Jaćwingowie

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 28 kwi 2018, była oparta na tej wersji.

Mało znany kurhan w lesie w pobliżu wsi Jatwieź Duża

Jaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami (czasem uważany za jedno z plemion pruskich), zamieszkujący Jaćwież (Sudowię) leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. Posługiwali się językiem jaćwińskim (jaćwieskim) lub dialektem języka pruskiego.

Nazwy

W zależności od źródeł (polskie, krzyżackie, ruskie, litewskie) oraz form wymowy, lud ten nazywany był inaczej jako:

pol. Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, łac. Jaczwangos, Jentousi, lit. Jotvingiai, biał. Яцьвягі, ros. Ятвя́ги, niem. Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.
pol. Sudowowie, Sudawianie, łac. Sudovia, lit. Sūduviai, niem. Sudauer,
pol. Polekszanie, Połekszanie, łac. Pollexiani, niem. Pollexaner (możliwe, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie oraz Polesie i nazwa Poleszucy; wiąże się ją również z nazwą rzeki Łek, obecnie Ełk),
lit. Dainaviai, pol. Dajnowie
nie wiemy jakim mianem samych siebie określali.

Według niektórych uczonych^{[potrzebny przypis]}, każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez sąsiadujące z nimi narody. Według tego poglądu Polekszanie zajmowali tereny południowe (obecne Podlasie), Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy, Jaćwież właściwa (Sudovia) obejmowała Suwalszczyznę. Sudowianami zaś mieli być nazywani również Prusowie zajmujący teren na wschód od Wielkich Jezior. Naukowcy nie są zgodni co do pochodzenia tych nazw.

Sudowowie byli identyfikowani ze wspomnianymi przez starożytnych pisarzy Sudinoi (np. Klaudiusz Ptolemeusz), jednak tak jak w przypadku Galindów nazwa ta była błędnie używana przez średniowiecznych kronikarzy, ponieważ nie ma naukowych przesłanek by łączyć Jaćwingów z Sudinoi.

Teren zamieszkania

Jaćwingowie wyodrębnili się z bałtyjskich Prusów najwcześniej w X wieku n.e. Pierwotnie zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, rzeką Niemen na wschodzie i na północy oraz Narwią na południu. Pod wpływem walk z Polakami, Krzyżakami i Rusinami i prowadzonej przez nich akcji kolonizacyjnej terytorium Jaćwieży kurczyło się i w XIII wieku ograniczało się do tzw. Jaćwieży właściwej, czyli rejonu Suwałk, Sejn, Augustowa, Olecka i Ełku. Żyli oni też na terenie Twarogów Lackich. Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 Jaćwież została podzielona pomiędzy Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie. Przypuszczalnie głównym ośrodkiem Jaćwieży był gród w miejscowości Szurpiły.

Zwyczaje pogrzebowe

Jaćwingowie swoje cmentarze lokalizowali w sąsiedztwie swoich osad, co wskazuje, że w odróżnieniu od Słowian nie obawiali się swoich zmarłych. Charakterystyczne są też dla nich pochówki koni przy swoich właścicielach.

Taktyka walki

Jaćwingowie unikali staczania walnych bitew oraz zdobywania fortyfikacji i swoją taktykę opierali na szybkich atakach na terytorium nieprzyjaciela i powrót z łupem na Jaćwież. Wyprawy odwetowe musiały się liczyć z ciężkimi warunkami terenowymi na Jaćwieży, ponieważ były to tereny zalesione, bagniste, z licznymi rzekami, jeziorami i wzgórzami morenowymi co ułatwiało organizowanie zasadzek przez Jaćwingów. Kroniki średniowieczne podkreślają waleczność wojowników jaćwieskich.

