Iwan Franko

Iwan Franko

Іван Якович Франко

1898
Data i miejsce urodzenia	27 sierpnia 1856 Nahujowice, Cesarstwo Austrii
Data i miejsce śmierci	28 maja 1916 Lwów, Austro-Węgry
Zawód, zajęcie	poeta, pisarz, tłumacz, polityk
Narodowość	ukraińska
Tytuł naukowy	doktor habilitowany
Małżeństwo	Olha z d. Chorużynska
Dzieci	Andrij, Petro, Taras, Anna

{{Biogram infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt grafiki = Nieznane pola: "podpis".

Grób Iwana Franki na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Pomnik dłuta Serhija Litwinenki

Iwan Jakowycz Franko, ukr. Іван Якович Франко [iβˈɑn ˈjɑkoβɪt͡ʃ frɑnkˈɔ] (ur. 27 sierpnia 1856 w Nahujowicach, zm. 28 maja 1916 we Lwowie) – ukraiński poeta i pisarz, slawista, tłumacz, działacz społeczny i polityczny; obok Tarasa Szewczenki uważany jest za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ukraińskiej myśli politycznej i literatury.

Życie i działalność

Pochodził z rodziny chłopskiej. Jego ojciec Jakiw Franko był kowalem wiejskim, natomiast matka Maria Kulczycka pochodziła z zubożałej ruskiej szlacheckiej rodziny herbu Sas. Uczył się w szkole powszechnej w sąsiedniej Jasienicy Solnej, następnie w gimnazjum w Drohobyczu, które ukończył w 1875, po czym rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim (filologia klasyczna, język i literatura ukraińska). Będąc na pierwszym roku studiów wydrukował na łamach studenckiego czasopisma „Druh” swoją pierwszą powieść Petrije i Doboszczukowie oraz wydał pierwszy tomik wierszy Ballady i opowiadania. W rok po przybyciu do Lwowa zaczął ogłaszać na łamach almanachu Dnistrianka cykl tzw. opowiadań borysławskich.

W 1877 roku został aresztowany i oskarżony o propagandę socjalistyczną. Powodem aresztowania były kontakty z Erazmem Kobylańskim (Michałem Koturnickim), delegowanym przez koło studentów polskich w Petersburgu za granicę dla zorganizowania nielegalnego przerzutu literatury socjalistycznej ze Szwajcarii do Rosji. Na ławie oskarżonych, oprócz Kobylańskiego i Franki zasiedli: Edmund Brzeziński, Bolesław Limanowski oraz Ukraińcy: Mychajło Pawłyk i Ostap Terlecki. Był to pierwszy wielki proces socjalistyczny w Galicji. Po wypuszczeniu z więzienia nawiązał bliskie kontakty z socjalistami polskimi i stał się głośnym popularyzatorem marksizmu. Tłumaczył na język ukraiński fragmenty Kapitału Marksa i Anty-Dühringa Engelsa. Współredagował miesięcznik literacko-naukowy „Hromadśkyj Druh”, wszedł do lwowskiego Komitetu Socjalistycznego i redakcji polskiego organu robotniczego we Lwowie „Praca”. W Komitecie tym współpracował z Bolesławem Czerwieńskim, Bolesławem Limanowskim, Antonim Mańkowskim i ukraińskim działaczem społecznym Mychajłą Pawłykiem. Dziełem Komitetu było przygotowanie w 1881 programu socjalistów galicyjskich, który propagował solidarność proletariatu galicyjskiego z klasą robotniczą innych krajów oraz głosił ideę walki o poprawę bytu mas pracujących kraju. W 1880 roku został ponownie skazany na trzymiesięczne uwięzienie w Kołomyi.

W 1887 wszedł na dekadę do redakcji związanego z ruchem ludowym polskiego dziennika „Kurier Lwowski”, jako jej stały współpracownik. Redakcją pisma kierowali Henryk Rewakowicz i Bolesław Wysłouch, uczestnik powstania styczniowego, organizator ruchu ludowego w Galicji. Franko zaprzyjaźnił się z nimi i brał czynny udział w życiu społeczno-politycznym polskich środowisk Galicji, zwłaszcza w organizowaniu ruchu socjalistycznego i ludowego. Na łamach „Kuriera Lwowskiego” opublikował setki artykułów na tematy społeczne, polityczne, gospodarcze, kulturalne i literackie. Był również stałym współpracownikiem pisma „Przyjaciel Ludu”, redagowanego przez Wysłoucha. Swoje prace naukowe drukował nie tylko w prasie ukraińskiej i polskiej, ale także niemieckiej, czeskiej, węgierskiej, rosyjskiej i innych.

Tuż przed wyborami do Sejmu Krajowego Galicji został aresztowany po raz trzeci. W 1890 roku wraz z Mychajłem Pawłykiem założył Rusko-Ukraińską Partię Radykalną, pierwsze w Galicji ukraińskie ugrupowanie polityczne o ideologii socjalistycznej. Należał do prawego skrzydła partii, które w 1899 wyodrębniło się w Ukraińską Partię Narodowo-Demokratyczną. Franko wszedł do ścisłego kierownictwa również tej partii, w którym pozostawał do 1904, gdy porzucił działalność polityczną.

