Less
Less – pylasta skała osadowa pochodzenia eolicznego.
W lessach dominuje frakcja pyłowa (0,002–0,05 mm) złożona przede wszystkim z kwarcu z domieszką skaleni, węglanów, rzadziej innych minerałów. Zróżnicowanie wielkości ziaren w skałach jest bardzo małe, jest to więc skała dobrze wysortowana. Zazwyczaj bezstrukturalna, dość porowata. Barwa przeważnie żółtawoszara.
Less jest skłonny do osiadania pod wpływem zawilgocenia względnie dodatkowego obciążenia. W stanie suchym wykazuje skłonność do pękania i tworzenia pionowych obrywisk, które zanikają, gdy jest wilgotny.
Mamy do czynienia z lessami właściwymi, gdy frakcja 0,02–0,05 mm stanowi powyżej 50% analizowanej próby. Wyróżnia się ponadto lessy właściwe piaszczyste oraz less właściwy gliniasty[1]. Lessy właściwe powstają w wyniku procesów eolicznych (wiatrowych), jeśli w fazie sedymentacji ich rola była mniejsza, mamy do czynienia z utworami lessopodobnymi.
Geneza
Powstaje w warunkach względnie suchego klimatu na co wskazuje między innymi rozmieszczenie strefowe lub związek z określonym piętrem hipsometrycznym. Geologiczna geneza lessu, rozpowszechniona przez Ferdinanda von Richthofena w XIX wieku jest obecnie akceptowana przez wielu badaczy. Niewyjaśniony jest do dzisiaj problem źródła materiału pyłowego, długości transportu i kierunku wiatrów lessotwórczych. Obecnie zarzucono teorię o dalekim transporcie pyłu lessowego, przyjmuje się transport na małe odległości. O autochtonizmie lessu polskiego świadczą wyniki porównawczych analiz właściwości fizycznych, składu chemicznego i mineralogicznego lessów.
Źródłem materiału pyłowego według jednej grupy badaczy były różne osady czwartorzędowe i starsze. Według drugiej grupy źródłem pyłu lessowego były osady rzeczne. Pył lessowy był wywiewany z tych osadów na okoliczne tereny, nieraz na odległość kilkudziesięciu kilometrów. Na wysoczyznach zalega less pierwotny akumulowany eolicznie, natomiast w dolinach oprócz lessu eolicznego występują wtórne pokrywy lessowe powstałe w wyniku przemieszczania lessów pierwotnych. Z tego powodu lessy dzieli się dodatkowo na 3 topofacje:
- lessy wysoczyznowe
- lessy stokowe
- lessy dolinne
Występowanie
W Polsce lessy występują w obrębie Wyżyn Polskich, Niziny Śląskiej, Wzgórz Trzebnickich, na Podkarpaciu i Pogórzu Karpackim oraz na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu Zachodnim i Wyżynie Sandomierskiej. Są także na Płaskowyżu Głubczyckim. Płaty lessów wyciągnięte są w kierunku WNW–ESE. Zbudowane są z różnowiekowych warstw, niekiedy poprzedzielanych glebami kopalnymi. Wyróżniane są lessy młodsze akumulowane podczas ostatniego zlodowacenia Wisły, lessy starsze tworzące się w strefach peryglacjalnych zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty) oraz lessy najstarsze ze zlodowaceń południowopolskich, tj. zlodowaceń Nidy, Sanu I, Sanu II i Liwca – według schematu stratygraficznego L. Lindnera (L. Dolecki 1995). Rozmieszczenie lessów w Polsce wykazuje szereg prawidłowości m.in. wzrost miąższości płatów lessowych z zachodu na wschód i występowanie płatów tylko na określonych wysokościach nad poziomem morza tj. od 170 do 450 m n.p.m. W Polsce pokrywy lessowe o największej powierzchni i miąższości występują na Grzędzie Horodelskiej i Sokalskiej. Na terenie Chin ich grubość dochodzi nawet do kilkuset metrów a ich wiek jest miejscami eoplejstoceński. Występują one także m.in. na terenie Kazachstanu, Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Węgier, Bułgarii, Czech, Austrii, Niemiec, Francji, Belgii, a nawet Anglii.
Czas tworzenia się lessu
Pokrywy lessowe tworzyły się w piętrach zimnych zlodowaceń tzw. glacjałach. W okresach ociepleń (interstadiałach) tworzenie się pokryw lessowych ustawało, względnie akumulacja była mniej intensywna. W okresie interstadiałów pokłady pyłu lessowego były przekształcane przez procesy glebowe tzw. lessivage. Lessivage powodował, że pokłady pyłu zaczęły nabierać cechy dzisiejszych lessów. W okresach ciepłych tworzyły się na pokrywach lessowych gleby różnej rangi stratygraficznej. Typ tworzącej się gleby uzależniony był od warunków klimatycznych i długości okresu pedogenezy, a co za tym idzie typu roślinności. Na pokrywach lessowych tworzyły się m.in. czarnoziemy pod roślinnością stepową, gleby brunatne i płowe pod roślinnością leśną, podczas interstadiałów tworzyły się gleby mniej rozwinięte typu glejowego bądź brunatnoziemów arktycznych, względnie zachodziły tylko słabe procesy glebotwórcze. W okresie każdego zlodowacenia było kilka pięter zimnych i kilka ciepłych, stąd w pokładach lessów obecność gleb kopalnych.
Zastosowanie gospodarcze
Stosowany do wyrobu klinkieru i innych materiałów budowlanych. W lessach często powstają bardzo głębokie wąwozy, będące dzisiaj nierzadko atrakcją turystyczną (np. koło Sandomierza czy Kazimierza Dolnego).
Formy lessowe:
- parowy
- doliny odwadniane okresowo
- płaskowyże
Zobacz też
Przypisy
- ↑ H. Maruszczak
Bibliografia
- R. Gradziński, A. Kostecka, A. Radomski, R. Unrug: Zarys sedymentologii, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1986, ISBN 83-220-0275-0.
- W. Ryka, A. Maliszewska: Słownik petrograficzny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991 (wyd. II popr. i uzup.).