijny[3].

Odznaczenia

Jako król Francji był od dnia koronacji 20 lutego 1575 wielkim mistrzem Orderu Świętego Michała, ale z powodu spadku jego znaczenia 31 grudnia 1578 utworzył Order Ducha Świętego[21] – najwyższe odznaczenie królestwa Francji, nazwane tak na pamiątkę wyboru na króla Polski i objęcia tronu Francji, które to wydarzenia miały miejsce w dniach w których obchodzono Zesłania Ducha Świętego.

Został też odznaczony angielskim Orderem Podwiązki 28 lutego 1585 roku[22][23].

Henryk w kulturze

Henryk jest jednym z bohaterów powieści Aleksandra Dumasa (ojca) Królowa Margot. W filmowej adaptacji książki z 1994 roku w reżyserii Patrice’a Chéreau w postać Henryka wcielił się Pascal Greggory.

Galeria

Genealogia

Franciszek I
ur. 12 IX 1494
zm. 31 III 1547
Klaudia Walezjuszka
ur. 1499
zm. 1524
Lorenzo II Medyceusz
ur. 9 IX 1492
zm. 4 V 1519
Madeleine de la Tour d’Auvergne
         
     
  Henryk II
ur. 31 III 1519
zm. 10 VII 1559
Katarzyna Medycejska
ur. 13 IV 1519
zm. 5 I 1589
     
   

Ludwika Lotaryńska

ur. 30 IV 1553
zm. 29 I 1601
OO   15 II 1576
Henryk III Walezy
ur. 19 IX 1551
zm. 2 VIII 1589

Szablon:Gengen

Rozmaitości

Droga Henryka do Francji, po ucieczce z Polski prowadziła przez Włochy, o czym świadczyć miała tablica odkryta przez Henryka Lubomirskiego w latach 1832–1833 na ścianie domu patrycjusza weneckiego, położonego nad rzeką Brentą, pomiędzy Padwą a Mestre o następującej treści (po łacinie):

HENRICUS VALESIUS REX
Cum e Poloniae Regno Quod Ejus Sumae Virtuti
merito fuerat delatum. In Gallia Carolo Fratre
IX. Rege Vita Functo ad Patrium. Et Avitum
lret. Hoc. Iter Faciens. Ultro Ad Has Aedes
Divertit. Tota Fere. Italia Comitante Anno
Salutis M.D.LXXIV.VI. Calend. Aug. Tantae
Umanitatis Memor Foedericus Contafnus. D.M.
Proc. Fundi Dominus.
M.P.


Król Henryk Walezy, po śmierci brata swego Karola IX.,

króla francuskiego, wracając z polskiego królestwa, które słusznie
jego wielkim przymiotom ofiarowane było, na ojczyste swe
dziedzictwo, w przejeździe swoim do tego tu wstąpił domu,
w towarzystwie prawie całych Włoch, roku zbawienia 1574. dnia 6.
sierpnia. Tej uprzejmości pamiętny Fryderyk Contafnus, miejsca

właściciel ten napis położył[e]

Uwagi

  1. Po ucieczce króla nie zostało ogłoszone bezkrólewie, formalnie Henryk Walezy tron polski utracił 12 maja 1575 z upływem ultimatum dotyczącym powrotu do Polski.
  2. fr. Henry, par la grace de Dieu roy de France et de Pologne[1];
  3. fr. Henry, par la grace de Dieu roy de France et de Pologne, grand duc de Lithuanie[2]
  4. Por. rysunek Mai Berezowskiej Król Henryk Walezy na koniu z widelcem – ilustracja na okładce książki Łyżka za cholewą, a widelec na stole z 1974[14][15].
  5. Oryginał i tłumaczenie zamieszczono w II tomie antologii Sławianin wydanej w 1839 we Lwowie[24]. Pisownia oryginalna.

Przypisy

  1. Bruguier-Roure 1889 ↓, s. 295.
  2. Solar 1842 ↓, s. 146.
  3. a b Carl Sifakis, Encyklopedia morderstw,Universitas Kraków 2007, s.138,
  4. Grzybowski 1985 ↓, s. 9.
  5. Grzybowski 1985 ↓, s. 18.
  6. Tekst łaciński i polski w: Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Tom 3 Władysław Plater, Warszawa 1858 s. 220 - 228.
  7. Spórna, Wierzbicki i Wygonik 2003 ↓, s. 152.
  8. Piotr Oczko, Dlaczego nie chcę pisać o staropolskichsamcołożnikach? Przyczynek do „archeologii” gay studies w Polsce, „Teksty Drugie“, 2008, 5, s. 34.
  9. Grzybowski 1985 ↓, s. 12.
  10. Ludwik Stomma: Dzieje smaku. Poznań: Wydawnictwo SENS, 2003, s. 167. ISBN 83-86944-44-7.
  11. „Dziennik Polski” 2007 ↓, § 1–3.
  12. Adamczewski 2014 ↓, § 1–3.
  13. Tadeusz Przypkowski: Prologowa gawęda. W: Maja Berezowska, Stefania i Tadeusz Przypkowscy, Magdalena Samozwaniec: Łyżka za cholewą a widelec na stole: mała kulinarna silva rerum. Kraków: Wyd. Literackie, 1974, s. 10, 12.
  14. Berezowska 1974 ↓.
  15. Berezowska i Kiełczewski 1980 ↓.
  16. Willy 2007 ↓, s. 110.
  17. Killinger 2005 ↓, s. 108.
  18. Civitello 2007 ↓, s. 139.
  19. Sibalis 2004 ↓, § 1–11.
  20. Nieuważny 2007 ↓.
  21. Grzybowski 1985 ↓, s. 194–195.
  22. Freer 1858 ↓, s. 388.
  23. List of the Knights of the Garter. heraldica.org, 2014.
  24. Jaszowski 1839 ↓, s. 178.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Szablon:Władca