Ibn Chaldun

Ibn Chaldun
	; Symbol Ibn Khaldun Institute
Państwo działania	Tunezja
Data i miejsce urodzenia	27 maja 1332 ; Tunis
Data i miejsce śmierci	17 marca 1406 ; Kair
	filozof, historyk, socjolog, politolog, ekonomista
	Multimedia w Wikimedia Commons

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 22 cze 2017, była oparta na tej wersji.

Ibn Chaldun, arab. ابن خلدون (ur. 27 maja 1332 w Tunisie, zm. 17 marca 1406 w Kairze) – arabski filozof, historyk, prekursor socjologii, politologii i ekonomii, któremu przypisuje się stworzenie arabskiej filozofii historii i socjologii. Jego dzieła wywarły duży wpływ na średniowieczną kulturę.

Pozostawał w służbie władców północnej Afryki i Grenady. Był m.in. autorem historycznego dzieła Kitab al-ibar.

Opisał historię Arabów, Berberów i Persów. Jego najbardziej znane dzieło to Muqaddimah. Skrytykował w nim najczęściej popełniane przez pozostałych historyków błędy. Wyłożył w nim również teorię o społeczeństwie. Ponadto zawarł w swym dziele myśl asabiyah rozumianą jako więź grupowa. Zasłynął z nowatorskiej, jak na tamte czasy, koncepcji racjonalnego wyjaśniania zjawisk historycznych i społecznych.

Życiorys

Życie Ibn Chalduna jest nadzwyczaj dobrze udokumentowane, gdyż pozostawił po sobie autobiografię التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا wydaną przez Muḥammad ibn Tāwīt at-Tandschī, w Kairze w 1951, w której dosłownie cytuje liczne dokumenty dotyczące jego życia. Niechętnie jednak podaje informacje z życia prywatnego, niewiele więc wiadomo o jego stosunkach rodzinnych.

W epoce Ibn Chalduna Afryka Północna, po upadku Almohadów (1147–1269) była opanowana przez trzy dynastie, osłabiające się we wzajemnych walkach. W dzisiejszym Maroku rezydowali Merynidzi (1196–1464). W zachodniej Algierii panowali Abdalwadydzi (1236–1556), zaś Hafsydzi (1228–1574) władali wschodnią Algierią, Tunezją i Cyrenajką. Stale zagrożone atakami sąsiadujących plemion berberyjskich dynastie te walczyły o hegemonię w Afryce Północnej.

Ibn Chaldun pochodził z rodziny szlacheckiej Banū Chaldūn, żyjącej od wielu pokoleń w Sewilli (Andaluzja). W swojej autobiografii Ibn Chaldun wyprowadza swoje pochodzenie od czasów proroka Mahometa z rodu arabsko-jemeńskiego z Hadramautu, który na początku islamskich podbojów przybył do Hiszpanii. Jego rodzina, która w Andaluzji sprawowała wiele wysokich urzędów, wyemigrowała w okresie początkowej rekonkwisty, ok. połowy XIII wieku, do Ceuty w północnej Afryce. Za czasów dynastii Hafsydów – panowania emira Jahji I w latach 1228–1249 niektórzy członkowie rodziny Ibn Chalduna sprawowali urzędy polityczne, ojciec i dziadek natomiast wycofali się z życia politycznego i wstąpili do Tariki – zakonu mistycznego.

Wychowanie i edukacja

Wysoka pozycja jego rodziny sprawiła, że Ibn Chaldun mógł podjąć studia u najlepszych nauczycieli północnej Afryki. Ibn Chaldun otrzymał klasyczne arabskie wykształcenie: Koran, naukę o języku arabskim, kluczową dla rozumienia Koranu i islamskiego prawa, hadis i naukę o prawie (fikh). Mistyk, matematyk i filozof al-Ābilī nauczył go podstaw matematyki, logiki i filozofii, przy czym Ibn Chaldun studiował głównie dzieła Awerroesa, Awicenny, Ar-Raziego i at-Tusiego. W wieku 17 lat Ibn Chaldun stracił oboje rodziców w rezultacie grasującej na trzech kontynentach epidemii „czarnej śmierci“, szalejącej również w Tunisie.

W zgodzie z rodzinną tradycją celem Ibn Chalduna była kariera polityczna. Wobec wciąż zmieniających się władców, a zarazem stosunków panujących w polityce w północnej Afryce Ibn Chaldun musiał ciągle balansować między zawieraniem znajomości i ich porzucaniem, aby w razie potrzeby nie upaść razem z krótkotrwałymi władcami. Biografię Ibn Chalduna, prowadzącą z więzienia po najwyższe urzędy i na emigrację, czyta się miejscami jak powieść przygodową.