W 1890 wyjechał do Czerniowiec, a później do Wiednia na studia. W 1893 uzyskał stopień naukowy doktora filozofii, na podstawie dysertacji Варлаам і Йоасаф – старохристиянський духовний роман і його літературна історія (pol. Barlaam i Jozafat –starochrześcijańska powieść duchowna i jej historia literacka), promotorem pracy był profesor slawistyki Uniwersytetu Wiedeńskiego Vatroslav Jagić.

Po powrocie do Lwowa w 1894 Franko rozpoczął starania o uzyskanie docentury na Uniwersytecie Lwowskim (po śmierci ks. profesora Omeliana Ohonowskiego wakowała katedra literatury i języka ukraińskiego (ruskiego)). Stanowiska tego nie otrzymał na skutek oporu kół reakcyjnych i administracji galicyjskiej (namiestnik Galicji Kazimierz Badeni). Współredagował organy prasowe partii radykalnej – „Narod”, „Chliborob”, występował na wiecach organizowanych przez radykałów, pisywał do prasy politycznej krajowej i wiedeńskiej. W latach 1895, 1897 i 1898 kandydował do Sejmu Krajowego Galicji, jednak bez powodzenia. Od 1894 ściśle współpracował w Towarzystwie Naukowym im. Szewczenki z przybyłym do Lwowa Mychajłem Hruszewskim. Towarzystwo to stało się w przededniu I wojny światowej ukraińską akademią nauk.

Franko zwalczany w czasie wyborów do Sejmu galicyjskiego, niedopuszczony do docentury na Uniwersytecie Lwowskim, swoją frustrację rozładował w skrajnie stronniczym artykule Ein Dichter des Verrates (pol. Poeta zdrady), opublikowanym w roku 1897 w wiedeńskiej gazecie „[[{{{1}}}|Die Zeit]]{{Link-interwiki}} Brakujące pola: 1 oraz Q. Nieznane pola: "tam", "pl" oraz "lang".”. Tekst skierowany był przeciwko Adamowi Mickiewiczowi, zarzucał Mickiewiczowi i Polakom kult zdrady, wallenrodyzmu. Dowodem kultu zdrady miał być Wallenrod, Rybka i Świtezianka, Polacy, czcząc autora tych utworów, sami kochają się w zdradzie, zaś Kazimierz Badeni jako premier rządu Austrii (1895-1897) zdradzał to państwo w interesie Polski. Paszkwil, ogłoszony podczas przygotowań do obchodów stuletniej rocznicy urodzin Mickiewicza, wywołał oburzenie Polaków nie tylko wobec samego Franki, ale i społeczeństwa ukraińskiego. Było to spotęgowane faktem przedruku artykułu w pismach rosyjskich w Warszawie, a później moskalofilskich w Galicji ze stosownym antypolskim komentarzem. Tekst był tym dziwniejszy, że Franko był znakomitym znawcą literatury polskiej, a i w uprzedniej, i w późniejszej twórczości obszernie i życzliwie zajmował się Mickiewiczem. Po ukazaniu się artykułu Franko stracił możliwość publikacji w „Kurierze Lwowskim”.

Nagonka spowodowała, że zamykał się coraz szczelniej w pracy naukowej i literackiej. Od 1898 redagował ukraińskie czasopismo „Literaturno-Naukowyj Wistnyk”. Na jego łamach ogłaszał przekłady wierszy i poematów Mickiewicza. Entuzjastyczne wzmianki o wartościach moralnych polskiego poety zaczęły się ukazywać także w jego pracach historyczno-literackich. Dla współczesnych był to dowód, że artykuł w „Die Zeit” stanowił przykrą pomyłkę i że ukraiński pisarz żywił głęboki szacunek dla polskiego wieszcza narodowego jako wyraziciela najszczytniejszych dążeń narodu polskiego.

Członek Towarzystwa Historycznego we Lwowie.

Ostatnie lata życia spędził w przygnębieniu i ciężkiej chorobie. Mimo to nie zaprzestawał pracy. Gdy nie mógł już utrzymać pióra w ręku, dyktował synom swoje utwory literackie, artykuły publicystyczne i studia naukowe. Już w czasie I wojny światowej, wkrótce przed śmiercią, podyktował wiersz Nie milcz wymierzony przeciw bezsensownej rzezi i szowinistycznym nastrojom. Zmarł we Lwowie, został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.

Dorobek pisarski

Iwan Franko napisał przeszło 5 tysięcy pozycji bibliograficznych. Należą do nich:

• wiersze i poematy,
• powieści i nowele,
• dramaty,
• przekłady z literatur obcych na język ukraiński i z literatury ukraińskiej i rosyjskiej na języki obce,
• studia naukowe w języku ukraińskim, polskim, rosyjskim, niemieckim, czeskim, francuskim, angielskim i węgierskim,
• wydania tekstów literatury staroruskiej i zbiory oryginalnej twórczości poetyckiej ludu ukraińskiego,
• tysiące artykułów publicystycznych, obejmujących najszerszy zakres zagadnień społecznych, politycznych, ekonomicznych i ogólnokulturalnych.

