Karl Marx

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Orjot (dyskusja | edycje) o 13:37, 29 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Karl Marx
(pol. także Karol Marks)[a]
{{{alt grafiki}}}
Karl Marx (1875)
Data i miejsce urodzenia

5 maja 1818
Trewir

Data i miejsce śmierci

14 marca 1883
Londyn

Przyczyna śmierci

zapalenie oskrzeli, zapalenie opłucnej

Miejsce spoczynku

cmentarz Highgate, Londyn, Wielka Brytania

Zawód, zajęcie

filozof

Miejsce zamieszkania

Trewir, Paryż, Bruksela, Kolonia, Londyn

Tytuł naukowy

doktorUniwersytet w Jenie[1]

Alma Mater

Uniwersytet w Bonn,
Uniwersytet Humboldtów w Berlinie

Wyznanie

protestantyzm, później ateizm

Małżeństwo

Jenny von Westphalen

Dzieci

Jenny, Laura, Edgar, Henry Edward Guy, Jenny Eveline Frances (Franziska), Eleonora, prawdopodobnie Freddy[2]

podpis

Karl Marx (pol. Karol Marks[a]; ur. 5 maja 1818 w Trewirze, zm. 14 marca 1883 w Londynie) – niemiecki filozof, socjolog, ekonomista, historyk, dziennikarz i działacz rewolucyjny. Twórca socjalizmu naukowego, współzałożyciel I Międzynarodówki.

Życiorys

Młodość i rodzina

Pochodził ze zasymilowanej rodziny żydowskiej, pochodzenia aszkenazyjskiego. Jego dziadek Meier Halewi Marx był rabinem w Holandii, pełniąc tę funkcję od 1723 roku[4]. Jako pierwszy z rodziny świecką edukację otrzymał Heinrich Marx, ojciec Karla. Heinrich, aby uciec od antysemickich ograniczeń prawnych, z judaizmu przeszedł na dominujący w Niemczech luteranizm, zmieniając wówczas imię z pochodzącego z języka jidysz Herschela na niemieckiego Heinricha[5].

Ojciec Karla popierał liberalizm klasyczny i zainteresował się ideami filozofów Imanuela Kanta oraz Woltera. Brał udział w agitacji na rzecz wprowadzenia w Prusach konstytucji i reform, które ograniczyłyby monarchię absolutną[6]. W 1815 roku rozpoczął karierę adwokacką, a w 1819 roku wraz z rodziną wprowadził się do dziesięciopokojowego domu przy Simeongasse (obecnie Simeonstrasse 8) w pobliżu Porta Nigra[7]. Jego żona, Henrietta Pressburg była holenderską Żydówką, która pozostała przy judaizmie. Henrietta była gorliwie opiekuńcza i religijna, co nie pozostało bez wpływu na jej dzieci[8].

Karl urodził się 5 maja 1818 roku w Trewirze, w budynku 664 przy Brückergasse[9]. W 1928 roku lokal został zakupiony przez Socjaldemokratyczną Partię Niemiec, a współcześnie mieści się tam muzeum poświęcone Marksowi[10].

Niewiele wiadomo o dzieciństwie Karla[11]. Był trzecim z dziewięciorga dzieci, najstarszym synem stał się, gdy w 1819 roku zmarł jego brat Moritz[12]. Karl w sierpniu 1824 roku został ochrzczony w Kościele luterańskim wraz z rodzeństwem: Sophie, Hermannem, Henriette, Louise, Emilie i Karoline[13]. Do 1830 roku miał prywatnego nauczyciela, kiedy rozpoczął naukę w nowo utworzonej szkole gimnazjalnej, której dyrektorem był przyjaciel jego ojca Hugo Wyttenbach. Zatrudniał on jako nauczycieli wielu liberalnych humanistów, co rozgniewało konserwatywny rząd. W 1832 roku policja zorganizowała nalot na szkołę i znalazła na miejscu literaturę głoszącą liberalizm. Władze zreorganizowały szkołę i wymieniły kilku pracowników[14].