Pierwsze lata w Tunisie, Maroku i Grenadzie

Po zdobyciu wykształcenia w Tunisie został sekretarzem sułtana z dynastii Hafsydów Abu Iszak Ibrahim II. al-Mustansir. Już w 1347, kiedy Abu 'l-Hasan zajął Tunis utrzymywał dobre kontakty z dworem Merynidów.

Po przeprowadzce z Tunisu do Fezu Chaldun rozpoczął polityczną karierę w wieku 20 lat na stanowisku kātib al-ʿalāma(كاتب العلامة) w kancelarii von Ibn Tafrāgīn i na polecenie sułtana Abu Ishaq. W tym czasie Ibn Chaldun żył i działał w bezpośrednim sąsiedztwie medresy Bu Inania – dziś przy ulicy at-Tal'a l-kbira – którą uważa się za jeden z najpiękniejszych przykładów marokańskiej architektury. Zadanie kātib al-ʿalāma polegało na umieszczaniu kaligraficznym pismem typowych zwrotów wstępnych w oficjalnych dokumentach. Tamtejszy władca z dynastii Merynidów Abu Inan przyznał mu później posadę pisarza królewskich proklamacji, co nie przeszkodziło Chaldunowi spiskować przeciwko swemu pracodawcy. W rezultacie 25-letni Chaldun został w 1357 r. wtrącony do więzienia na 22 miesiące. Dopiero po śmierci Abu Inana (1358) został zwolniony przez jego syna i następcę. Ibn Chaldun zjednoczył się przeciwko niemu z żyjącym na emigracji jego wujem, Abu Salimem. Po dojściu do władzy Abu Salim nadał Chaldunowi urząd sekretarza państwa كاتب السر والتوقيع والانشاء. Była to pierwsza posada, która spełniała oczekiwania Ibn Chalduna.

Po obaleniu Abu Salima przez Amara Ibn Abd Allaha, przyjaciela Ibn Chalduna, oczekiwania Ibn Chalduna nie spełniły się. Pod rządami nowego władcy nie powierzono mu żadnej ważnej funkcji. Amar, który dobrze znał polityczne zdolności Ibn Chalduna, skutecznie zapobiegł jego sojuszowi z Abdalwadydami w Tilimsan. Dlatego Ibn Chaldun zdecydował się na jesieni 1362 na wyjazd do Grenady. Mógł być pewien, że zostanie tam życzliwie przyjęty, gdyż wcześniej pomógł tamtejszemu sułtanowi z dynastii Nasrydów Muhammadowi V w Fezie, odzyskać władzę na tymczasowej emigracji. W 1364 r. Muhammad powierzył mu dyplomatyczną misję do króla Kastylii, Piotra I Okrutnego w celu zawarcia układu pokojowego. Misja Ibn Chalduna powiodła się. Król Kastylii zaoferował mu możliwość pozostania na dworze i odzyskania rodzinnych włości w Hiszpanii, oferta została jednak uprzejmie odrzucona.

W Grenadzie Ibn Chaldun wszedł w zatarg z wezyrem Ibn al-Chatibem, który obserwował z narastającą nieufnością stosunki między Chaldunem a sułtanem Muhammadem V. Ibn Chaldun usiłował uformować Muhammada na kształt swojego ideału mądrego władcy. Zdaniem Ibn al-Chatiba było to nierozsądne, zagrażające pokojowi przedsięwzięcie – historia przyznała mu rację. Ostatecznie Ibn Chaldun musiał w wyniku knowań Ibn al-Chatiba wrócić do Afryki. Ibn al-Chatib został później oskarżony przez Muhammada V o heterodoksyjnych poglądy filozoficzne i w rezultacie - stracony.

W autobiografii Ibn Chaldun niewiele pisze o konflikcie z Ibn al-Chatibem oraz powodach powrotu do Afryki. Orientalista Muhsin Mahdi interpretuje to jako spóźnione przyznanie się Ibn Chalduna do błędnej oceny Muhammada V.

Dzieła

Inaczej niż większość arabskich uczonych, Ibn Chaldun, poza historią uniwersalną, Kitāb al-ʿibar, nie napisał zbyt wielu dzieł. W swojej autobiografii nie zamieścił żadnej wzmianki o tych pismach, co naukowcy odczytują w ten sposób, że Ibn Chaldun uważał się przede wszystkim za historyka i chciał być znany wyłącznie jako autor Kitāb al-ʿibar.

Z innych źródeł dowiadujemy się z kolei o dalszych dziełach, których powstanie przypada na okres życia Ibn Chalduna w północnej Afryce i Hiszpanii.

