Karczma wawerska

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Karczma wawerska
(austeria wawerska)
Symbol zabytku nr rej. 645-A z 1.07.1965 r.[1]
Ilustracja
Karczma wawerska (austeria wawerska), obecnie Zajazd Napoleoński
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa, Wawer
ul. Płowiecka 83

Styl architektoniczny

klasycystyczny[2]

Ukończenie budowy

1727 (pierwsza wzmianka o karczmie Wawer)

Zniszczono

1812 lub nieco później

Odbudowano

1823 lub nieco później

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Karczma wawerska(austeria wawerska)”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Karczma wawerska(austeria wawerska)”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Karczma wawerska(austeria wawerska)”
Ziemia52°13′45,8871″N 21°08′21,1707″E/52,229413 21,139214
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Karczma (austeria) wawerska – zabytkowy[3] budynek znajdujący się w Wawrze (Warszawa), w dzisiejszym kształcie wybudowany w pierwszej połowie XIX w.[4], obecnie mieszczący hotel Zajazd Napoleoński[5].

Karczma zlokalizowana na skrzyżowaniu ważnych dróg komunikacyjnych[6], była świadkiem wielu historycznych wydarzeń, z których na czoło wysuwają się pierwsza i druga bitwa pod Wawrem powstania listopadowego[4][7]. Była też miejscem zbierania się posłów[8]. Najbardziej znana jest jednak z nieudokumentowanych informacji, według których zatrzymał się w niej w 1812 roku Napoleon podczas marszu na Moskwę[6][5].

Karczma dała też nazwę powstałej później przy niej kolonii Wawer[4] (obecnie część dzielnicy Wawer).

Opis zabudowań[edytuj | edytuj kod]

Karczma-zajazd w Wawrze to murowany, parterowy budynek[4].

Jego zasadnicza bryła nie zmieniła się od zbudowania murowanej karczmy w pierwszej połowie XIX wieku. W połowie wieku, już po rozbudowie, w austerii znajdowały się izba szynkowa, 5 pokoików gościnnych, w tym 2 w dobudówce łączącej budynek zajazdu (oberżę) ze stajnią. Oprócz tego w austerii znajdowały się korytarz, skład wódek, kuchnia z kuchnią angielską o 2 fajerkach, 2 blatach i kotle do wody, w jej podłodze drzwi do piwnicy, na podwórzu drwalnia. W pomieszczeniach podłoga z desek półtorówek, jedno lub dwa okna dubeltowe z okuciem (w kuchni bez okucia), w szynku oraz każdym lub prawie każdym pokoiku gościnnym oraz w składzie piec, komin w szynku z szabaśnikiem szybrem.

Na zewnątrz austerii poczwórne okiennice, od strony Warszawy wystawka. Dom był kryty dachówką, nad 3 pokoikami gościnnymi pokryty blachą, korytarz przechodni do stajni gontem, z rynną.

Z austerią połączona był stajnia zajezdna z dwiema podwójnymi bramami i 6 żłobami, oknami oszklonymi bez okucia, kryta gontami.

Niedaleko austerii znajdowała się garkuchnia dla furmanów i uboższej klienteli, między nimi płot, od frontu i garkuchni bariery przed budynkiem, od strony Warszawy pompa z ocembrowaniem.

Przed całą oberżą był położony nowy bruk.

Do austerii należało też pole orne[4].

Położenie i otoczenie karczmy[edytuj | edytuj kod]

Ulica Płowiecka – karczma i krzyż powstańczy.

Karczma znajduje się na ulicy Płowieckiej 83, tuż jej przy skrzyżowaniu z Traktem Lubelskim[4]. W przeszłości był to zbieg traktów biegnących z Brześcia i Wilna (obecnie Płowiecka) oraz południa Polski i Lublina (Trakt Lubelski) do Warszawy[9][4][6].

Obok karczmy został postawiony w 1919 roku krzyż powstańczy (a pod nim granitowy[7] kamień), upamiętniający poległych żołnierzy pierwszej i drugiej bitwy pod Wawrem powstania listopadowego[10][11][7].