Okres studencki

W wieku 17 lat, w październiku 1835 roku, rozpoczął studia na Uniwersytecie w Bonn. Studiował filozofię i literaturę (choć jego ojciec nalegał na Karla, aby ten rozpoczął studia prawnicze)[15]. Kontynuował naukę, gdy udało mu się uniknąć służby wojskowej[16]. W Bonn dołączył do Klubu Poetów, grupy monitorowanej przez policję ze względu na radykalne politycznie poglądy niektórych uczestników[17]. Młody Marx dołączył też do klubu Landsmannschaft der Treveraner, którego został współprzewodniczącym[18]. W sierpniu 1836 roku odbył pojedynek z członkiem Korpusu Borussi[19]. Początkowo jego oceny na Uniwersytecie były dobre, choć z czasem się pogorszyły. Jego ojciec postanowił przenieść go na cieszący się lepszą renomą Uniwersytet Berliński[20].

Początek działalności (1836-1843)

W lecie 1836 roku zaręczył się z Jenny von Westphalen, którą znał od wczesnej młodości. Odtąd spoważniał i bardziej odpowiedzialnie podchodził do nauki i pracy[21]. Ich związek budził pewne kontrowersje ze względu na różnice pochodzenia religijnego i klasowego, Marx został jednak zaakceptowany przez ojca Jenny, liberalnego arystokratę Ludwiga von Westphalena[22].

W październiku 1836 roku przybył do Berlina, gdzie wynajął pokój przy Mittelstraße. W czasie studiów w tym mieście zainteresował się filozofią niedawno zmarłego Georga Wilhelma Freidricha Hegla. W 1837 roku, w czasie rekonwalescencji w Stralau, dołączył do Klubu Doktora (Doktorklub), którego członkowie dyskutowali filozofię Hegla, związał się z radykalnym nurtem interpretacji Hegla, tzw. młodoheglistami. Najważniejszymi jego przedstawicielami byli m.in. Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer i Adolf Rutenberg, którego Marx poznał osobiście i z którym się zaprzyjaźnił. Młodohegliści odrzucili metafizyczne założenia Hegla, lecz przyjęli jego metodę dialektyczną, którą zastosowali w krytyce społeczeństwa, polityki i religii z lewicowego punktu widzenia[23]. W maju 1838 zmarł ojciec Marksa, z którym łączył go silny związek emocjonalny[24][25].

W 1837 roku zakończył pisanie krótkiej powieści komediowej Skorpion i Felix, napisał też kilka wierszy miłosnych poświęconych Jenny, które zostały opublikowane[26]. Porzucił pisarstwo i zajął się nauką języka angielskiego i włoskiego, studiami historii sztuki i tłumaczeniem klasyków łacińskich[27]. Napisał rozprawę doktorską pod nazwą Różnice między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody. Pracę nad rozprawą ukończył w 1841 roku[28]. Wzbudziła ona pewne kontrowersje w kręgach konserwatywnych profesów Uniwersytetu w Berlinie. Marx zdecydował się zaprezentować ją na bardziej liberalnym Uniwersytecie w Jenie, który w kwietniu 1841 roku nadał mu doktorat[29]. W 1840 roku rozpoczął współpracę z wojującym ateistą Bruno Bauerem, w marcu 1841 roku zaczęli planować wydawanie pisma „Archiv des Atheismus” („Archiwum Ateizmu”), pomysł ten jednak nigdy nie został zrealizowany.

Kariera akademicka została zniwelowana przez silną opozycję rządu wobec klasycznego liberalizmu i młodoheglistów[30]. W 1842 roku Marx przeprowadził się do Kolonii, gdzie pracował jako dziennikarz, pisząc dla radykalnej gazety „Rheinische Zeitung” („Gazeta Reńska”), wyrażając w niej swoje wczesne poglądy na temat socjalizmu i ekonomii. Krytykował zarówno prawicowe rządy europejskie, jak i ruchy liberalne i socjalistyczne, które uważały za nieszkodliwe lub nieskuteczne[31]. Gazeta zwróciła uwagę cenzury rządu pruskiego, która przed drukowaniem materiału sprawdzała wydania pisma. Po tym, gdy w 1843 roku, „Rheinische Zeitung” opublikowała artykuł mocno krytyczny wobec monarchii rosyjskiej i cara Mikołaja I, rząd rozpoczął nagonkę na gazetę. Represje spowodowane były demokratyczno-radykalnym charakterem pisma. Doprowadziły do ustąpienia redaktora naczelnego i zamknięcie pisma w marcu 1843 roku[32][33]. 19 czerwca 1843 roku Karl wziął ślub z Jenny w kościele protestanckim w Bad Kreuznach[34].