Swoją pierwszą książkę, لباب المحصل في أصول الدين, podsumowujący komentarz do teologii ar-Razīs, napisał w wieku 19 lat pod nadzorem swojego nauczyciela al-Ābilī w Tunisie. Autograf, datowany na rok 1351, przechowywany jest w bibliotece Eskurial. Dzieło na temat sufizmu (islamski mistycyzm), شفاء السائل, powstało ok. 1373 w Fez. Dla sułtana Grenady Muhammada V Ibn Khaldun sporządził podczas pobytu na jego dworze rozprawę o logice (ʿAllaqa lis-sultān).

Kitāb al-ʿibar“ (pełny tytuł brzmi Kitab al-ibar wa diwan al-mubtada wa l-chabar fi ayyam al-arab wa l-ʿaǧam wa l-barbar wa man asarahum min dawi as-sultan al-akbar كتاب العبر وديوان المبتدأ والخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأك) - główne dzieło Ibn Chalduna, było pierwotnie pomyślane jako historia Berberów. Jednakże autor wykroczył poza pierwotny pomysł – dzieło w wersji końcowej, wzbogacone o własną metodologię i antropologię, jest tzw. „historią uniwersalną“. Składa się z siedmiu ksiąg, z których pierwszą, Muqaddima, uważa się za samodzielne dzieło. Księgi od drugiej do piątej obejmują historię ludzkości do epoki Ibn Chalduna. W księgach szóstej i siódmej znajdujemy historię ludów berberyjskich i Maghrebu, które dla historyka stanowią o prawdziwej wartości Kitab al-ibar, gdyż Ibn Chaldun zamieścił tu swoją wiedzę na temat plemion berberyjskich w północnej Afryce.

al-Muqaddima

Muqaddima المقدّمة w kairskim wydaniu z 1967 r. obejmująca 1475 stron, to przełomowe dzieło Ibn Chalduna. Ocenia się je jako ważniejsze niż historia świata. Nad Muqaddimą Ibn Chaldun pracował przez całe życie; w bibliotece narodowej w Tunisie przechowywane są rękopisy dzieła z własnoręcznymi dopiskami i poprawkami autora, które w dotychczasowych wydaniach drukiem nie zostały uwzględnione.

Tym dziełem Ibn Chaldun po raz pierwszy stworzył w islamskiej kulturze naukę, której przedmiotem była bazująca na faktach analiza islamskiej historii. Ibn Chaldun z pomocą własnej metodologii próbował zbadać przyczyny awansu i upadku arabskich dynastii. Podczas gdy arabsko-islamscy pisarze historyczni do tej pory starali się przedstawiać wydarzenia historyczne, a w szczególności historię dynastii w konwencji rocznikarskiej przy pomocy wcześniejszych, ustnych, zaś później pisanych świadectw, Ibn Chaldun co rusz stawia pytanie o przyczyny historycznego rozwoju, które przyporządkowuje do społecznych, kulturowych, klimatycznych i innych czynników. W swojej przedmowie do Muqaddimy, napisanej zgodnie z tradycją Adab arabską prozą rymowaną na najwyższym poziomie, Ibn Chaldun przedstawia historiografię jako jedną z najważniejszych gałęzi nauki, zajmującą się powstawaniem i rozwojem cywilizacji. Równocześnie dystansuje się od tradycyjnego pisarstwa historycznego i zastępuje je przez wprowadzony przez siebie rodzaj spojrzenia na historię. W owych jedynych w swoim rodzaju obserwacjach i analizach, objaśnia legitymację władzy państwowej i jej źródła przy pomocy przeinterpretowanego przez siebie staroarabskiego pojęcia Asabiyya عصبيّة. Tłumaczenie tego pojęcia jest trudne; jego znaczenia sięgają od „poczucia przynależności do plemienia“, „więzów krwi“ i „solidarności rodu“ po „poczucie grupowe“ i formy solidarności, które nie mają swojej podstawy wyłącznie w pokrewieństwie. Asabiyya jest u Ibn Chalduna znaczącą przesłanką powstania i utrzymania władzy świeckiej (mulk) w każdej epoce historii. Władza świecka i jej utrzymanie jest podstawą każdej uporządkowanej cywilizacji.

