Jugosławia

Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców w 1918

Mapa fizyczna Jugosławii, 1936

Podział terytorium Jugosławii pomiędzy okupantów i państwa marionetkowe

Mapa fizyczna NDH, 1942

Mapa administracyjna Serbii pod rządami Milana Nedicia, 1941

Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii w 1945

Jugosławia – nazwa państwa narodów południowosłowiańskich (słowo jug w większości języków owych narodów oznacza „południe”), używana do 1918 r. jako koncepcja polityczna, od 1918 dla Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, następnie od 1929 r. już oficjalne dla Królestwa Jugosławii, od 1945 r. Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, a po jej rozpadzie (w latach 1991–1992) dla Federalnej Republiki Jugosławii będącej federacją Serbii i Czarnogóry – do 2003.

Kalendarium

XIX wiek – początek XX wieku – pojawiła się w umysłach intelektualistów serbskich i chorwackich idea powstania Jugosławii – państwa południowych Słowian. Argumentem za utworzeniem takiego państwa było etniczne pokrewieństwo poszczególnych grup narodowościowych i zagrożenie przez wspólnych wrogów – Austriaków, Greków, Węgrów i Włochów, a także słowiańskich Bułgarów.

Do 1914 sytuacja ziem południowosłowiańskich wyglądała następująco:

• Bośnia i Hercegowina stanowiła mozaikę trzech narodów: Serbów, Chorwatów i Boszniaków. Serbowie i Chorwaci mieli wyraźne poczucie odrębności narodowej. Inaczej było z Boszniakami – istniejące w średniowieczu Królestwo Bośni nie zdołało w nich takiego poczucia wyrobić. Po najeździe tureckim przeważająca część Boszniaków przyjęła islam, a niektórzy z nich zrobili kariery na dworze sułtańskim w Stambule. Od 1908 stała się prowincją monarchii austro–węgierskiej (→Kryzys bośniacki), choć już od 1878 znajdowała się pod administracją austriacką, pozostając tylko pod nominalnym zwierzchnictwem sułtana.
• Chorwacja od kilkuset lat pozostawała w unii z Węgrami (z wyjątkiem Dalmacji, stanowiącej osobny austriacki kraj koronny), tworzącymi do 1918 wspólne państwo z Austrią. Węgry – jako silniejszy partner tej unii – zdominowały elitę społeczno-kulturalną Chorwacji i w efekcie zaczęła ona ulegać powolnej madziaryzacji. W XIX wieku na ziemiach chorwackich rozpoczął się proces odrodzenia narodowego, w którym główną rolę odgrywało bogate mieszczaństwo.
• Czarnogóra – położone w górach królestwo pozostawało niezależne i nigdy nie zostało podbite przez imperium osmańskie.
• Macedonia – przed wojnami bałkańskimi w granicach imperium osmańskiego, potem podzielona między Serbię, Bułgarię i Grecję. Zamieszkana przez Słowian, których Bułgarzy uważali za Bułgarów, a Grecy za mówiących słowiańskim językiem Greków. Sami mieszkańcy tej krainy określali się mianem Macedończyków.
• Słowenia – była częścią Austrii, a przetrwanie narodu słoweńskiego było możliwe dzięki kulturze słoweńskich chłopów i działaniom duchownych protestanckich.
• Serbia – od 1878 niezależne państwo (Księstwo Serbii, następnie Królestwo Serbii), początkowo pod władzą proaustriackiej dynastii Obrenowiciów, później pod władzą prorosyjskiej dynastii Karadziordziewiciów.

28 czerwca 1914 – organizacja serbskich nacjonalistów „Czarna Ręka” dokonała w Sarajewie zamachu na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Ferdynanda. Stało się to bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej. Człowiekiem, który oddał strzały do arcyksięcia, był urodzony w Bośni Gawriło Princip. W ten symboliczny sposób rozpoczęli ją południowi Słowianie. Wybuch I wojny światowej stworzył warunki do realizacji idei utworzenia Jugosławii.