Wyjazd do Paryża

Po ślubie Marx przeniósł się do Paryża. We Francji miał wraz z Arnoldem Ruge wydawać radykalne pismo emigracyjne, jednak ze względu na rozbieżności ideowe redaktorów, jak i problemy z kolportażem, wyszedł tylko jeden podwójny numer pisma zatytułowanego „Roczniki Niemiecko-Francuskie”. Marx opublikował w nim dwa eseje: Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa i W kwestii żydowskiej, w których ostatecznie porzucił idealizm i po raz pierwszy ujawnił się jako rewolucjonista i internacjonalista, odwołujący się do Mas i Proletariatu. W 1844 stworzył Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, którymi rozpoczął swoją krytykę ekonomii politycznej i filozofii heglowskiej. Rozwijał w nich również teorię humanizmu socjalistycznego.

We wrześniu 1844 poznał Fryderyka Engelsa, przyszłego przyjaciela i głównego współpracownika. Obaj uczestniczyli aktywnie w życiu politycznym Paryża i wspólnie opracowywali idee socjalizmu proletariackiego, czyli komunizmu. Ich pierwszą wspólną pracą była Święta rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki, analizująca krytycznie poglądy heglistów, ze szczególnym uwzględnieniem Bruno Bauera.

Wyjazd do Brukseli

W 1845 roku został na skutek działań rządu pruskiego wydalony z Paryża i wyjechał do Brukseli. W latach 1845–1846 powstawał pierwszy wykład tez materializmu historycznego autorstwa obu teoretyków, zawarty w Ideologii niemieckiej. W latach 1845–1847 Marx pisał do gazet, wydawanych zarówno we Francji, jak i w Niemczech. Jego artykuły można było znaleźć w „Vor-warts, Deutsche-Brusseler Zeitung, Das Westphalische Dampfboot” i „Der Gesellschaftsspiegel”. W roku 1847 wydał Nędzę filozofii; dzieło, w którym poddał krytyce poglądy Proudhona.

Marx zaangażował się w tworzenie Związku Komunistów, którego członkiem został wraz z Engelsem wiosną 1847. W listopadzie 1847 obaj brali udział w II Zjeździe tego związku w Londynie. Ich czynny udział w związku przejawiał się również w tym, iż obaj są autorami jego programu. Stanowił go wydany w 1848 roku Manifest partii komunistycznej, który zawierał idee rozwiniętego materializmu, dialektyki, walki klas i przypisywał proletariatowi potencjał rewolucyjny. Był to pierwszy program oparty w całości na zasadach socjalizmu naukowego. Manifest, według A.C. Suttona, był plagiatem wydanego wcześniej dzieła Democracy Manifesto, napisanego przez francuskiego fourierystę, Victora Prospera Consideranta i wydanego w 1843 roku (Principe du socialisme: Manifeste de la démocratie au XIXe siècle, publié en 1843). Marx prowadził w tym czasie działalność publicystyczną. W 1848 wyszło jego Przemówienie w sprawie wolnego handlu. Po wybuchu rewolucji lutowej 1848, Marx został wydalony z Belgii. Wrócił do Paryża, a stamtąd po rewolucji marcowej udał się do Kolonii. Został tam redaktorem naczelnym wychodzącej od 1 czerwca 1848 do 19 maja 1849 „Nowej Gazety Reńskiej”. Marx publikował w niej m.in. artykuły Praca najemna a kapitał i Liberałowie przy władzy.

Wyjazd do Londynu

Został oskarżony o przestępstwa prasowe i nawoływanie do stawiania oporu zbrojnego rządowi, stanął przed sądem, który go uniewinnił 9 lutego 1849. 16 maja 1849 został wydalony z Królestwa Prus. Wyjechał do Paryża, skąd po demonstracji 13 czerwca 1849 udał się do Londynu, w którym spędził resztę życia. W Anglii, borykając się z dużymi problemami finansowymi, utrzymywał się z działalności publicystycznej oraz z bezzwrotnych pożyczek od Engelsa. W Londynie podjął ostrą polemikę z krytykami swojej teorii i osoby. Od 1851 do 1862 był stałym współpracownikiem „New York Tribune”, gdzie część jego artykułów była publikowana jako materiały redakcyjne. W piśmie tym opublikował m.in. Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech oraz Rewelacje z dziejów dyplomacji XVIII w. Współpracował również z „Neue Oder-Zeitung” oraz wiedeńskim „Presse”.