Jego nauki o cywilizacji i kulturze (ilm al-umran) علم العمران obejmują obszerne dyskusje o relacjach między wiejsko-beduińskim a miejsko-osiadłym życiem. Owe relacje stanowią dla Ibn Chalduna główny konflikt społeczny. W tym kontekście, za pomocą teorii asabiyya wyjaśnia awans i upadek cywilizacji w islamskiej, jak i nieislamskiej historii, przy czym także religia i wiara uzupełniają i zabezpieczają działanie asabiyya, jak np. w trakcie panowania kalifów. Beduini, jako mieszkańcy wiejskich regionów posiadają silną asabiyya, a ich wiara jest silniejsza, podczas gdy mieszkańcy miast w ciągu wielu pokoleń coraz bardziej ulegają dekadencji i korupcji, a więc ich asabiyya słabnie. W przeciągu wielu pokoleń władza miejskiej dynastii opierająca się o asabiyya słabnie tak bardzo, że staje się ofiarą agresywnego wiejskiego plemienia z silną asabiyya, które po zdobyciu i częściowym zniszczeniu miast ustanawia nową dynastię.

Recepcja

Liczne idee, metody i teorie Ibn Chalduna były później postrzegane jako początki teorii i dyscyplin europejskich. Jego objaśnienia przyczyn powstawania profitu i kapitału رَأْسُ المال uważa się za prekursorskie w stosunku do teorii wartości Karola Marksa. Ibn Chaldun był przedstawiany jako ojciec nauki historycznej, socjologii i nauk politycznych, a od XVIII wieku jego dzieła interpretowano w Europie w różnoraki sposób. W arabskim obszarze językowym jego dzieło posłużyło do uzasadniania ruchów sprzeciwu wobec kolonializmu, jak również do wyjaśnienia zacofania Afryki Północnej.

Pisma

Ibn Khaldūn: Buch der Beispiele. Die Einführung. Übersetzt und eingeleitet von Mathias Pätzold. Reclam, Leipzig 1992. ISBN 3-379-01440-0
Ibn Chaldun: Ausgewählte Abschnitte aus der Muqaddima. Hrsg. und übersetzt von Annemarie Schimmel. Mohr, Tübingen 1951.
Ibn Khaldûn: Le Livre des Exemples. Tome I. Autobiographie Muquaddima. Hrsg., übers. und mit Anmerkungen versehen von Abdesselam Cheddadi. Gallimard, Paris 2002 (neueste franz. Übersetzung.). ISBN 2-07-011425-2
Ibn Khaldûn: The Muqaddimah. An Introduction to History. Hrsg., übers. und mit Anmerkungen versehen von Franz Rosenthal. 3 Bde. Bollingen, New York 1958, 1986 (klassische Übersetzung). ISBN 0-7100-0195-9
Ibn Khaldūn:al-Ta'rîf bi-ibn Khaldûn wa rihlatuhu gharban wa-sharqan. Hrsg. von Muhammad ibn Tâwît al-Tanjî. al-Qahirah, Kairo 1951 (Autobiografie).
Ibn Khaldūn: Le Voyage d'Occident et d'Orient. Hrsg. und übersetzt von Abdesselam Cheddadi. Sindbad, Paris 1980, 1995 (franz. Übersetzung der Autobiografie). ISBN 2-7274-3497-9

Bibliografia

Mohammed Kamil Ayad: Die Geschichts- und Gesellschaftslehre Ibn Haldūns. Forschungen zur Geschichts- und Gesellschaftslehre. Stuttgart – Berlin 1930 (klassische Dissertation).
Fuad Baali: The Science of Human Social Organization. Conflicting Views on Ibn Khaldun's (1332-1406) Ilm Al-Umran. Edwin Mellen Press, Lewiston NY 2005 (umfassender Literaturüberblick). ISBN 0-7734-6279-1
Carl Brockelmann: Geschichte der arabischen Literatur. Zweite den Supplementbänden angepasste Auflage. Bd. 2, 314-317. Brill, Leiden 1949
Walter Joseph Fischel: Ibn Khaldūn in Egypt. His Public Functions and His Historical Research, 1382-1406. A Study in Islamic Historiography. Univ. of Calif. Press, Berkeley 1967. (Biografie und Bibliografie).
Muhsin Mahdi: Ibn Khaldûn's Philosophy of History. A Study in the Philosophic Foundation of the Science of Culture. Allen and Unwin, London 1957, University Press, Chicago 1964, 1971. ISBN 0-226-50183-3
Róbert Simon: Ibn Khaldūn. History as Science and the Patrimonial Empire. Akadémiai Kiadó, Budapest 2002 (gründliche Erörterung des Diskussionsstands zu Ibn Chaldun). ISBN 963-05-7934-0
Mohammed Talbi: Ibn Khaldun et le sens de l'histoire. In: Studia Islamica (SI). Maisonneuve-Larose, Paris 26.1967, 73-148. ISSN 0585-5292

Linki zewnętrzne