Poważną część prac literackich, naukowych i publicystycznych napisał Franko i ogłosił po polsku.

Poezje

Jego poezja odznacza się ogromnym bogactwem tematów oraz nieznaną dotychczas w literaturze ukraińskiej różnorodnością form.

• 1887 – Ze szczytów i nizin jeden z najwybitniejszych zbiorków poetyckich, zawierający wiersze drukowane poprzednio w czasopismach Hromadśkyj Druh, Dzwin, Mołot, Świt; w 1893 uzupełnił ten zbiorek nowymi utworami o treści rewolucyjnej: Hymn, Kamieniarze i Dumy proletariusza
• 1896 – zbiorek poetycki Przewiędle liście. Jest to głęboko osobista liryka, nie pozbawiona akcentów buntu
• 1898 – tomik wierszy Mój szmaragd, utrzymany po części w stylu starych ruskich przypowieści i legend; w tomiku tym znowu zabrzmiały nuty rewolucyjne, wymierzone zwłaszcza przeciw ideologom ukraińskiego nacjonalizmu
• 1905 – tomik wierszy Semper tiro, poświęcony liryce filozoficznej

Poematy

• 1887 – Pańskie żarty
• 1902 – Iwan Wyszeński
• 1905 – Mojżesz – poemat ukazujący biblijnego Mojżesza wyprowadzającego lud żydowski z krainy niewoli i przypłacającego życiem chwilę słabości i zwątpienia, odznacza się głębią, iście proroczym nastrojem i doskonałością formy

Opowiadania i powieści

Znając życie robotników borysławskiego zagłębia naftowego, poświęcił im dwie powieści:

• Boa constrictor
• Borysław się śmieje.

oraz cykl opowiadań:

• Nafciarz,
• Przy pracy,
• Połujka
• Owczarz.

Napisał też powieść historyczną

• Zachar Berkut

oraz dwie, napisane po polsku powieści, w których przedstawił życie drobnomieszczaństwa i inteligencji:

• Lelum i Polelum (1888)
• Dla ogniska domowego (1892)

Odrębne miejsce zajmuje w jego twórczości wielka powieść społeczna Filary społeczeństwa wymierzona przeciw ziemiaństwu i pseudodemokratom wciskającym się między lud i starającym się ubijać tam swoje interesy polityczne. Powieść tę oparł Franko na głośnym w jego czasach procesie tzw. kukizowskim, w którym na ławie oskarżonych zasiadła ziemiańsko-arystokratyczna rodzina, oskarżona o zabójstwo w celach rabunkowych greckokatolickiego proboszcza.

Dramaty

W latach dziewięćdziesiątych zajął się Franko dramatem. Napisał wówczas sztukę Skradzione szczęście, jeden z najlepszych dramatów w literaturze ukraińskiej z życia zapadłej wsi huculskiej z jej nędzą, ciemnotą i tragicznymi powikłaniami.

Literatura dla dzieci

Franko był też najwybitniejszym w swoim czasie przedstawicielem ukraińskiej literatury dla dzieci i młodzieży. Napisał dla nich kilka nowel (najczęściej opartych na przeżyciach z własnego dzieciństwa), wierszy, poematów o dużej wartości artystycznej i wychowawczej.

Kontakty z Polakami

Od wczesnej młodości utrzymywał bliskie stosunki osobiste z przedstawicielami kultury polskiej. Korespondował z Elizą Orzeszkową, przez szereg lat przyjaźnił się z Janem Kasprowiczem, kilkakrotnie wypowiadał się w druku o Henryku Sienkiewiczu. Po raz pierwszy w krytyce literackiej potraktował w sposób właściwy problem chłopski w twórczości Marii Konopnickiej i Bolesława Prusa. Zajmował się też problemami polskiego pozytywizmu. Jedną z najciekawszych prac Franki na temat współczesnej literatury polskiej była jego recenzja Placówki Prusa. Z punktu widzenia tematyki chłopskiej oceniał również poezję Kasprowicza. Jako historyk literatury poświęcił wiele uwagi polskiej poezji średniowiecznej, literaturze XVI i XVII wieków, twórczości Seweryna Goszczyńskiego, Józefa Bohdana Zaleskiego, Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego.

Bibliografia

Dzieła

• Franko I. Utwory wybrane. Т. 1-3. – Warszawa, «Czytelnik», 1955.

Opracowania

• Literatura ukraińska. Wypisy. Redakcja Marian Jakóbiec. PWN 1962
• Ryszard Tomczyk, Rusko-Ukraińska Partia Radykalna 1890-1914, Szczecin 2007, ISBN 978-83-7518-020-6.
• Ryszard Tomczyk, Radykałowie i socjaldemokraci. Miejsce i rola lewicy w ukraińskim obozie narodowym w Galicji 1890-1914, Szczecin 2007, ISBN 978-83-7518-031-2.

Linki zewnętrzne

• Władysław Makarski, Iwan Franko jako onomasta [Ivan Franko as an Onomast ]