Badał ekonomię polityczną i historię oraz tworzył kolejne dzieła. Podsumował wyniki rewolucji (1848-1851) w Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte wydanym w 1852. Pierwszym efektem studiów ekonomicznych był Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Najpełniejszy wyraz praca Marksa na tym polu znalazła w wydanym w 1867 I tomie Kapitału. Opisał w nim prawa rządzące ekonomią państw kapitalistycznych. W 1871 poddał analizie okres Komuny Paryskiej w Wojnie domowej we Francji, zaś w Krytyce programu gotajskiego skrytykował Socjaldemokratyczną Partię Niemiec.

Miejsce spoczynku Marksa przed ekshumacją
Grób Marksa

W 1864 Marx współtworzył Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, tzw. Pierwszą Międzynarodówkę, którego został sekretarzem, autorem jej pierwszej Odezwy i innych najistotniejszych pism. W 1869 jego przyjaciel i uczeń Wilhelm Liebknecht założył socjalno-demokratyczną partię robotniczą, która, połączywszy się z radykalnymi zwolennikami Ferdinanda Lassale’a, stworzyła Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Niemiec. Doprowadził również do przeniesienia Rady Generalnej Międzynarodówki do Nowego Jorku po kongresie w Hadze w 1872. Marx pracował nad ukończeniem Kapitału, w czym przeszkadzała mu choroba. Dwa pozostałe tomy zostały wydane już po jego śmierci przez Engelsa, na podstawie zgromadzonych zapisków.

Śmierć i pochówek

2 grudnia 1881 zmarła żona Marksa, zaś w 1883 roku on sam. Oboje zostali pochowani na cmentarzu Highgate w Londynie[35]. W chwili śmierci Marx był bezpaństwowcem[36]. W 1956 roku dzięki funduszom Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii dokonano przeniesienia szczątków Marksa i jego rodziny do nowego grobu we wschodniej części cmentarza. Autorem projektu nowego nagrobka był Laurence Bradshaw.

Poglądy

Karl Marx uchodzi za założyciela tzw. socjalizmu naukowego, który, wyrósłszy z jego poglądów filozoficznych, tylko w związku z nimi staje się zrozumiały. Marx pozostawał stale pod wpływem filozofii Hegla, zachował też jego sposób dociekania, jego dialektyczną metodę i przekonanie o identyczności „bytu” i „myślenia”. Szczytowym zakończeniem filozoficznego systemu Marksa jest jego materialistyczne pojmowanie dziejów, oparte na historycznym materializmie.

Pod względem ekonomicznym Karl Marx jest uczniem Davida Ricarda, na którego teorii o wartości pracy oparł swój własny system, zwłaszcza teorię wyzysku. Podobnie jak Ricardo, zapatruje się Marx bardzo pesymistycznie na położenie klasy pracującej i przepowiada upadek kapitalistycznego ustroju wskutek ciągłego wzrostu klasy robotniczej i coraz bardziej zaostrzających się kryzysów (teoria katastrof).

Marx w Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa określił religię mianem opium ludu:

Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu[37].

Był też jednym z twórców pojęcia alienacji religijnej[38].

Poglądy odnośnie do Polski

Marks miał wyraziste i zdecydowane poglądy w sprawie Polski, której niepodległość w pełni popierał. Jego zainteresowanie Polską można datować od powstania krakowskiego z 1846 r. Marx czytał prace Joachima Lelewela poświęcone historii Rzeczypospolitej i uważał Polskę za zaporę dla rosyjskiego imperializmu dążącego do dominacji m.in. w Europie. Krytykował także brak pomocy dla Polaków ze strony mocarstw, który w jego ocenie mógł doprowadzić do złamania ducha oporu wobec Rosji. Znaczący wzrost jego zainteresowania sprawą polską miał miejsce w okresie powstania styczniowego, którego upadek uznał za jedno z dwóch najważniejszych wydarzeń w Europie po 1815 r. W ocenie Marksa upadek powstania miał zniechęcić Polaków do walki o suwerenność i umocnić pozycję Rosji[39].

Marx organizował zbiórki pieniędzy dla polskich emigrantów wbrew oporowi prasy i parlamentarzystów, występował na wiecach upamiętniających powstanie i protestował przeciw wydawaniu rosyjskim władzom powstańców przebywających na Zachodzie. Gmina Centralna Londyńskiego Zjednoczenia Emigracji Polskiej imiennie podziękowała Marksowi za jedno z jego przemówień. Krytykę braku reakcji na podbój Polski przez Rosję Marx zawarł w manifeście I Międzynarodówki. Córka Marksa Jenny nosiła polski krzyż powstańczy, co Marx osobiście popierał[39].

