Korona Królestwa Polskiego
| 1386–1795 | |||||
| |||||
| |||||
| Język urzędowy | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Ustrój polityczny |
monarchia stanowa, później demokracja szlachecka | ||||
| Typ państwa | |||||
| Głowa państwa | |||||
| Data powstania | |||||
| Rozbiory Polski | |||||
| Religia dominująca |
katolicyzm, kalwinizm, unitarianizm, prawosławie, grekokatolicyzm | ||||
| Terytoria zależne |
Mazowsze, Prusy, Mołdawia, Kurlandia i Semigalia, Księstwo oświęcimskie, Księstwo zatorskie, Republika Nowogrodzka, Ziemia lęborsko-bytowska, Spisz | ||||
| Terytoria autonomiczne | |||||
Korona Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae), w skrócie Królestwo Polskie, Korona – obszar ziem podległych władzy wybieralnych królów polskich od roku 1386 (wybór i koronacja Władysława Jagiełły) do roku 1795 (abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego).
W latach 1386–1569 nazwa państwa polskiego pozostającego w unii z Litwą, a później w latach 1569–1795 nazwa jednego z dwóch równoprawnych członów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Pojęcie Korony Królestwa Polskiego powstało w czasach panowania dynastii andegaweńskiej (od 1370) jeszcze jako nieformalna nazwa dziedzicznego Królestwa Polskiego. W okresie zaborów było używane jako potoczne wspólne określenie ziem polskich i ukraińskich.
Obszar
_and_the_Crown_of_the_Kingdom_of_Poland_(red)_in_1386_-_1434.png)
_compared_with_today%27s_borders_PL.png)
Korona
Prusy – lenno Korony
Kurlandia – lenno Korony i Litwy
W skład obszaru Korony Królestwa Polskiego formalnie wchodzą wszystkie dziedziczne ziemie monarchii Piastów oraz ziemie dołączone później na zasadzie prawnej sukcesji[1]. W rzeczywistości jednak nie dotyczyło to Śląska i Pomorza Zachodniego, które w okresie rozbicia dzielnicowego znalazły się w granicach Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Początkowo Koronę Królestwa Polskiego tworzyły ziemie zjednoczonego Królestwa Polskiego, które wniosła trakcie ślubu z Jagiełłą w 1386 jako swoją własność Jadwiga Andegaweńska, będąca ostatnim dziedzicznym królem Polski. Obszar ten obejmował zarówno dziedzictwo Piastów, jak i sukcesję Andegawenów na obszarze Rusi Czerwonej[2]którą dołączono do Korony w 1387 roku.
W wyniku wojny trzynastoletniej w 1466 roku do Korony inkorporowano Prusy Królewskie, czyli Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską i Warmię[3]. Po śmierci ostatnich Piastów mazowieckich w 1526 w skład Korony weszło również Mazowsze. Natomiast w 1564 do Korony wcielono śląskie księstwa oświęcimskie i zatorskie.
W roku 1569 na sejmie w Lublinie (unia lubelska) król Zygmunt August, ostatni wielki książę litewski (jako prawny spadkobierca dziedzictwa Giedymina) zrzekł się na rzecz Korony Królestwa Polskiego praw do sukcesji w Wielkim Księstwie Litewskim, a także przekazał Koronie Podlasie, Wołyń oraz ziemie kijowską i bracławską. W roku 1619 na mocy rozejmu w Dywilinie do Korony włączono również ziemię czernihowską i siewierską, do których praw zrzekł się car Michał I. Porozumienia dywilińskie potwierdził podpisany w 1634 roku pokój wieczysty w Polanowie. Wówczas ostatecznie ustalił się obszar Korony Królestwa Polskiego.
W porozumieniach zawartego w 1667 roku rozejmu andruszowskiego Korona utraciła na rzecz Rosji Zadnieprze, czyli województwo czernihowskie oraz połowę województwa kijowskiego (co sankcjonował pokój Grzymułtowskiego z 1686 roku). Sam Kijów leżący na zachodnim brzegu Dniepru miał przypaść Rosji zaledwie na dwa lata (Rosja jednak już nie oddała miasta). Postanowienia andruszowskie i pokój z 1686 nie zostały jednak ratyfikowane przez Sejm, więc formalnie pozostawały nieważne aż do czasu sejmu konwokacyjnego w 1764 roku, który zaaprobował zabór Zadnieprza. Nie dotyczyło to jednak zaboru Kijowa, który formalnie pozostawał miastem Korony aż do II rozbioru w 1793 roku[4].
Podział administracyjny
Korona dzieliła się na dwie prowincje: wielkopolską (do której należały Wielkopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie) oraz małopolską (która obejmowała Małopolskę, Podlasie, Ruś Czerwoną i Ukrainę). Prowincje dzieliły się na województwa, a te na powiaty.
