Józef Karol Potocki
_(cropped).jpg)
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
.jpg){kind=small}
| |
Józef Karol Potocki herbu Szeliga (ps. Marian Bohusz, Kresowiec[1], ur. 16 listopada 1854 w Prużanie, zaginął około 1 lipca 1898[2] w Warszawie) – polski ideolog polityczny o orientacji radykalno-niepodległościowej, poeta, tłumacz i publicysta. W latach 1887–1894 wydawca związanego z Ligą Polską pisma „Głos”, w 1897–1898 wydawca „Walki”.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Urodził się w rodzinie inteligenckiej, wywodzącej się ze spauperyzowanej szlachty. Był synem Aleksandra (zm. 1871) i Kasyldy z Jabłońskich, bratem Antoniego, literata i krytyka, oraz Felicji, żony ideologa Narodowej Demokracji Jana Ludwika Popławskiego. Po konfiskacie majątku w 1863 jego ojciec pracował przy budowie kolei w Stołpcach. Potocki uczęszczał do gimnazjum w Mińsku, w ostatniej klasie naraził się nastawieniem patriotycznym ugodowemu prefektowi ks. Sęczykowskiemu. W latach 1876–1880 studiował na wydziale przyrodniczo-matematycznym na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie należał do nielegalnych kółek studenckich. Po studiach pracował jako guwerner ucząc matematyki i fizyki, a także jako dziennikarz w „Przeglądzie Tygodniowym”, „Nowinach”, „Kraju”, „Tygodniku Ilustrowanym” i „Kurierze Warszawskim”, w latach 1882–1884 był redaktorem przeglądu wydarzeń krajowych w „Prawdzie”, wydawanej przez Aleksandra Świętochowskiego[3].
W październiku 1886 założył z Popławskim tygodnik polityczny „Głos”, zbliżony ideowo do narodników rosyjskich, który wykupił w marcu 1887 i redagował od lipca 1887 do aresztowania w 1894[4][1]. Przystąpił do Ligi Polskiej poprzez jej krajową ekspozyturę „Łączność” w 1887 roku[4][5]. Nie przystąpił do utworzonej w 1893 Ligi Narodowej[4]. W jednym z ostatnich artykułów dla „Głosu” skrytykował narastające tendencje do „zoologii narodowej”[6]. Reprezentował poglądy antyklerykalne[7].
W kwietniu 1894 został po manifestacji patriotycznej zwanej kilińszczyzną uwięziony przez władze rosyjskie w Cytadeli Warszawskiej, następnie umieszczony w szpitalu psychiatrycznym w Tworkach po próbie samobójstwa poprzez podcięcie sobie gardła, stamtąd przeniesiony do Nałęczowa i w kwietniu 1896 zesłany do Mikołajowa. Wrócił do Warszawy po amnestii we wrześniu 1897[8]. „Głos” był od czasu jego aresztowania w rękach wcześniejszego sekretarza redakcji Zygmunta Wasilewskiego[9]. Potocki rzucił wówczas wyzwanie grupie Romana Dmowskiego wewnątrz środowiska „patriotów” wywodzącego się z Ligi Polskiej, zakładając pismo „Walka”, na łamach którego sprzeciwiał się tendencjom ugodowym i usiłował zjednoczyć socjalistów i narodowców pod szyldem radykalno-niepodległościowym dla „walki Polski ludowej z Rosyą carską”[10][11]. W środowisku PPS inicjatywa „Walki” spotkała się z krytyczną oceną Jana Strożeckiego[12], natomiast wspominał ją później pozytywnie Michał Sokolnicki[13]. Po powrocie z zesłania Potocki podupadł zdrowotnie i majątkowo, rozpadło się jego małżeństwo z posażną Olgą Miszlerówną, poprzez które próbował finansować swoją działalność[14]. W maju 1898 wyszedł z mieszkania i zaginął, przypisywano mu samobójstwo[15][16]. Po jego śmierci skupione wokół niego środowisko uległo marginalizacji[17][18].
W środowisku radykalnej inteligencji schyłku XIX w. Potocki był znany jako „Nauczyciel” przez wzgląd na swoją działalność ideowotwórczą[19]. Jego sylwetkę utrwalił na kartach Ludzi bezdomnych Stefan Żeromski, którego pierwsze opowiadania i nowele ukazały się w „Głosie” – w pamiętniku Joasi Podborskiej pojawia się postać Mariana Bohusza.
Potocki był autorem poezji (m.in. wiersza Nowe hasło), artykułów publicystycznych oraz rozpraw socjologicznych (m.in. opublikowanego pośmiertnie zbioru Współzawodnictwo i współdziałanie), tłumaczem (przełożył m.in. Systemat filozofii syntetycznej i Zasady socjologii Herberta Spencera oraz wpisane przez Watykan na indeks ksiąg zakazanych Kształcenie woli francuskiego pedagoga świeckiego Julesa Payota[1]). Publikował m.in. na łamach „Tygodnika Powszechnego”, „Wędrowca” i „Prawdy”.
Pseudonim literacki Potockiego upamiętniał zmarłą na zesłaniu narzeczoną Marię Bohuszewiczównę (1865–1887), od 1885 przewodniczącą Komitetu Centralnego Socjalno-Rewolucyjnej Partii „Proletariat”[20].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Profil J.K. Potockiego w katalogu opac www. opac.uph.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-05)]..
- ↑ Domański 2011 ↓, s. 80–81.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 105–107.
- ↑ a b c Tomasiewicz 2022 ↓, s. 108.
- ↑ Stanisław Kozicki, Historia Ligi Narodowej (okres 1887-1907), Londyn 1964, s. 581.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 238.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 106.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 109–110.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 338.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 167, 356.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 110, 123.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 356.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 283.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 109.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 110.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 247.
- ↑ Krzywiec 2009 ↓, s. 283, 356.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 123.
- ↑ Tomasiewicz 2022 ↓, s. 104–105.
- ↑ Koberdowa 1981 ↓.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Cezary W. Domański, Zaginiony bez wieści. Tajemnica Józefa Karola Potockiego, [w:] Teresa Rzepa, Cezary W. Domański (red.), Na drogach i bezdrożach historii psychologii, t. 1, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2011, s. 71–86, ISBN 978-83-7784-065-8.
- Grzegorz Krzywiec, Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886–1905), Warszawa: Neriton, 2009, ISBN 978-83-7543-072-1.
- Irena Koberdowa, Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
- Henryk Markiewicz, Pozytywizm, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, ISBN 83-01-12527-6.
- Jarosław Tomasiewicz, Drogowskaz na rozdrożu. Życie i myśl Józefa Karola Potockiego (1854–1898), „Polish Biographical Studies”, 10, 2022, s. 103–125.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Dzieła Józefa Karola Potockiego w bibliotece Polona