Dzieje

od II wieku n.e. – kultura sudowska występowała na terenie Jaćwingów
II wiek Ptolemeusz natomiast pisał o „Sudinach”
przed X wiekiem n.e. – Jaćwingowie (Sudowowie) są częścią ludów bałtyjskich (nazywanych Estami).
X wiek – Bolesław I Chrobry sprzymierza się z Jaćwingami w walce przeciw Rusi i pozostałym plemionom pruskim; pierwsze wzmianki kronikarzy ruskich o najazdach Rusinów na teren Jaćwieży.
nieudane próby chrystianizacji Jaćwieży przez Brunona z Kwerfurtu (1009 rok).
XI-XII wiek – walki Jaćwingów z Polakami i Rusinami, czasowe koalicje z Polakami przeciw Rusinom i Prusom (w wyniku wspólnych najazdów została zniszczona pruska Galindia). Najazdy na Mazowsze, a nawet na lubelską Małopolskę spowodowały odwetowe najazdy książąt polskich. Bolesław V Wstydliwy zorganizował najazd na ich ziemie i pokonał ich w bitwie pod Brańskiem. Kilkanaście lat potem powracający z łupami zagon jaćwieski został rozbity przez Leszka Czarnego. Ich los przypieczętowała przegrana bitwa nad rzeką Nurzec.
XIII wiek – wspólne akcje książąt polskich, ruskich i zakonu krzyżackiego przeciw Jaćwingom. W 1248 roku najechali ich książęta ruscy Daniel i Wasylko, wspomagani przez piastowskich książąt Siemowita i Bolesława Wstydliwego (małopolskie wojska Bolesława prowadzili wojewoda Sąd i kasztelan Sięgniew). Ostateczna klęska w 1283, w którym to poddał się im ostatni ich wódz Skomand. Resztki Jaćwingów zostały przesiedlone przez Zakon Krzyżacki na Sambię (tzw. kąt sudowski), emigrowały na Litwę i Grodzieńszczyznę, gdzie zostały wchłonięte przez Litwinów w XIII i XIV wieku, oraz na południe od Biebrzy i na Mazowsze.
W 1283 ostatni wódz Jaćwingów, Skudro, zabija Friedricha von Holle. Był to ostatni uczestnik krucjat, zabity w Europie Północnej przez wojowników pogańskich. Skudro zbiegł do południowej Polski.
1283–1422 – tzw. pustka plemienna; ziemie jaćwieskie są w dużym stopniu wyludnione, pokrywa je puszcza (niem. Wildenis – pustkowie), która jest miejscem polowań i terenem rozgraniczenia wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków.
Ziemie Jaćwingów pokojem melneńskim w 1422 roku podzielono między Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie. Początek ponownego zasiedlenia terenów Jaćwieży.

Charakterystyka

Jan Długosz opisując w swych „Rocznikach” wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. taką zawarł ich charakterystykę:

„Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę.”

(Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974, s. s. 177–180)

Zobacz też

Jatwieź Duża, Jatwieź Mała, Jaźwiny, Raj

Bibliografia

a) materiały źródłowe:

Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974.
Powieść minionych lat. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1999. ISBN 83-04-04448-X.
Piotr z Dusburga: Kronika ziemi pruskiej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005. ISBN 83-231-1855-8.

b) specjalistyczna:

Aleksander Brückner, Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, rozdział III, 1904 i nn.
Aleksander Kamiński, Jaćwież, Łódź, 1953.
„Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty”, [w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
Jerzy Nalepa, Jaćwięgowie – nazwa i lokalizacja, Białystok, 1964.
Jerzy Nalepa, Z badań nad jaćwieskimi relikatami onomastycznymi Połeksza, [w:] Studia linguistica slavica baltica K.-O. Falk, Lund 1966, S. 185–202.
Jerzy Nalepa, Połekszanie (Pollexiani) – Plemię Jaćwięskie u północno-wschodnich granic Polski, „Rocznik Białostocki”, t. VII: 1966, Warszawa 1967, s. 7–33.
Henryk Łowmiański Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań, 1983.
Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW 1983
Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Warszawa 2006.
Jerzy Antoniewicz: Bałtowie zachodni w V w. p.n.e. – V w n.e. Terytorium, podstawy gospodarcze i społeczne plemion prusko-jaćwieskich i letto-litewskich. Olsztyn-Białystok: Pojezierze, 1979. ISBN 83-7002-001-1.
Jerzy Antoniewicz: Zarys pradziejów powiatu suwalskiego. W: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1965, s. 13–50.
Jerzy Wiśniewski. Badania nad dziejami osadnictwa ziem dawnej Jaćwieży i jej pogranicza – wyniki i propozycje. „Rocznik Białostocki”. XIV, 1981. Białystok. ISSN 0080-3421.
Sławomir Wadyl. Od Soudinoi do Sudavitae. Korzenie Prusów i Jaćwingów. „In Tempore”, 2008. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wydział Nauk Historycznych.

c) popularna:

Wojciech Giełżyński, Jaćwięgi są wśród nas, Warszawa, Iskry, 2001 (reportaże)
„Królowa węży”, [w:] Oskar Miłosz, Legendy i podania litewskie, Olsztyn 1985.
„O pięknej Egle i królu jezior – Żaltysie”, [w:] Legendy i podania Polskie, pod red. M. Orłoń, J. Tyszkiewicz, Warszawa 1986.
Jan Skorupski, Synowie drzew, Kraków, WAM, 2006 (beletrystyka)

Linki zewnętrzne

Słownik angielsko-jaćwieski, jaćwiesko-angielski (rekonstrukcja)
Grodziska i szlaki Prusów
Jadźwingi, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 364 .