Kwatera na Łączce

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kwatera na Łączce. W tle Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych (2023)
Pomnik symbolizujący literę V wraz z klepsydrami
Tymczasowe miejsce pamięci w Kwaterze na Łączce (2014)

Kwatera na Łączce, także kwatera „Ł”[1] – miejsce pochówku przy murze cmentarnym cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie pomordowanych przez organy bezpieczeństwa publicznego[2] w latach 19451956, często w więzieniu mokotowskim. Na terenie Łączki znajduje się Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.

Miejsca[edytuj | edytuj kod]

Miejsce, w którym od połowy 1948[3] chowane były potajemnie ciała więźniów więzienia mokotowskiego na tzw. „łączce”, znajdowało się na Cmentarzu Cywilnym – Powązki graniczącym wspólnym murem z dawnym Cmentarzem Wojskowym. Na miejscu tym urządzono kompostownię, potem śmietnik, a w 1964 włączono je do sąsiadującego Cmentarza Wojskowego, nadając obu częściom – cywilnej i wojskowej nazwę: Cmentarz Komunalny – Powązki[4]. Oprócz obecnej kwatery „Ł” dawniej E (plan z 1971, naprzeciw C27) (F, FII, FIII)[5] miejsca dawnych grobów znajdują się także w dawnej kwaterze, pod obecnymi kwaterami M, MII i ŁII[6].

Zwłoki pomordowanych, którzy pochowani zostali symbolicznie „Na Łączce” Cmentarza Wojskowego, chowane były jednak także potajemnie w innych częściach Warszawy i okolic[7][8]:

Symboliczna wspólna mogiła[edytuj | edytuj kod]

Szacunki oparte na zeznaniach Alojzego Grabickiego dla Komisji Kosztirki wskazują na ok. 250 osób pochowanych bezpośrednio w kwaterze Cmentarza Komunalnego. Są to głównie wojskowi, zajmujący niejednokrotnie także po wojnie wysokie stanowiska w Wojsku Polskim mordowani przez tzw. Informację Wojskową głównie w więzieniu mokotowskim.

Osoby pochowane (symbolicznie) uwidocznione na rozebranym (w związku z rozpoczęciem w 2013 roku prac ekshumacyjnych na terenie tej kwatery) pomniku: (Odstępy odpowiadają rzędom na tablicy pomnika)
















Uczczenie pamięci, dochodzenia[edytuj | edytuj kod]

W wymienionych wyżej miejscach rodziny pomordowanych składały potajemnie kwiaty. Po 1956 r. niektórzy funkcjonariusze SB nieformalnie wskazywali miejsca rodzinom ofiar[13].

W 1956 roku sprawę utajnionych pochówków badał zastępca Prokuratora Generalnego PRL i członek PZPR Kazimierz Kosztirko, stwierdzając w swoim protokole brak jakiejkolwiek dokumentacji więziennej wskazującej, gdzie kogo pochowano. Członkami komisji sporządzającej raport byli także ppłk Marian Frenkiel – ówczesny szef III. Oddziału Naczelnej Prokuratury Wojskowej, któremu zarzuca się udział w mordach, oraz Jan Barczak – wicedyrektor Centralnego Zarządu Więziennictwa. Raport Kosztirki podpisany też został przez grabarza Władysława Turczyńskiego (brata ppor. Kazimierza Turczyńskiego, uczestniczącego m.in. w śledztwie przeciwko zgładzonemu i pochowanemu na „Łączce” komandorowi Mieszkowskiemu[14]).

Do stanu wojennego rodziny pielęgnowały miejsce na cmentarzu. W czasie stanu wojennego teren wyrównano i przeznaczono na nowe groby głównie wojskowych. Przykładowo grób pochowanego wtedy Jerzego Wenelczyka – dawnego oprawcy komandora Mieszkowskiego – znajduje się niedaleko przypuszczalnego miejsca pogrzebania ciała jego ofiary[15].

W marcu 1988 roku własne dochodzenie w celu ustalenia rzeczywistych miejsc pochówków podjęła dziennikarka Małgorzata Szejnert[16]. W październiku 1989 r. Ministerstwo Sprawiedliwości upubliczniło podjętą przy Centralnym Zarządzie Zakładów Karnych pracę nad pełną listą osób straconych w więzieniach PRL w latach 1945–1956 oraz poinformowało o odnalezieniu Raportu Kosztirki[9]. Zespół opracowujący listę również nie odnalazł żadnej dokumentacji miejsc pochówków[17].