Lenna
- Księstwo Mazowieckie (do 1526*)
- Księstwo płockie (do 1495*)
- Prusy Zakonne (1466–1525) i Prusy Książęce (1525-1657)
- Księstwo Kurlandii i Semigalii (1561-1726*, razem z Litwą)
- Hospodarstwo Mołdawskie (1387-1497)
- Republika Nowogrodzka (1389-1392 i 1407-1412)
- Księstwa oświęcimskie i zatorskie (1456-1564*)
- Ziemia lęborsko-bytowska (1526-1637*)
- Spisz (1412-1769)
(* – inkorporacja do Korony)
Sąsiedzi
W okresie istnienia Korony Królestwa Polskiego zmieniała się sytuacja polityczna za jej najbliższymi granicami. Przez ten czas najważniejszymi sąsiadami byli:
- Wielkie Księstwo Litewskie (w unii z Koroną)
- Święte Cesarstwo Rzymskie, a w jego granicach min.:
- państwa w Prusach: Prusy Zakonne, Prusy Książęce, Królestwo Prus
- Królestwo Węgier (czasowo tureckie i potem austriackie)
- Imperium Osmańskie (Turcja), w tym:
- Carstwo Rosyjskie i następnie Imperium Rosyjskie
Idea Korony Królestwa Polskiego
.jpg)
Geneza
Termin Korony Królestwa Polskiego zaczerpnięty został z ideologii politycznej realizowanej w rządzonych przez obce dynastie monarchiach stanowych Czech (dynastia Luksemburgów) i Węgier (dynastia Andegawenów) w późnym średniowieczu. W krajach tych ideologia korony królestwa przyjęła nazwy „Korony świętego Wacława” i „Korony Świętego Stefana”, nawiązujące do postrzeganych jako święte insygniów władzy monarszej i miała na celu ograniczenie władzy królewskiej, nad królem bowiem stało właśnie królestwo. W Polsce określenie „Korona Królestwa Polskiego” po raz pierwszy pojawia się w dokumentach królewskich za Kazimierza Wielkiego (1333–1370), nie niosło one jednak wtedy ze sobą jeszcze spójnej ideologii politycznej, stanowiąc raczej zamiennik dla nazwy Królestwa Polskiego. Termin Corona Regni pojawia się tylko trzykrotnie w dokumentach Kazimierza Wielkiego i wszystkie trzy są określeniami obcych kancelarii, w związku z układami międzynarodowymi, co było ówcześnie powszechne. Jednak za czasów Kazimierza Wielkiego koncepcja Korony Królestwa, która ograniczała władzę króla, stała w sprzeczności z charakterem jego rządów.
Dopiero wygaśnięcie głównej linii Piastów w 1370 roku i przejście dziedzictwa w ręce dynastii Ludwika Andegaweńskiego doprowadziło do ostatecznego wykrystalizowania się terminu, określającego nowy sposób postrzegania państwa i władcy, charakterystyczny dla rozwiniętej monarchii stanowej. Ludwik Węgierski był już królem Korony Królestwa Polskiego i to dla niej zobowiązywał się odzyskać wszystkie utracone ziemie. W imię interesów Korony Królestwa zażądano od króla Ludwika unieważnienia testamentu Kazimierza, ponieważ zapis ziem dla wnuka stał w sprzeczności z prawem Korony do zachowania integralności terytorialnej. Początkowo termin „Korona” stosowany był przede wszystkim w kręgu możnowładztwa małopolskiego (grupa tzw. panów krakowskich). Z czasem dzięki wpływowi jaki wspomniana grupa dostojników wywierała na Ludwika Węgierskiego i Władysława Jagiełłę, Korona Królestwa stała się obowiązującą ideologią państwową.
Założenia
Nazwa „Korona Królestwa Polskiego” odnosiła się do państwa, jako instytucji niezależnej od władcy, niebędącej już, jak w dobie monarchii patrymonialnej, jego własnością. Nazwa „Korona Królestwa” określała Polskę, jako organizm niepodzielny, rządzący się prawami i zasadami ustrojowymi stojącymi ponad osobą monarchy. Władca zgodnie z tą ideologią nie miał prawa uszczuplania terytorium państwa, np. poprzez zapis testamentowy lub nadanie ziemi w lenno. Nie był też już jedynym i nadrzędnym źródłem prawa, jak w okresie wcześniejszym. Sam podlegał prawom królestwa, co wyrażało się m.in. w wykształconym już w pełni prawie oporu. Terminem Korony Królestwa określano często nie tylko ziemie rzeczywiście znajdujące się pod władzą króla polskiego, ale także te do których roszczono sobie prawa, czyli przede wszystkim Śląsk i Pomorze Gdańskie. Do Korony wliczano także stanowiące (pomimo podejmowanych przez lokalnych książąt prób usamodzielnienia się) lenno Polski – Mazowsze.
Za Ludwika Węgierskiego ideologia Korony Królestwa przyjęła już w pełni rozwiniętą formę. Termin ten stosowano przede wszystkim w celu zabezpieczenia pozycji i niezależności Królestwa Polskiego, które w unii personalnej z Węgrami było stroną niewątpliwie słabszą. Przykład stanowi przywilej koszycki z 1374, w którym Ludwik zobowiązał się: zachowywać Koronę Królestwa Naszego całą i nienaruszoną i żadnych ziem lub ich części od niej nie odrywać ani uszczuplać[5].
Nowa ideologia państwowa wpisywała się w szerszy nurt przemian, który na sile przybrał wraz z przejęciem władzy przez obcych władców, ale zapoczątkowany został już w momencie zjednoczenia państwa przez Władysława Łokietka i wykrystalizowania się monarchii stanowej (jej umowna data początkowa – 1320). Przejawiał się on w nowym sposobie rozumienia państwa jako spójnego organizmu, w wykreowaniu symboli ogólnopaństwowych (Orzeł Biały), z czasem także w podporządkowaniu władzy monarszej zasadom ustrojowym (egzekwowany od 1438, choć początkowo nie w pełni skutecznie, obowiązek potwierdzania przez nowo obranego władcę przywilejów nadanych przez jego poprzedników).
Określenie państwa
Po zawarciu unii z Wielkim Księstwem Litewskim formalny termin Korony Królestwa przyjął się jako popularne i wygodne określenie Królestwa Polskiego. W kontraście do „Litwy” (czyli Wielkiego Księstwa Litewskiego) określano je krótko mianem „Korony”. Pod tą nazwą Królestwo stanowiło – powiększone o Podlasie i pozostałe ziemie ukrainne – jedną z dwóch części składowych Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ideologia Korony Królestwa wywarła także wpływ na terminologię stosowaną na dworze. Od późnego średniowiecza urzędy państwowe dotąd określane jako „królewskie”, zaczęły nosić nazwę „koronnych” (np. Kanclerz wielki koronny, Hetman wielki koronny itp).
Przypisy
- ↑ Na przykład poprzez małżeństwa dynastyczne z Rurykowiczami wiele księstw ruskich przeszło w dziedzictwo Wielkich Książąt Litewskich.
- ↑ Książę halicko-wołyński Bolesław Jerzy II wobec braku potomstwa przepisał Ruś Czerwoną spokrewnionemu ze sobą Kazimierzowi Wielkiemu. Na skutek sporów Litwą Kazimierzowi nie udało się jednak włączyć całej Rusi Czerwonej do Królestwa. Objął ją dopiero następca Kazimierza, Ludwik Węgierski, który jednak włączył krainę do Węgier. Spory polsko-litewsko-węgierskie zakończyła dopiero interwencja Jagiełły (formalnie w imieniu króla Jadwigi), który inkorporował Ruś Czerwoną do Korony w 1386 roku. Królowie Polski nosili odtąd tytuł księcia Rusi. Natomiast Wołyń i część Podola, które zostały przy Litwie włączył do Korony dopiero Zygmunt August w ramach unii lubelskiej.
- ↑ Księstwo Warmińskie zachowało autonomię.
- ↑ Jan III Sobieski nie był królem dziedzicznym, lecz wybieralnym, więc decyzje dotyczące granic Korony pozostawały w gestii Sejmu. Jako król był na mocy pacta conventa zobowiązany do obrony całości granic Rzeczypospolitej. W wyniku braku zgody na ratyfikację przez kolejne Sejmy, jedynym prawomocnym dokumentem regulującym stan granic Polski z Rosją pozostawał traktat polanowiecki z 1634 roku. Dopiero po śmieci Augusta III przekupiony przez ambasadora rosyjskiego interrex prymas Łubieński na sejmie konwokacyjnym w 1764 zatwierdził traktat z 1686 r. i uznał tytuł władców Rosji (Wszechrusi) co otworzyło drogę do rozbiorów. Rzeczpospolita nigdy jednak nie ratyfikowała żadnych traktatów dotyczących Kijowa. Formalnie pozostawał on więc miastem Korony aż do II rozbioru w 1793 roku. Zob. Eugeniusz Romer, O wschodniej granicy Polski z przed 1772 r., w: Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925, s. [355].
- ↑ Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. III nr 1709, s. 425–426. Przeł. H. Paszkiewicz, Dzieje Polski, Warszawa 1925, s. 213–216.
Bibliografia
- P. Jasienica, Polska Jagiellonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Warszawa 1963-1972
- S. Grodziski, Z dziejów staropolskiej kultury prawnej, Universitas, Kraków 2004, ISBN 83-242-0339-7, s. 102–105.
- S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Wydawnictwo Literackie 2002, ISBN 83-08-03272-9.