1915 – został powołany przez zwolenników wspólnego państwa południowych Słowian Komitet Jugosłowiański.

1917 – przewodniczący Komitetu Jugosłowiańskiego, Ante Trumbić i premier Serbii Nikola Pašić, podpisali na wyspie Korfu deklarację o zjednoczeniu Słowian południowych w niezależnym królestwie pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciów.

październik 1918 – powstała w Zagrzebiu Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów, której zadaniem było reprezentowanie południowych Słowian z Austro-Węgier, a chorwacki Sabor (parlament) zerwał unię z Węgrami.

30 października 1918 – cesarz Karol I Habsburg przekazał marynarkę wojenną Austro-Węgier powstającemu Państwu Słoweńców, Chorwatów i Serbów.

31 października 1918 – proklamowanie Państwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów. Komitet Jugosłowiański stał się jego reprezentacją w Paryżu.

listopad 1918 – deklaracje o zjednoczeniu z Serbią złożyły Wojwodina i Czarnogóra, a zagrzebska Rada Narodowa uchwaliła zjednoczenie ziem Słowian południowych w jedno państwo.

1 grudnia 1918 – proklamowano zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) pod berłem regenta Serbii – Aleksandra I Karadziordziewicia. Komitet Jugosłowiański zaprzestał działalności. Nowe państwo było punktem styku czterech religii (katolicyzm, prawosławie, islam, judaizm) oraz ojczyzną kilku narodów i grup etnicznych, z których wszystkie były w przeszłości zaangażowane w drobne konflikty. Powstało państwo o powierzchni 247 542 km², o charakterze głównie wyżynno-górskim.

1918-1920 – po klęsce Austrii w I wojnie światowej prowadzone są bezskuteczne wysiłki opanowania Karyntii przez Królestwo SHS. W 1919 Słowenia otrzymała niewielką część Karyntii (Słoweńska Karyntia). Południowy, również niewielki skrawek, uzyskały Włochy, pozostała część na mocy plebiscytu w 1920 wcielona została do Austrii. W 1919 Rijeka została przyznana Królestwu SHS.

1920 – na mocy Traktatu w Rapallo między Królestwem SHS a Włochami uregulowano częściowo spory terytorialne.

1920-1921 – Królestwo SHS wraz z Czechosłowacją i Rumunią utworzyło Małą Ententę w celu wspólnego przeciwstawiania się terytorialnym roszczeniom Węgier. Ten system wzajemnych sojuszy trwał do 1938.

1921 – nastąpiła koronacja Aleksandra I Karadziordziewicia na króla Królestwa SHS. W tym samym roku parlament (Skupsztina) nowego państwa uchwalił demokratyczną konstytucję. Życie polityczne w Królestwie SHS od początku zdominował konflikt między dążącymi do dominacji Serbami a Chorwatami i Macedończykami. Centralistyczny system rządów w nowym państwie, zwłaszcza podział administracyjny likwidujący historyczne obszary Chorwacji, wzbudził niezadowolenie w społeczeństwie chorwackim.

1928 – poseł z Czarnogóry zastrzelił w Skupsztinie trzech przywódców Chorwackiej Partii Chłopskiej, w tym Stjepana Radicia, jej założyciela.

6 stycznia 1929 – w zaistniałej po zamachu sytuacji, groźnej dla istnienia państwa, Aleksander I zawiesił konstytucję i zdecydował się na rządy osobiste; początek dyktatury.

3 października 1929 – zmieniono nazwę kraju na Królestwo Jugosławii i dokonano podziału kraju na okręgi (zwane: banowiny), znosząc historyczne ukształtowanie krain, z których powstało Królestwo SHS.

1931 – król Aleksander I nadał Jugosławii nową konstytucję, wzmacniającą władzę monarchy, ograniczającą prawa i wolności obywatelskie oraz samą demokrację.

9 października 1934 – Aleksander I zginął w Marsylii, w zamachu zorganizowanym przez terrorystów chorwackich i macedońskich (operacja „Miecz teutoński”). W imieniu jedenastoletniego następcy tronu, króla Piotra II Karadziordziewicia, władzę przejęła Rada Regencyjna z uwagi na jego małoletność.

27 marca 1941 – zamach stanu zorganizowany przez generała Dušana Simovicia. W jego wyniku Piotr II Karadziordziewić obejmuje samodzielnie władzę i dymisjonuje Radę Regencyjną oraz rząd.

6 kwietnia 1941 – atak III Rzeszy na Jugosławię. Po dwunastu dniach walk państwo jugosłowiańskie upada, a jego ziemie zostają rozdzielone pomiędzy Niemcy i państwa sojusznicze: Włochy, Węgry i Bułgarię. Z okupantami współpracę podjął ruch ustaszów w celu dokonania secesji Chorwacji od państwa jugosłowiańskiego. Na czele ustaszów stanął Ante Pavelić.

Ważniejsze daty kwietniowe:

• 10 kwietnia – ogłoszenie niepodległości przez Chorwację
• 12 kwietnia – kapitulacja stolicy Jugosławii – Belgradu.
• 13 kwietnia – przystąpienie Węgier do wojny przeciwko Jugosławii.
• 15 kwietnia – Niepodległe Państwo Chorwackie przystępując do paktu trzech, staje się sojusznikiem III Rzeszy.
• 17 kwietnia – ogłoszenie kapitulacji Jugosławii.
• 1 maja – podział okupowanej Słowenii między Niemcy i Włochy.

1941–1945 – państwo jugosłowiańskie znajduje się pod okupacją. Część terytorium okupanci włączyli do swoich państw:

• północną Słowenię – do Niemiec,
• Wojwodinę (Baczkę), słoweńskie Prekmurje oraz chorwackie Baranję i Medimurje – do Węgier,
• Macedonię – do Bułgarii,
• południową część Słowenii i północno-zachodnią część Dalmacji (ze Splitem) oddano pod bezpośrednie rządy Włochów,

a w pozostałej części kraju:

• na terenie Chorwacji, Bośni, Hercegowiny, Slawonii i Sremu utworzono Niepodległe Państwo Chorwackie pod protektoratem niemieckim, z przywódcą Ante Pavelićem,
• w okrojonej Serbii Niemcy powołali marionetkowy rząd Milana Nedicia,
• Czarnogóra stała się włoskim protektoratem, a Kosowo, Metochię i niewielką część Macedonii Wardarskiej włączono do należącej wówczas do Włoch Wielkiej Albanii.

Walkę przeciwko okupantom podjęli serbscy partyzanci – czetnicy pod dowództwem Dragoljuba Mihailovicia, wierni królowi i rządowi na emigracji oraz komunistyczni partyzanci Josipa Broza Tity. Wojna wyzwoleńcza w Jugosławii stała się wkrótce wojną domową, gdyż po stronie Niemców walczyli chorwaccy ustasze i oddziały gen. Nedicia, a czetnicy w czasie wojny zaczęli walczyć przede wszystkim z komunistami, a nie z Niemcami, z którymi nawet kolaborowali. Już w 1941 Mihailović podpisał z okupacyjnymi wojskami włoskimi formalny pakt o wzajemnym nieatakowaniu. Wobec zaistniałej sytuacji pomoc aliantów, pierwotnie wysłana do oddziałów prokrólewskich, została skierowana do oddziałów komunistycznych Tity.

maj 1945 – koniec II wojny światowej. Do przejęcia władzy w Jugosławii przygotowują się komuniści Josipa Broza Tity. Komuniści zaczynają rządy od eliminacji ustaszy i czetników. Wyłącznym celem ustanowienia federacji było utrzymanie odrębnych narodów pod wspólnym sztandarem. Komuniści zamierzali zmusić Słowenię i Chorwację do przyłączeni się do federacji, dlatego nie mogli pozwolić, by słoweńscy i chorwaccy nacjonaliści utrudniali ten proces, dlatego część z nich została zabita, a część uwięziona.

listopad 1945 – opanowany przez komunistów parlament ustanowił w Jugosławii republikę, pozbawiając Karadziordziewiciów tronu.

Utworzono Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugosławii złożoną z sześciu republik:

• Serbii ze stolicą w Belgradzie – w skład której wchodziły autonomiczny region Wojwodina oraz mający podobny status okręg Kosowo
• Chorwacji ze stolicą w Zagrzebiu
• Macedonii ze stolicą w Skopje
• Bośni i Hercegowiny ze stolicą w Sarajewie
• Słowenii ze stolicą w Lublanie
• Czarnogóry ze stolicą w Titogradzie (obecnie Podgorica)

styczeń 1946 – parlament uchwalił konstytucję, która usankcjonowała zniesienie monarchii i przeprowadzoną już wcześniej nacjonalizację przemysłu.

1945-1980 – rządy Josipa Broza Tity – niepodzielnie panującą w powojennej Jugosławii siłą polityczną była partia Związek Komunistów Jugosławii, na której czele stał dowódca komunistycznej partyzantki z okresu II wojny światowej, marszałek Josip Broz Tito. Partia ta jako jedna z niewielu w bloku wschodnim cieszyła się realnym poparciem społeczeństwa. Rządzona przez Titę Jugosławia była nie mniej totalitarną dyktaturą niż którekolwiek z pozostałych państw socjalistycznych w Europie środkowej i wschodniej. Jednocześnie Tito prowadził politykę niezależności od ZSRR. Jej skutkiem był, z jednej strony, ostry konflikt ze Stalinem w latach 1947–1948, z drugiej, uzyskanie pomocy gospodarczej od Zachodu. Jugosławia, która została przez komunistów skonstruowana jako państwo formalnie federalne, faktycznie po dyktatorsku rządzone przez Titę, zostaje państwem komunistycznym poza blokiem sowieckim. Charyzma przywódcy i rządy silnej ręki utrzymywały spokój w państwie.

1980 – śmierć marszałka Josipa Broza Tity.

Podział Jugosławii, stan w 2006

1980–1990 – po śmierci marszałka Tity odżyły, tłumione wcześniej jego autorytetem i dyktatorską formą sprawowania władzy, antagonizmy narodowościowe. Narastający w latach 80. kryzys gospodarczy i strach przed rozpadem federacji – w której, podobnie jak przed wojną, największą rolę odgrywali Serbowie – wywołały wzrost wśród nich nacjonalizmu.

W 1986 Slobodan Milošević został przewodniczącym Związku Komunistów Serbii, a w 1989 – prezydentem Serbii. Po dojściu do władzy Miloševicia najbardziej widocznym zjawiskiem w życiu politycznym Jugosławii stał się serbski nacjonalizm. Jego przejawem było m.in. zniesienie w 1990 autonomii Wojwodiny (z liczną mniejszością węgierską) i Kosowa, zamieszkanego głównie przez Albańczyków. Sytuacja zmieniła się wraz ze zmianami ustrojowymi w bloku komunistycznym. W 1989 pogrążoną w kryzysie ekonomicznym Jugosławię ogarnęła fala dążeń narodowowyzwoleńczych.

od 1991 – zobacz rozpad Jugosławii

Liczba ludności

• Dwudziestolecie międzywojenne – 14 mln
• 1940 – ok. 16 mln
• 1945 – ok. 15 mln
• 1950 – 15,7 mln

Zobacz też

• jugoslawizm
• Hymn Jugosławii – Hymn wszechsłowiański
• Hymn pierwszej Jugosławii
• Wojna w Bośni
• UÇK