10 stycznia 1990 roku utworzony został Społeczny Komitet budowy pomnika, któremu przewodniczy żona jednego ze straconych adwokat Maria Romer-Kędzierska[18]. Wmurowanie kamienia węgielnego pod pomnik odbyło się 1 listopada 1990 r. Autorem projektu jest arch. Dominik Mączyński. Pomnik w kształcie fragmentu ceglanego muru z wyciętą literą „V” powstał w 1991 roku.

Pomnik z literą „V” został rozebrany w związku z rozpoczęciem prac ekshumacyjnych w 2013 roku.

27 września 2015 roku odsłonięto na terenie kwatery „Ł” Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych zaprojektowany przez artystę rzeźbiarza Jana Kukę i architekta Michała Dąbka z Krakowa. W dniu odsłonięcia pochowano w nim szczątki pierwszych 35 ekshumowanych i zidentyfikowanych ofiar.

Ekshumacje IPN[edytuj | edytuj kod]

Groby por. Stefana Głowackiego ps. „Smuga” i mjr Bolesława Kontryma ps. „Żmudzin” w dniu pogrzebu w Panteonie – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (27.09.2015)

Instytut Pamięci Narodowej, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Ministerstwo Sprawiedliwości przy współpracy m.st. Warszawy realizowały w latach 2012–2013 projekt naukowo-badawczy „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956”. Ekshumacje prowadzone pod kierunkiem Krzysztofa Szwagrzyka rozpoczęto 23 lipca 2012, 24 lipca potwierdziły się przypuszczenia o masowych grobach ofiar zbrodni komunistycznych lat 1944–1956[19]. Podczas prac prowadzonych w lipcu i sierpniu 2012 wydobyto szczątki 117 osób; na kwiecień 2013 zaplanowane są dalsze prace na Powązkach, a na wrzesień 2013 prace na Służewie. Ocenia się, że na Łączce znalazło swój pochówek do 300 osób[20]. Wydobyte szczątki zostały poddane badaniom DNA z inicjatywy Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie z wykorzystaniem danych genetycznych zgromadzonych w Polskiej Bazie Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów[21].

6 grudnia 2012 IPN oraz Rada Ochrony Pamięci, Walk i Męczeństwa wraz z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie ogłosiły, że zidentyfikowano tożsamość szczątków trzech pierwszych ofiar: Edmunda Bukowskiego, Stanisława Łukasika i Eugeniusza Smolińskiego[22]. 20 lutego 2013 podano nazwiska kolejnych ofiar, wśród których znaleźli się: Stanisław Abramowski, Bolesław Budelewski, Stanisław Kasznica i Tadeusz Pelak. 28 lutego 2014 w Belwederze odbyła się uroczystość z udziałem prezydenta Bronisława Komorowskiego, podczas której ogłoszono 12 kolejnych nazwisk zidentyfikowanych ofiar[23]. 9 czerwca 2016 w Pałacu Prezydenckim w Warszawie, rodzinom wręczono następne karty identyfikacyjne. Wśród zidentyfikowanych byli: Bronisław Chajęcki, Zygmunt Jezierski, Jan Kaim, Czesław Kania, Stanisław Konczyński, Stefan Skrzyszowski oraz Jerzy Staniewicz[24].

W związku z wydobyciem wszystkich szczątków, które znajdowały się w kwaterze Ł II w lipcu 2017 roku zakończono ekshumacje[25] Identyfikacja znalezionych w sumie ponad tysiąca kości z szacunkowo trzystu osób wymaga dłuższej pracy.

Osoby których szczątki zidentyfikowano do tej pory z pomocą Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów[26]:

Nr Stopień Nazwisko, imię pseudonim Data i miejsce urodzenia Data i miejsce śmierci Opis
1 Stanisław Abramowski ps. „Bury”[27][28] 1922.02.25, Kałuszyn 1948.07.30, więzienie mokotowskie żołnierz AK, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, NSZ
2 Władysław Borowiec ps. „Żbik”[29] 1916.03.29, Chicago 1948.09.25, więzienie mokotowskie żołnierz Armii Krajowej, po wojnie księgowy w Delegaturze Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych
3 por. Henryk Borowski ps. „Trzmiel”[29] 1913.09.13, Wilno 1951.02.08, więzienie mokotowskie oficer Komendy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej
4 Bolesław Budelewski ps. „Pług”[28] 1910.11.07, Gibałka 1948.07.15, więzienie mokotowskie żołnierz Armii Krajowej, po wojnie, od 1946 r., walczył w oddz. Narodowego Zjednoczenia Wojskowego
5 por. Edmund Bukowski ps. „Edmund”[22] 1918, majątek Pustoszka w powiecie Nowa Wilejka 1950.04.13, więzienie mokotowskie oficer Armii Krajowej
6 płk Bronisław Chajęcki ps. „Boryna”, „Maciej Boryna”, 1902.12.15, Warszawa 1948.12.28, więzienie mokotowskie kapitan Wojska Polskiego, pułkownik Armii Krajowej, komendant Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa na obszar Warszawy
7 mjr Jan Czeredys 1912.10.15, Turów 1948.12.28, więzienie mokotowskie major Wojska Polskiego
8 ppor. Julian Czerwiakowski ps. „Jerzy Tarnowski”[30] 1911.02.12, Żuromin 1953.01.05, więzienie mokotowskie oficer Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ), szef komórki obserwacyjno-wywiadowczej I Okręgu Warszawa NSZ pod pseudonimem „J-13”
9 Bolesław Częścik ps. „Orlik”[30] 1924.06.01, Wola-Józefowo 1951.07.10, więzienie mokotowskie żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego
10 mjr Hieronim Dekutowski ps. „Zapora”[29] 1918.09.24, Dzików 1949.03.07, więzienie mokotowskie cichociemny, oficer Armii Krajowej, Delegatury Sił Zbrojnych i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
11 Adam Gajdek ps. „Agata”, „Antek”, „Olek” 1915, Turów 1949.01.14, więzienie mokotowskie podoficer Wojska Polskiego, żołnierz Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
12 por. Stefan Głowacki ps. „Smuga”[30] 1903.03.31, Lublin 1949.06.13, więzienie mokotowskie oficer Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej
13 por. Roman Groński ps. „Żbik” 1926.02.28, Kraśnik 1949.03.07, więzienie mokotowskie porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
14 por. Zygmunt Jezierski ps. „Jastrząb”, „Orzeł” 1925.07.27, Mrozy 1949.08.27, więzienie mokotowskie dowódca oddziału NSZ działającego w ramach samodzielnego Rejonu NSZ-Mrozy
15 Marian Kaczmarek ps. „Paweł” 1904.10.07, Koronowo 1953.04.07, więzienie mokotowskie maszynista kolejowy, kurier emigracyjnego ośrodka wywiadowczego w Barkhausen
16 ppor. Jan Kaim ps. „Filip”, „Wiktor” 1912.09.19, Starosiedlice 1948.07.18, więzienie mokotowskie organizator siatki kontaktowej konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego
17 ppor. Czesław Kania ps. „Nałęcz”, „Witold”, „Wyrwa”, „Waldemar” 1909.03.19, Lipniki 1949.08.12, więzienie mokotowskie członek Komendy XVI Warszawskiego Okręgu NZW
18 ppłk. Stanisław Kasznica ps. „Maszkowski”[27][28] 1908.07.25, Lwów 1948.05.12, więzienie mokotowskie ostatni Komendant Główny Narodowych Sił Zbrojnych
19 płk Aleksander Kita 1912.12.12, Annopol 1952.12.03, więzienie mokotowskie pułkownik Wojska Polskiego
20 mjr. Bolesław Kontrym ps. „Żmudzin”, „Biały”, „Bielski”, „Cichocki”[30] 1898.08.27, Zaturce 1953.01.02, więzienie mokotowskie oficer Policji Państwowej w II Rzeczypospolitej, major Wojska Polskiego, cichociemny, oficer Armii Krajowej
21 Stanisław Konczyński ps. „Kunda”, „Stary”, 1914.01.06, Księte 1950.03.29, więzienie mokotowskie żołnierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego
22 por. Józef Kozłowski ps. „Las”, „Vis”, „J. Kawecki” 1910.03.19, Demen lub Samen (obecnie Łotwa) 1949.08.12, więzienie mokotowskie komendant Okręgu XVI NZW
23 Zygfryd Kuliński ps. „Albin”[29] 1924.01.03, Gralewo 1950.03.29, więzienie mokotowskie żołnierz Ruchu Oporu Armii Krajowej i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego
24 Stanisław Kutryb ps. „Ryś”, „Rekin” 1925.05.07, Oborczyska 1949.05.19, więzienie mokotowskie żołnierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego
25 kpt. Stanisław Łukasik ps. „Ryś”[22] 1918, Lublin 1949.03.07, więzienie mokotowskie oficer Armii Krajowej, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
26 Józef Łukaszewicz ps. „Walek”, „Kruk”[29] 1929.03.19, Klukowo 1949.01.28, więzienie mokotowskie żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych
27 por. Jerzy Miatkowski ps. „Zawada” 1923.06.08, Jabłonna 1949.03.07, więzienie mokotowskie porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszawskiego, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w okresie powojennym, adiutant Hieronima Dekutowskiego „Zapory”
28 kmdr Stanisław Mieszkowski 1903.06.17, Piotrków Trybunalski 1952.12.16, więzienie mokotowskie komandor Marynarki Wojennej i dowódca Floty
29 ppłk Antoni Olechnowicz ps. „Meteor”, „Kurkowski”, „Pohorecki”, „Lawicz”, „Krzysztof”, „Roman Wrzeski”, „Kurcewicz” 1905.06.13, Marguciszki, powiat święciański 1951.02.08 więzienie mokotowskie podpułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego
30 płk Marian Orlik 1916.05.09, Szamotuły 1953.02.03, więzienie mokotowskie pułkownik Wojska Polskiego
31 Roman Henryk Pawłowski ps. „Henryk Orłowski”, „Długi”[29] 1925, Bydgoszcz 1949.02.03, więzienie mokotowskie żołnierz Armii Krajowej, kurier Rządu RP na Uchodźstwie
32 por. Tadeusz Pelak ps. „Junak”[27][28] 1922.10.01, Wilkołaz 1949.03.07, więzienie mokotowskie oficer Armii Krajowej, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
33 kmdr por. Zbigniew Przybyszewski 1907.09.22, Giżewo 1952.12.16, więzienie mokotowskie komandor porucznik Marynarki Wojennej
34 ppor Edward Pytko 1929.09.14, Wiewiórka 1952.08.29, więzienie mokotowskie pilot instruktor w Oficerskiej Szkole Lotniczej nr 5 w Radomiu
35 Karol Rakoczy ps. „Bystry” 1928.06.05, Raczyny 1950.03.29, więzienie mokotowskie żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych
36 Stefan Skrzyszowski ps. „Bolek” 1911.12.27, Złoczów 1953.05.15, więzienie mokotowskie członek Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość
37 Eugeniusz Smoliński ps. „Kazimierz Staniszewski”[22] 1905, Warszawa 1949.04.09, więzienie mokotowskie żołnierz Armii Krajowej
38 kpr. pchor Dionizy Sosnowski ps. „Józef”[30] 1929, Goniądz 1953.05.15, więzienie mokotowskie absolwent kursu radiotelegrafistów Delegatury Zagranicznej Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
39 kmdr. Jerzy Staniewicz 1903.08.06, Kuźnieck 1952.12.12, więzienie mokotowskie
40 mjr Zygmunt Szendzielarz ps. „Łupaszka”[29] 1910.03.12, Stryj 1951.02.08, więzienie mokotowskie oficer WP, dowódca: V Wileńskiej Brygady Armii Krajowej, oddziałów partyzanckich eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK, Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego AK
41 por. Zygmunt Szymanowski ps. „Jezierza”, „Lis”, „Bez”, „Cis”, „61”[30] 1910.08.15, Motule 1950.05.31, więzienie mokotowskie oficer Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej
42 mjr Ludwik Jan Świder ps. „Johann Puk”[30] 1893 1952.12.19, więzienie mokotowskie oficer zawodowy Wojska Polskiego
43 por. Aleksander Tomaszewski ps. „Al”, „Bończa”[30] 1904.12.12, Wilno 1949.06.13, więzienie mokotowskie oficer Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej
44 por. Edmund Tudruj ps. „Mundek” 1923.10.22, Stasin 1949.03.07, więzienie mokotowskie porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
45 por. Wacław Walicki ps. „111”, „Druh Michał”, „Pan Michał”, „Tesarro”[29] 1903.10.11, Mińsk Mazowiecki 1949.01.28, więzienie mokotowskie oficer Komendy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej
46 por. Arkadiusz Wasilewski ps. „Biały” 1925.01.04, Sterdyń 1949.03.07, więzienie mokotowskie porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”
47 por. Ryszard Widelski ps. „Irydion”, „Wiara”, „Wiesia”, „Władysław”, „Żbik”[29] 1913.08.19, Warszawa 1949.01.28, więzienie mokotowskie oficer Armii Krajowej i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”

25 marca 2013 film dokumentujący ekshumacje przedstawił reżyser Arkadiusz Gołębiewski, studio „Gołąb”.

Fundacja[edytuj | edytuj kod]

Opiekę nad Kwaterą na Łączce sprawuje oraz działalność wspierającą prowadzi Fundacja „Łączka”, założona pod koniec 2013[31], której prezesem został Tadeusz Płużański[32][33].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Tomasz Łabuszewski (red. nauk.): Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych lat 1944–1956. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2012, s. 258. ISBN 978-83-7629-380-6.
  2. Organa tzw. Bezpieki i Informacji Wojskowej.
  3. Zeznania Dyrektora Więzienia mokotowskiego Alojzego Grabickiego w Raporcie Kosztirki, zob. też M. Szejnert, s. 236.
  4. Mylony dlatego ze Starymi Powązkami.
  5. Świadectwo Gieni Banasik oraz dane w Zarządzie Cmentarza podaje M. Szejnert, s. 138, 240 jej książki.
  6. Tadeusz Swat, „Niewinnie straceni w Warszawie 1945–56”, Warszawa 1991, s. 4.
  7. Zob. np. Cmentarz Trojanowo w Sochaczewie.
  8. IPN: Wykaz miejsc grzebania ofiar zbrodniczej działalności aparatu terroru w Polsce w latach 1944–1956. Stan na 15 marca 2001 r. [dostęp 2008-11-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-09)].
  9. a b c M.Szejnert.
  10. M. Szejnert, zob. źródła.
  11. Zob. Nowa Praga.
  12. Małgorzata Rutkowska, Nasz Dziennik: W kamienie zaklęci. 2001-10-08.
  13. Dane o oprawcach dostępne na bieżącej liście aktów oskarżenia: IPN: Akty oskarżenia Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie.
  14. Informacja: W. Mieszkowski oraz K. Szwagrzyk w Biuletyn IPN nr.7(30). lipiec 2003. s. 12. [zarchiwizowane z tego adresu].
  15. Z.Lisiecki: informacja z autoryzowanej notatki z rozmowy z Witoldem Mieszkowskim, synem pochowanego „na Łączce” komandora.
  16. Zob. jej książka w wydawnictwie ANEKS.
  17. Zob. „Niewinnie straceni” powyżej.
  18. Członkowie Komitetu budowy pomnika.
  19. Ekshumacje na Powązkach. Szukają szczątków generała „Nila”, tvnwarszawa.pl [dostęp 2017-11-24] (pol.).
  20. Wywiad z prof. K.Szwagrzykiem, 1.3.2014 r.
  21. Polska Baza Genetyczna Ofiar Totalitaryzmów, pbgot.pl [dostęp 2018-09-19] (pol.).
  22. a b c d Pierwsze wyniki identyfikacji ofiar terroru komunistycznego – Warszawa, 6 grudnia 2012. ipn.gov.pl. [dostęp 2013-02-21].
  23. IPN ujawnia nazwiska 12 ofiar z „Łączki”. tvn24. [dostęp 2014-02-28].
  24. Uroczystość wręczenia not identyfikacyjnych 22 rodzinom ofiar totalitaryzmu sowieckiego i niemieckiego – Warszawa, 9 czerwca 2016. ipn.gov.pl. [dostęp 2016-06-10]. (pol.).
  25. „Odnaleźliśmy wszystkich więźniów”. Koniec ekshumacji na Łączce. wp.pl. [dostęp 2017-07-27].
  26. Zidentyfikowani, pbgot.pl [dostęp 2018-09-19] (pol.).
  27. a b c Wojciech Mucha: Czekaliśmy 60 lat. Bohaterowie zidentyfikowani. niezalezna.pl, 2013-02-20.
  28. a b c d Prezentacja IPN. Gazeta Polska VOD, 2013-02-20.
  29. a b c d e f g h i Kolejne wyniki identyfikacji ofiar terroru komunistycznego – Warszawa, 22 sierpnia 2013. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-26)]. ipn.gov.pl. [dostęp 2013-09-01].
  30. a b c d e f g h Ośmiu bohaterów odzyskało nazwiska – Warszawa, 28 września 2014. ipn.gov.pl. [dostęp 2014-10-03].
  31. Statut Fundacji Łączka. fundacjalaczka.pl. [dostęp 2014-02-27].
  32. Zarząd Fundacji Łączka. fundacjalaczka.pl. [dostęp 2014-02-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (7 marca 2014)].
  33. Fundacja Łączka (KRS: 0000494532). krs-online.com.pl. [dostęp 2014-02-27].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]