Jedna tylko alternatywa pozostała Europie. Albo barbarzyństwo azjatyckie pod moskiewskim przywództwem zaleje ją jak lawina, albo musi ona odbudować Polskę tak, aby między nią a Azją stanęło dwadzieścia milionów bohaterów i by dzięki temu zyskała ona na czasie na dokonanie swego społecznego odrodzenia”.

Najważniejsze dzieła

Pomnik Karla Marksa i Fryderyka Engelsa w Berlinie (2005)

Zobacz też

Uwagi

  1. a b W literaturze niespecjalistycznej można stosować spolszczoną wersję imienia i nazwiska, Karol Marks. Współcześnie zaleca się zachowywanie pisowni oryginalnej (Karl Marx)[3].

Przypisy

  1. Wheen, 2001, s. 33.
  2. Montefiore, Simon Sebag. „The Means of Reproduction”. The New York Times.
  3. Adam Wolański: Spolszczanie obcych nazwisk. [w:] Poradnia językowa [on-line]. PWN, 2005. [dostęp 2016-05-05].
  4. Nicolaievsky oi Maenchen-Helfen 1976, s. 4–5; Wheen 2001, s. 7–9, 12; McLellan 2006, s. 2–3.
  5. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 4–6; McLellan 2006, s. 2–4.
  6. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 5, 8–12; Wheen 2001, s. 11; McLellan 2006, s. 5–6.
  7. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 7; Wheen 2001, s. 10; McLellan 2006, s. 7.
  8. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 6–7; Wheen 2001, s. 12; McLellan 2006, s. 4.
  9. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976 s. 7; Wheen 2001, s. 8, 12; McLellan 2006, s. 1.
  10. Wheen 2001. s. 12–13.
  11. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 12; Wheen 2001, s. 13.
  12. McLellan 2006, s. 7.
  13. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 6; McLellan 2006, s. 4.
  14. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 12–15; Wheen 2001, s. 13; McLellan 2006, s. 7–11.
  15. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 15–16; Wheen 2001, s. 14; McLellan 2006, s. 13.
  16. Wheen 2001, s. 15.
  17. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 20; McLellan 2006, s. 14.
  18. Wheen 2001, s. 16; McLellan 2006, s. 14.
  19. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 21–22; McLellan 2006, s. 14.
  20. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 22; Wheen 2001, s. 16–17; McLellan 2006, s. 14.
  21. Fedoseyev 1973, s. 23.
  22. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 23–30; Wheen 2001, s. 16–21, 33; McLellan 2006, s. 15, 20.
  23. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 34–38; Wheen 2001, s. 34; McLellan 2006, s. 25–27.
  24. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 44,69–70; McLellan 2006, s. 17–18.
  25. Sperber 2013, s. 55–56.
  26. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 33; McLellan 2006, s. 18–19. These love poems would be published posthumously in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1 (New York: International Publishers, 1975) s. 531–632.
  27. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 33; Wheen 2001, s. 25–26.
  28. Marx’s thesis was posthumously published in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1 (New York: International Publishers, 1975) s. 25–107.
  29. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 45; Wheen 2001, s. 33; McLellan 2006, s. 28–29, 33.
  30. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 49; McLellan 2006, s. 33.
  31. Nicolaievsky i Maenchen-Helfen 1976, s. 50–51; Wheen 2001, s. 34–36, 42–44; McLellan 2006, s. 35–47.
  32. Kołakowski 2009 (I), s. 116.
  33. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 60–61; Wheen 2001, s. 47–48; McLellan 2006, s. 50–51.
  34. Nicolaievsky and Maenchen-Helfen 1976, s. 70–71; Wheen 2001, s. 52–53; McLellan 2006, s. 61–62.
  35. J. Steipanowa: Karol Marks. Szkic biograficzny, Wyd. Progress, Moskwa 1977, s. 374.
  36. McLellan, 1973, s. 541.
  37. Karol Marks – Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa.
  38. Poniatowski 1969 ↓, s. 19.
  39. a b Igor Rakowski-Kłos: Marks na przemiał. Producent „odzieży patriotycznej” na bakier z historią Polski. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2017-04-14. [dostęp 2017-04-14]. (pol.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne