Język baskijski
Klasyfikacja genetyczna | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
{{{klasyfikacja}}} | |||||||
Status oficjalny | |||||||
Organ regulujący | Euskaltzaindia↗ | ||||||
UNESCO | 2 wrażliwy↗ | ||||||
Ethnologue | 2 prowincjonalny↗ | ||||||
Kody języka | |||||||
ISO 639-1 | eu | ||||||
ISO 639-2 | baq/eus | ||||||
ISO 639-3 | eus | ||||||
ISO 639-5 | euq | ||||||
IETF | eu | ||||||
Glottolog | basq1248 | ||||||
Ethnologue | eus | ||||||
GOST 7.75–97 | бак 085 | ||||||
WALS | bsq, bqb, bqg, bqh, bqi, bql, bqn, bqo, bqr, bqs, bqz | ||||||
SIL | eus | ||||||
W Wikipedii | |||||||
| |||||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Język baskijski (nazwy własne, zależnie od dialektu: euskara, euskera, eskuara, üskara) – język Basków, zamieszkujących kilka prowincji na pograniczu Hiszpanii i Francji. Posługuje się nim dzisiaj ponad milion osób, z których ok. 90% mieszka w Hiszpanii.
Wyróżnia się 10 dialektów języka baskijskiego. Ze względu na duże różnice pomiędzy nimi powstała ustandaryzowana odmiana języka – Euskara batua, łącząca cechy największych dialektów języka baskijskiego, oparta zwłaszcza na dialekcie Gipuzkoa. Odmiana ta nauczana jest w szkołach. Literatura w tym języku powstaje od XVI wieku. Pierwszą drukowaną książkę w języku baskijskim wydano w 1545 roku.
Jego przynależność genetyczna nie została do tej pory ustalona, ale z pewnością nie jest to język indoeuropejski. Istnieją przypuszczenia, że jest on spokrewniony z językami kartwelskimi[1] czy chamickimi, bywa też zaliczany do hipotetycznej makrorodziny dene-kaukaskiej[2]. W języku baskijskim występują liczne zapożyczenia z łaciny, hiszpańskiego i francuskiego.
Fonetyka
Spółgłoski
W języku baskijskim występują następujące spółgłoski:
dwuwargowe | dziąsłowe apikalne | dziąsłowe laminalne | zadziąsłowe | podniebienne | miękkopodniebienne | krtaniowe | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
zwarte bezdźwięczne | p | t | tt [c] | k | |||
zwarte dźwięczne | b | d | dd [ɟ] | g | |||
nosowe | m | n | |||||
szczelinowe | f | s [s̺] | z [s] | x [ʃ] | h | ||
zwarto-szczelinowe | ts [ʦ̺] | tz [ʦ] | tx [ʧ] | ||||
półotwarte | l | j | |||||
uderzeniowe | r [ɾ] | ||||||
drżące | rr [r] |
Spółgłoski /n/ i /l/ mają podniebienne alofony [ɲ] i [ʎ] po samogłosce /i/. J może brzmieć jak [dʒ], ż [ʒ] lub [h] w zależności od dialektu.
Samogłoski
W języku baskijskim istnieje 5 samogłosek: /a/, /e/, /i/, /o/ i /u/. Brzmią one tak samo jak ich polskie odpowiedniki. W niektórych dialektach istnieje szósta samogłoska ü /ø/. Ton i iloczas nie są fonemiczne.
Gramatyka
Baskijski jest językiem ergatywnym:
- Gizona etorri da. – Mężczyzna przybył
- Gizonak mutila ikusi du. – Mężczyzna widzi chłopca
W polskim w obu zdaniach podmiot jest wyrażony w mianowniku. W baskijskim natomiast podmiot drugiego, przechodniego zdania wyrażony jest specjalnym przypadkiem – ergatywem, natomiast mianownik wyraża dopełnienie bliższe.
Baskijski jest też językiem aglutynacyjnym. Istnieje w nim inkorporacja zaimków, np. zdanie „mam książkę” brzmi po baskijsku liburua dut, dosłownie książka ja-mam-to.
Język baskijski ma dwanaście przypadków:
- Nominativus, czyli po prostu mianownik, zwany także absolutywem. Używany jest on do określenia podmiotu przy czasowniku nieprzechodnim lub dopełnienia bliższego przy czasowniku przechodnim; sufiksy -(-), -a, -ak.
- Ergativus, używany do określenia podmiotu przy czasowniku przechodnim; sufiksy -(e)k, -ak, -ek.
- Dativus, czyli celownik, oznacza osobę, która korzysta na jakiejś akcji; sufiksy -(r)i, -ari, -ei.
- Genetivus possesivus, tłumacząc na polski „dopełniacz posiadacza”, określa przedmiot należący do kogoś; sufiksy -(r)en, -aren.
- Comitativus, odpowiadający polskiemu narzędnikowi z przyimkiem z; sufiksy -(r)ekin, -arekin.
- Prolativus (benefactivus), stosowany dla oznaczenia przeznaczenia przedmiotu; sufiksy -(r)entzat, -arentzat.
- Instrumentativus (narzędnik), używa się go dla określenia, że coś zostało zrobione przy pomocy odmienionego przedmiotu; sufiksy -(e)z, -az.
- Inessivus, dla określenia miejsca, w którym coś się znajduje; sufiksy -(e)n, -(e)an, -etan; -(r)engan, -arengan, -engan.
- Allativus, dla określenia miejsca, do którego się zmierza, sufiksy -(e)ra, -etara; -(r)engana, -arengana, -engana.
- Ablativus określa miejsce, z którego się przychodzi; sufiksy -(e)tik, -etatik; -(r)engandik, -arengandik, -engandik.
- Locativus, określający związek przedmiotu z miejscem, z którego on pochodzi; sufiksy -(e)ko, -go, -etako.
- Partitivus, mający różne zastosowania, sufiksy -(r)ik.
Podstawowe zwroty
- Dziękuję – Eskerrik asko
- Nie – Ez
- Tak – Bai
- Proszę – Mesedez
- Przepraszam – Barkatu
- Cześć – Kaixo
- Dzień dobry – Egun on
- Dobranoc – Gabon
- Czy mówisz po baskijsku? – Euskaraz badakizu?
- Jak leci? – Zer moduz? lub Zelan?
- Świetnie – Oso ondo lub Oso ongi
- Cieszę się – Pozten naiz
Słownictwo
Dzięki kontaktom z językami ludów sąsiadujących z Krajem Basków, w języku baskijskim znajdziemy sporo wyrazów pochodzących m.in. z języka hiszpańskiego, francuskiego czy łaciny. Zapożyczenie zwykle wiązało się ze zmianą wynikającą z baskijskiej fonetyki i/lub gramatyki. Oto kilka przykładów: lore („kwiat”, od florem), errota („młyn”, od rotam, „[młyńskie] koło”), gela („pokój”, od cellam), gauza („rzecz”, od causa).
Liczebniki
- 1 – bat
- 2 – bi
- 3 – hiru
- 4 – lau
- 5 – bost
- 6 – sei
- 7 – zazpi
- 8 – zortzi
- 9 – bederatzi
- 10 – hamar
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Hualde i inni, Towards a history of the Basque language, Amsterdam: J. Benjamins Pub. Co, 1995, ISBN 90-272-3634-8, OCLC 709596553 .
- ↑ Trask, R.L. (Robert Lawrence) , 1944-2004., The history of Basque, London: Routledge, 1997, ISBN 0-415-13116-2, OCLC 34514667 .
Linki zewnętrzne
- Informacje o języku - Hiszpania on-line
- Słownik polsko baskijski