Pochodzenie nazwy karczma Wawer[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie nazwy Wawer jest nieznane. Może ona wywodzić się na przykład od:

  • nazwiska pierwszego właściciela[12] lub imienia dzierżawcy[4],
  • nazwy ludowej chabra (wawer) porastającego licznie teren[13],
  • nazwy terenu pochodzącej od rośliny. „Wawer” jest bowiem zniekształconą formą słowa chabero (chwast, badyle). Jeszcze nawet w XIX wieku używano nazwy „Wawry”, „Wawr” w odniesieniu do osady która wyrosła przy zajeździe, czyli Wawra[4].

Nazwa karczmy dała nazwę późniejszej kolonii Wawer (obecnie część dzielnicy Warszawa-Wawer)[12][4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Karczma stara[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze wzmianki o karczmie Wawer i jej zniknięcie[edytuj | edytuj kod]

Zajazd-karczma w tym miejscu mogła powstać tutaj nawet już pod koniec XV[4] lub w połowie XVI wieku[13], podobno jest wspominana w źródłach z czasów potopu szwedzkiego i bitwy pod Warszawą[13]. Również Poliński pisze, że według kronik z tego okresu w olbrzymim borze wawerskim była karczma[8]. Jednak najstarszy dokument pochodzi z 1727 roku[4][13][9]. Są to akta nabycia dóbr Zastowa z przyległościami przez Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską[4]:

Zastów, Las, Koło, Zbytki, Olendry, łąki część w Zyrzynie i część miasta Pragi pod Warszawą nad Wisłą będącego, tudzież karczmę Wawer nazwaną, ze wszystkimi polami, rolami, lasami, młynami, sadzawkami, rzekami i poddanymi

W ten sposób karczma na ponad dwieście lat trafiła do klucza Dóbr Wilanowskich[4][13].

W dokumencie tym po raz pierwszy pojawia się nazwa Wawer[9]. Kolonia Wawer powstała dopiero w 1838[14], natomiast gmina Wawer w 1866 roku[14][15][16].

Była to najprawdopodobniej budowla drewniana[4][13].

Karczma Wawerska była miejscem zbierania się posłów. Było to możliwe dzięki temu, że po Unii Lubelskiej z 1569 roku kiedy to sejmy stałe naznaczono w Warszawie Praga stała się punktem zbiorczym posłów ziemskich litewskich. Według Polińskiego w karczmie odbywały się narady, dokonywano kontraktów[8].

Karczma przy zbiegu traktu brzeskiego i drogi do Lublina zaznaczona jest na mapach Karola de Perthéesa z 1783 roku[6][17][6] i Serrieuriera z 1794 roku, nie ma jej już jednak na mapie rozgraniczenia dóbr skarbowych Gocławia od dóbr prywatnych Zastowa z 1800 r. i na mapie Davida Gilly’ego[6] z 1803 r. Być może została spalona podczas insurekcji kościuszkowskiej[6][4][13], mogła też upaść po III rozbiorze Polski, kiedy to Wawer przecięła szczelnie zamknięta granica pomiędzy Prusami i Austrią i pobliskie ważne drogi utraciły znaczenie[6][4]. Bardzo możliwe, że karczma ta znajdowała się dokładnie w tym samym miejscu skrzyżowania ważnych szlaków komunikacyjnych, co późniejsza.

Ponowne pojawienie się i pożar[edytuj | edytuj kod]

Krótka notatka na temat jakiejś karczmy pojawia się ponownie w inwentarzu folwarku zastowskiego z 1803 roku[4]:

Na Wawrze karczma w której Żyd przykłada do Gromady

Lakoniczność informacji w porównaniu do innych danych sugeruje jednak, że karczma (nie wiadomo czy ocalała czy też odbudowana) utraciła swoje znaczenie[4].

W późniejszym dokumencie „Opisanie ekonomiczne folwarku zastowskiego” obejmującym lata 1806–1814 pojawia się nazwisko dzierżawcy (Józef Gortatowski lub Garlitowski) oraz pewne szczegóły na temat jego rodziny i służby[4].

