Klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą
52°23′44″N 20°18′34″E/52,395528 20,309306 nr rej. A-352 z 9.06.1958
| |
 Klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Kościół | |
| Właściciel | |
| Typ zakonu |
męski |
| Obiekty sakralne | |
| kościół | |
| Data budowy |
II ćwierć XIII w. |
| Data zamknięcia |
1819 |
Położenie na mapie Czerwińska nad Wisłą  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie powiatu płońskiego  | |
Położenie na mapie gminy Czerwińsk nad Wisłą  | |
| 52°23′44″N 20°18′34″E/52,395528 20,309306
| |
| Strona internetowa | |
Klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą – klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą istniejący od XII do 1819 roku. Obecnie w rękach salezjanów. Częścią kompleksu klasztornego jest romański kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Klasztor kanoników regularnych założony został w drugiej ćwierci XII w., a jego fundatorem był Aleksander z Malonne, biskup płocki w latach 1129–1156. Zapewne w fundacji uczestniczyli też książęta Bolesław Kędzierzawy i Henryk Sandomierski. Istnieje również podejrzenie, że w przygotowaniu fundacji mógł mieć udział Bolesław Krzywousty (wymieniony jest w przywileju Konrada mazowieckiego z 1222 r., także Spominki sochaczewskie wymieniają jako datę fundacji rok 1124). Pochodzenie sprowadzonych tu kanoników regularnych nie jest ostatecznie rozsądzone – być może pochodzili oni z opactwa św. Idziego w Leodium. Najstarszy dokument poświadczający istnienie klasztoru pochodzi z 1155 r., jest to bulla protekcyjna papieża Hadriana IV wystawiona na prośbę tutejszego przeora Gwidona, w której papież objął opiekę nad klasztorem i jego dobrami[1]. Z okresu założenia klasztoru pochodzi romański kościół klasztorny pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny[1].
Kanonicy prowadzili działalność duszpasterską, a także charytatywną – w dokumentach z XIII w. wymieniany jest szpital przyklasztorny. Klasztor, od początku dobrze uposażony, prężnie się rozwijał pod względem ekonomicznym. Początkowo raczej nie podlegał żadnej kongregacji, jego przeor, a od końca XII w. opat podlegał faktycznie jedynie biskupowi płockiemu i zasiadał w płockiej kapitule katedralnej. W 1514 r. klasztor przyłączył się do kongregacji laterańskiej, co wynikało m.in. ze sporu, jaki toczył ówczesny opat Ambroży z biskupem płockim Erazmem Ciołkiem na tle zarządzania podległymi parafiami (przyłączenie się do kongregacji laterańskiej oznaczało m.in. egzempcję, tj. wyjęcie klasztoru spod władzy miejscowego biskupa).
Klasztor pełnił ważne funkcje obronne, często bywali tu też dostojnicy kościelni i książęta mazowieccy. W 1361 r. przebywał tu Kazimierz Wielki. W lipcu 1410 r. Władysław Jagiełło po przeprawie przez Wisłę modlił się tu o powodzenie swej wyprawy przeciwko Krzyżakom, a po bitwie pod Grunwaldem ponoć ofiarował klasztorowi w podzięce swój hełm, który nosił w bitwie. W XV w. doszło też tutaj do wielu istotnych wydarzeń politycznych (rokowania z królem Erykiem Pomorskim – 1419, przywilej czerwiński – 1422, sejmy mazowieckie).
XVI w. to początek okresu opatów komendatoryjnych, zajmujących się wyłącznie czerpaniem dochodów z dóbr opactwa (później, na mocy konkordatu wschowskiego z 1737 r. mianowanych przez królów Polski[2]). Pierwszym z opatów komendatoryjnych był sekretarz królowej Bony Jan Lewicki, wśród następnych wymienić można m.in. bratanka Stefana Batorego: Andrzeja Batorego, czy braci królewskich Karola Ferdynanda Wazę, Michała Poniatowskiego. Zjawisko to powodowało konflikty w zgromadzeniu. Kilkakrotnie zakonnicy próbowali sprzeciwić się narzucaniu opatów, ale bezskutecznie – osiągnęli jedynie, że sprawami wewnętrznymi zgromadzenia miał kierować wyłącznie przeor i wydzielono dochód przypadający zgromadzeniu, a nie opatowi (stanowiący zaledwie ok. 1/5 całości dochodów opactwa). Chociaż popularności przysparzał klasztorowi uznany za cudowny obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, często odwiedzany przez króla Jana Kazimierza, który uhonorował go składając tutaj chorągwie zdobyte na Kozakach[3], to postępował długotrwały proces marginalizacji opactwa.
Jego zwieńczeniem była kasata klasztoru, która miała miejsce w 1819 r. – decyzję tę podjął arcybiskup warszawski Franciszek Malczewski na dzień przed swoją śmiercią. Ostatni kanonik, pozostały tu dla obsługi parafii Onufry Barcikowski, zmarł w 1833 r. Klasztor objęły norbertanki usunięte z Płocka, które w 1902 roku odeszły z Czerwińska. W listopadzie 1923 roku ich miejsce zajęli salezjanie, którzy podjęli się odbudowy zniszczonego przez okres niezamieszkania klasztoru[4]. Pomimo złego stanu klasztoru postanowiono otworzyć tu nowicjat. W tym celu wyremontowano skrzydło wschodnie i południowe. Prace prowadzono systematycznie także po przybyciu w listopadzie 1924 roku nowicjuszy z Kleczy Dolnej koło Wadowic[4]. W 1928 roku odrestaurowano ściany zewnętrzne klasztoru i przykryto dach nawy głównej blachą cynkową. Podczas prac konserwatorskich została odkryta sala gotycka na parterze południowego skrzydła, która służyła wcześniej kanonikom za kapitularz, a norbertankom za refektarz[4]. Salezjanie utworzyli tu kaplicę dla nowicjatu. Podczas II wojny Niemcy urządzili tu skład świeżego chleba, co zniszczyło freski[4]. Sala została odrestaurowana dopiero w latach 80. i 90. XX wieku[4].
Zabudowania klasztorne[edytuj | edytuj kod]
Głównym budynkiem klasztoru jest romański kościół klasztorny pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, pochodzący z drugiej ćwierci XII w., z cennym romańskim portalem.
Zabudowania klasztorne, przylegające do świątyni od południa, pochodzą z XV–XVI w., przebudowane zostały w XVII w. Z XV w. pochodzą plebania i dzwonnica (tzw. Brama Opata Kuli), wtedy też sklepiono gwiaździście kaplicę (być może dawny refektarz) w skrzydle południowym, dodano też tam portal gotycki. Obok dzwonnicy znajduje się figura Chrystusa postawiona tutaj w pięćsetlecie przeprawy Jagiełły przez Wisłę. W początku XX w., wobec ruiny innych budynków, na plebanię zaadaptowano spichlerz z XVIII w.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Stawski M. Klasztor w Czerwińsku - miejsce spotkania teologii z historią Echa Przeszłości VIII, 2007
- ↑ Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 2, Poznań-Warszawa 1974, s. 431.
- ↑ Szulińska M. Rejestr zabytków – problematyka wpisów obszarowych na przykładzie Czerwińska nad Wisłą kurier Konserwatorski 2010 nr 9 s. 29-33 [Dostęp 2018-08-27]
- ↑ a b c d e Pietrzykowski J. Przejmowanie przez salezjanów zaniedbanych zakonnych zabytków sztuki sakralnej w Polsce w latach 1898-1936 SEMINARE T. 37 2016, nr 1
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- A. Bachulski, Założenie klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-letniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929.
- K. Dębski, Bazylika czerwińska, Płock 1988.
- K. Dębski, Sanktuarium Maryjne w Czerwińsku, Warszawa 1993.
- C. Deptuła, Kościelny krąg płocki w połowie XII w., "Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL", t. 8: 1959, z. 2.
- Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997.
- Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor i H. Samsonowicz, Warszawa 1994.
- H. Folwarski, Poczet opatów klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, "Nasza Przeszłość", t. 4: 1957 [1]
- M. Gębarowicz, Mogilno – Płock – Czerwińsk. Studia nad organizacją Kościoła na Mazowszu w XI i XII w., [w:] Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934.
- Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Dawne Województwo Warszawskie, red. I. Galicka i H. Sygietyńska, z. 16: Płońsk i okolice, Warszawa 1979.
- J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
- T. Mroczko, Czerwińsk romański, Warszawa 1972.
- S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
- Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Kraków 2000.
- T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976.