Część ogólnodostępnych źródeł powtarza informację, że drewniany budynek karczmy (austerii) wawerskiej został wybudowany w latach 1804–1806 i przyjmuje taką datę jej powstania[2].

Granica przecinająca Wawer znikła w 1809 roku, wkrótce po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, co poprawiło sytuację karczmy[4].

Według nieudokumentowanych informacji w karczmie zatrzymał się w 1812 roku Napoleon podczas marszu na Moskwę[6][5].

W trakcie kampanii karczma spłonęła[13], być może w związku z klęską armii napoleońskiej 1812 roku[4]. W 1823 roku na terenie karczmy stał tylko podpiwniczony barak z bali, bez komina i pieca, z dwoma oknami[4].

Karczma zbudowana na nowo, murowana[edytuj | edytuj kod]

W 1823 roku opracowano instrukcję, zgodnie z którą zajazdy między innymi musiały być murowane i pokryte dachówką lub blachą oraz składać się z dwóch odrębnych budynków – domu zajezdnego i stajni[4].

Taki też był nowo wybudowany przez Zarząd Dóbr Wilanowa zajazd (według niektórych źródeł w latach 1823–1825[13] lub w 1823 roku[7][18]), tym razem murowany, którego zasadnicza bryła zachowała się do dziś[4].

Wkrótce zajazd zwany już austerią[4] znalazł się na obszarze działań zarówno pierwszej, jak i drugiej bitwy pod Wawrem powstania listopadowego w 1831 roku[8][4][13][7][18][19]. W lutym i marcu w austerii miały wtedy siedziby operacyjne kolejno sztaby generała Szembeka[8][13][7] i generała Prądzyńskiego[13][7]. A według tradycji starych mieszkańców również kwatera sztabu Naczelnego Wodza gen. Jana Skrzyneckiego[8]. Taka informacja podana jest też w podpisie pod fotografią austerii jednego z cytowanych artykułów[7]. Miało to mieć miejsce podczas drugiej bitwy wawerskiej (czyli 31 marca)[8][7], a dokładnie między tą bitwą a bitwą pod Dębem Wielkim[8]. Potem już do końca marca mieściły się w niej sztaby rosyjskie[12].

Ponieważ wojska rosyjskie wykorzystały drewniane elementy z okolicznych osad (w tym zabudowań austerii) jako materiał opałowy, zajazd musiał zostać odbudowany (1832-35[13]). Ponieważ po powstaniu zwiększył się ruch na szosie brzeskiej, budynek zajazdu rozbudowano. W 1837 roku dzierżawca propinacji zastowskiej (w tym karczmy) Franciszek Zurkowski przy pomocy środków Administracji Wilanowskiej połączył też budynek ze stajnią w jedną całość dobudówką[4].

W 1838 roku[14] Administracja Dóbr Wilanowskich założyła osiedle, nadając mu nazwę taką samą jak karczma, czyli Wawer. Jego mieszkańcy w jakimś stopniu utrzymywali się z obsługi podróżnych i pracy w austerii[4].

W 1843 roku zostaje wydana Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (z datą 1839), na której jest zaznaczona „Karczma Wawer”[20].

W latach 1848–1867 kolejny dzierżawca propinacji zastowskiej, Teofil Pancer, wybudował duży dom mieszkalny, kuźnię, założył destylarnię wódek i pokrył nawierzchnię przed budynkiem nowym brukiem[4].

W 1866 administracja carska powołała nową gminę Wawer, a z nią sąd gminny ulokowany w nieistniejącym obecnie budynku zabudowań karczmy[5].

Potem było jeszcze dwóch dzierżawców propinacji zastowskiej, a od 1868 roku dzierżawcami propinacji, a następnie tylko austerii została rodzina Morantowiczów. Jej kolejny potomek, Konstanty Morantowicz, po I wojnie światowej wykupił budynek karczmy, szynk wydzierżawił Szymonowi Walczakowi, izby gościnne zamienił na mieszkania czynszowe a stajnię przerobił na magazyn. Szynk wtedy zamienił się w restaurację nastawioną na obsługę licznych letników i niedzielnych wycieczkowiczów z Warszawy. Wisiał tam wtedy szyld[4][13]:

Karczma pod Napoleonem. Koniom woda – ludziom piwo i zgoda

Powodem tych zmian było poderwanie bytu zajazdu w wyniku uruchomienia w 1877 roku Kolei Nadwiślańskiej[6] i zbudowania kolejki wąskotorowej od mostu Kierbedzia przez Wawer ostatecznie aż do Karczewa oraz przeobrażenia społeczno-ekonomiczne po odzyskaniu niepodległości[4].

W okresie międzywojennym planowano też ulokować na terenie austerii zarząd gminy Wawer, salę widowiskowo-zebraniową, muzeum pamiątek powstańczych[4]. Towarzystwo Przyjaciół Grochowa starało się o uznanie zabytkowego charakteru budynku. Wojskowe Biuro Historyczne zgodziło się, że w karczmie przebywał Szembek i według wszelkiego prawdopodobieństwa Skrzynecki oraz że uznanie karczmy za zabytek jest nader wskazane[8].

Podczas okupacji hitlerowskiej udało się te plany częściowo zrealizować – powstało tutaj konspiracyjne Muzeum Wawerskie, w którym zgromadzono różne pamiątki, zwłaszcza z okresu powstań listopadowego i styczniowego. Pod koniec II wojny światowej, gdy późnym latem 1944 roku zbliżyła się linia frontu, budynek został ograbiony, potem nawet zginęły lub uległy zniszczeniu ukryte wcześniej eksponaty[4][13].

Austeria wawerska obecnie

Po wojnie budynek austerii przez dziesięciolecia był wykorzystywany na mieszkania kwaterunkowe, ulegając zagrzybieniu i zawilgoceniu[13], przynajmniej przez jakiś czas był też dodatkowo zlokalizowany w nim sklepik spożywczy[4]. Stajnia natomiast stała się w końcu ruiną, nawet pomimo tego że właścicielka zajazdu z rodziny Morantowiczów odnajmowania ją przez jakiś czas na odlewnię żeliwa[13][4].

W 1965 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków[3].

W 1976 roku Urząd Dzielnicowy Praga-Południe podjął decyzję o wykwaterowaniu lokatorów w celu przeprowadzenia remontu[5][7][13]. Generalny remont, a właściwie odbudowę[7] przeprowadziła w latach 1980–1984 rodzina Walczyków (dzierżawiąca od 1981 roku zajazd od Skarbu Państwa[5]), przekształcając dawną austerię w motel „Zajazd Napoleoński”[5][7].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – Warszawa [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  2. ↑ a b [http://web.archive.org/web/20131109024812/http://www.architektura.um.warszawa.pl/sites/default/files/files/Zakole_Wawerskie_2.8-2.11_uzytk_przyroda_dziedz_krajobr.pdf 2.10. Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdział Dziedzictwo kulturowe]. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 84–89. [dostęp 2013-11-07].
  3. ↑ a b Narodowy Instytut Dziedzictwa – Zestawienia Zabytków Nieruchomych. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2023-12-31. s. 63. [dostęp 2024-02-17]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2024-01-26)]. Cytat: zajazd, ul. Płowiecka 83, XVIII/XIX, 2 poł. XX, nr rej.: 645-A z 1.07.1965
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj Henryk Wierzchowski. Zajazd pod Napoleonem – historyczna karczma w Wawrze. „Kronika Warszawy”. 2/46, s. 81–96, 1981. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe (PWN). ISSN 0137-3099. 
  5. ↑ a b c d e f g Zajazd Napoleoński – Historia. Zajazd Napoleoński. [dostęp 2013-11-07].
  6. ↑ a b c d e f g h i j Rozdziały: 92.Historie z pogranicza; 101.Pierwsza szkoła w Wawrze. W: Jerzy Kasprzycki: Korzenie Miasta. Warszawskie pożegnania. T. III Praga. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 2004, s. 271–273, 290–291. ISBN 978-83-61932-03-1.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l Andrzej Umgelter. Bitwy wawerskie. „Stolica. Informator Kulturalny Stolicy (IKS)”. 12, s. 14,20, 1986-03-23. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch”. ISSN 0039-1689. 
  8. ↑ a b c d e f g h i Józef Poliński: Grochów. Przedmurze Warszawy w dawnej i niedalekiej przeszłości. Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Grochowa, 1938, s. 274–278.
  9. ↑ a b c Jan Czerniawski. Podziwiając zabytki Wawra. „Kronika Warszawy”. 2 (137), s. 22–26, 2008. Warszawa: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy. ISSN 0137-3099. [dostęp 2013-11-15]. 
  10. ↑ Stanisław Zalech. Gawęda wawerska pisana w cieniu kasztanowców kościoła zerzeńskiego. „Kronika Warszawy”. 2 (137), s. 27–34, 2008. Warszawa: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy. ISSN 0137-3099. [dostęp 2013-11-15]. 
  11. ↑ Ryszard Lorenz: Zapomniany szaniec. W: Wawer i jego osiedla. Czerniawski Jan (red.). Wyd. 1. Warszawa: Wydział Kultury dla Dzielnicy Wawer m.st. Warszawy, 2007, s. 313-316 (315). ISBN 978-83-921690-3-1.
  12. ↑ a b c J Kozolubski. Wędrówka po Warszawie listopadowej: 25. Karczma wawerska. „Kronika Warszawy: miesięcznik ilustrowany poświęcony działalności samorządu oraz poszczególnym dziedzinom życia miasta i jego historii”. R. 6, nr 8-9, s. 24–25, 1930 (sierpien-wrzesień). Warszawa: Magistrat Miasta Stołecznego Warszawy. 
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Andrzej Umgelter. Ulica Płowiecka. „Stolica. Informator Kulturalny Stolicy (IKS)”. R. 39, nr 33, s. 4–5, 1984-08-12. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch”. 
  14. ↑ a b c Ważne daty z dziejów Wawra. W: Wawer i jego osiedla. Czerniawski Jan (red.). Wyd. 1. Warszawa: Wydział Kultury dla Dzielnicy Wawer m.st. Warszawy, 2007, s. 436-438 (436). ISBN 978-83-921690-3-1.
  15. ↑ Andrzej Sołtan. Dziedzictwo kulturowe Wawra. „Kronika Warszawy”. 2 (137), s. 5–6, 2008. Warszawa: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy. ISSN 0137-3099. [dostęp 2013-11-15]. 
  16. ↑ Jan Berger. Z przeszłości gminy Wawer. „Kronika Warszawy”. 2 (137), s. 7–15, 2008. Warszawa: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy. ISSN 0137-3099. [dostęp 2013-11-15]. 
  17. ↑ Mapa województwa mazowieckiego z 1783 r. autorstwa Karola Perthéesa. Fundacja Centrum GeoHistorii. [dostęp 2013-11-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-01)].
  18. ↑ a b Karczma zajezdna w Wawrze albo Zajazd „pod Napoleonem”. W: Henryk Wierzchowski: Śladami Powstania Listopadowego – Grochów-Wawer. Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. Oddział Grochów, 1980, s. 14–15.
  19. ↑ Dzień 31 marca. Wawer i Dembe Wielkie.. W: Callier Edmund: Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 porządkiem chronologicznym podług L.Mierosławskiego, S.Barzykowskiego i źródeł współczesnych. Poznań: Karol Kozłowski, czcionkami drukarni Dziennika Poznańskiego, 1887, s. 45–52. [dostęp 2013-11-07]. Cytat: W chwili bowiem, gdy drugi pułk ułanów w cwale przeskakiwał wytrysk kartaczowy i czołem mijał karczmę Wawru, grzmot plutonów Ramoriny odezwał się na tyłach nieprzyjaciela..
  20. ↑ Topografičeskaâ karta Carstva Pol’skago; Topograficzna karta Królestwa Polskiego; Carte topographique du Royaume de Pologne. Oddział Korpusu Topografów (armii rosyjskiej) do Pomiarów Królestwa Polskiego; Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego, 1839–[1843]. [dostęp 2015-07-01].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Karczma_wawerska&oldid=73059288”