Literatura Rusi Kijowskiej
Pojawienie się alfabetu cyrylickiego i języka pisanego na Rusi Kijowskiej było ściśle związane z przyjęciem chrztu przez Włodzimierza Wielkiego i cały rządzony przez niego kraj. Istnieją dowody, że pismo znane było na Rusi już wcześniej, jednak dopiero po 988 rozpowszechniło się [1][2]. Od tego momentu na Rusi Kijowskiej rozwija się literatura, związana w pierwszej kolejności z Kościołem.
Znaczna część dorobku literackiego Rusi Kijowskiej to cerkiewnosłowiańskie przekłady fragmentów Biblii, tekstów liturgicznych i hagiograficznych oraz kazań. Od XI w. na Rusi zauważalna jest też oryginalna twórczość piśmiennicza, na którą składają się kazania i żywoty świętych, latopisy (kroniki), literatura ludowa (byliny i pieśni). Najważniejszym zabytkiem literatury Rusi Kijowskiej jest Słowo o wyprawie Igora, jednak jego autentyczność budzi wśród badaczy kontrowersje.
Literatura przekładowa[edytuj | edytuj kod]
W pierwszych latach po chrzcie Rusi Kijowskiej (988) w kraju tym rozwinęło się piśmiennictwo o charakterze użytkowym, związane z Kościołem. Teksty o szeroko pojętym charakterze religijnym były przenoszone na grunt ruski przez duchowieństwo wywodzące się z ziem południowosłowiańskich lub przez Greków, przy czym posługiwano się przekładami z języka greckiego na język cerkiewnosłowiański opracowanymi stulecie wcześniej w Bułgarii[3] [1][4].
Na Rusi znane były częściowe przekłady Biblii: ewangelie (zarówno w formie pełnej, jak i w formie zbiorów fragmentów niezbędnych do odprawiania Świętej Liturgii). Najdawniejsze kodeksy zawierające pełny tekst czterech ewangelii to Ewangeliarz Archangielski datowany na 1092 oraz Ewangeliarz halicki z 1144. Datowany na lata 1056-1057 Ewangeliarz Ostromira był natomiast księgą dostosowaną do potrzeb liturgicznych[3]. Na Rusi znane były ponadto Dzieje Apostolskie oraz listy apostołów pod ogólną nazwą Apostoł. Kodeksy z ich tekstem pełnym funkcjonowały najpóźniej od XIII w., zaś skróconym - już stulecie wcześniej[3]. Spośród ksiąg starotestamentowych najbardziej rozpowszechniona była Księga Psalmów, wykorzystywana nie tylko w praktyce liturgicznej, ale również przechowywana w domach i używana jako księga magiczna lub zwykła lektura. Zachowały się egzemplarze Księgi Psalmów z XI w.[3] (np. Kodeks Nowogrodzki). Odrębną grupę ksiąg religijnych funkcjonujących na Rusi stanowiły zbiory modlitw i wskazówek dotyczących odprawiania nabożeństw – służebniki, horologiony, trebniki, mineje[3] (np. Kodeks supraski).
Znaczną popularnością cieszyły się apokryfy – tłumaczona z greckiego opowieść o Salomonie i Kitowrasie oraz powstałe już na Rusi, lecz inspirowane bizantyjskimi motywami Chożdienije Bogorodicy po mukam oraz legenda o przybyciu apostoła Andrzeja na miejsce, gdzie później powstał Kijów[3]. Z literatury bizantyjskiej na Ruś przeszła również hagiografia – na język cerkiewnosłowiański przetłumaczono najsłynniejsze żywoty świętych wczesnochrześcijańskich jak Żywot Antoniego Wielkiego i Żywot Aleksego, człowieka bożego oraz najważniejsze pateryki – Synajski, Egipski i Rzymski[3]. Obok żywotów świętych tłumaczono także poświęcone im hymny[2].
Znaczące miejsce w literaturze przekładowej miały kazania. Na Rusi Kijowskiej funkcjonowały zbiory homilii Jana Chryzostoma (cerkiewnosłowiański przekład powstał w Bułgarii w X w.), Efrema Syryjczyka, Grzegorza z Nazjanzu, Bazylego Wielkiego, Cyryla Jerozolimskiego, Atanazego Wielkiego[3]. Na Ruś dotarły także przekłady niektórych tekstów historycznych: w XI w. przełożona została Historia wojny żydowskiej Józefa Flawiusza (na gruncie ruskim funkcjonowała jako Opowieść o zburzeniu Jerozolimy), zaś na przełomie XI-XII w. Aleksandreida[3].
Odrębny charakter miały zbiory sentencji i aforyzmów lub wiadomości na różne tematy. Tłumaczona z greckiego Pszczoła była zestawieniem pogrupowanych tematycznie przysłów, cytatów biblijnych, fragmentów dzieł twórców antycznych oraz rodzimych porzekadeł wybranych przez kompilatora oryginału. Fizjolog stanowił natomiast zestaw informacji o świecie przyrody, w tym szereg opisów zwierząt, także fantastycznych[3].
Z dzieł o tematyce czysto świeckiej szczególne miejsce w kulturze ruskiej zajmują Opowieść o mądrym Akirze, tekst pochodzenia asyryjskiego, historia mądrego doradcy jednego z tamtejszych władców oraz Dzieje Digenisowe – historia idealnego rycerza broniącego Imperium Rzymskiego przed Saracenami[3].
Oryginalna literatura Rusi Kijowskiej[edytuj | edytuj kod]
Utwory powstające na Rusi Kijowskiej związane były głównie z Kościołem i z ideologią państwa[3].
Szczególne znaczenie w literaturze Rusi Kijowskiej mają oryginalne kazania pisane i wygłaszane przez miejscowych hierarchów kościelnych. Kazania powstałe na Rusi można podzielić na dwie grupy: teksty proste, o silnie wyeksponowanym celu dydaktycznym, nieskomplikowane pod względem formalny oraz kunsztowne formalnie i rozbudowane homilie. Pierwszy typ reprezentują kazania Teodozjusza Pieczerskiego i biskupa nowogrodzkiego Łukasza Żydiaty, drugi - homilie metropolitów kijowskich Hilariona (Słowo o zakonie i łasce) i Klemensa Smolatycza oraz biskupa turowskiego Cyryla (Homilia na niedzielę Tomasza)[5].
Obok żywotów świętych przekładanych z języka greckiego na Rusi zaczęła rozwijać się rodzima literatura hagiograficzna, której przykładem jest anonimowy żywot Borysa i Gleba z końca XI w.[6] Najpóźniej w XII w. powstał Żywot Teodozjusza Pieczerskiego, zaś w XIII w. zbiór żywotów mnichów związanych z Monasterem Kijowsko-Peczerskim – Pateryk Kijowsko-Pieczerski[7][8].
Równolegle z tekstami oryginalnymi na Rusi funkcjonowały kompilacje ruskich i bizantyjskich żywotów[9].
Na mniejszą skalę w literaturze ruskiej reprezentowany był gatunek opowieści o podróżach (chożdienije). Najstarszym zabytkiem reprezentującym ten gatunek jest Wędrówka ihumena jednego z klasztorów ruskich, Daniela – opis pobytu w Palestynie z XII w.[10]
Charakterystycznym rodzajem piśmiennictwa ruskiego były kroniki (latopisy), z których najważniejszą jest Powieść minionych lat[11] (Powieść doroczna[2]). Chociaż ich autorami byli z reguły mnisi, teksty te mają charakter raczej historyczny niż religijny; jasno ukazują najważniejsze problemy polityczne Rusi, podają wiele szczegółów, realistycznie ujmują opisywane wydarzenia[2].
Szczególne miejsce w literaturze Rusi Kijowskiej zajmuje Słowo o wyprawie Igora, którego oryginalność i faktyczny czas powstania nadal budzą kontrowersje[12][13]. Tematem utworu jest nieudana kampania księcia Igora Światosławowicza przeciwko Połowcom, dzieło przedstawia przebieg decydującej bitwy, przedstawia reakcje wielkiego księcia na wieść o klęsce, rozpacz żony Igora, wreszcie ucieczkę tytułowego bohatera z niewoli i powrót do swojego księstwa. Autor tekstu jest nieznany[2].
Literatura ustna i folklor[edytuj | edytuj kod]
Odrębne miejsce w dorobku literackim Rusi Kijowskiej zajmuje twórczość ludowa, ustna, której znaczna część, nigdy niezapisana, nie przetrwała[2]. Przejawem folkloru Rusi Kijowskiej były pieśni związane z zawieraniem małżeństwa, śmiercią i pogrzebem. Epickie byliny, porównywane z twórczością Homera, a na gruncie słowiańskim z epickimi pieśniami serbskimi, opisują przygody „bogatyrów” – potężnych wojów broniących Rusi. Najstarsze byliny powtarzają motywy z przedchrześcijańskiej mitologii słowiańskiej i łączą postacie bohaterów z siłami natury. Młodsze byliny (znanych jest ok. 400 takich utworów) są utrzymane w duchu bardziej realistycznym, z reguły opisując czyny członków drużyny Włodzimierza Wielkiego, walczący z Chazarami i Połowcami[2]. Najważniejszymi bohaterami bylin, regularnie przewijającymi się w tego typu utworach, są Ilja Muromiec, Dobrynia Nikiticz i Alosza Popowicz[2].
Zobacz[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Zarys literatury ukraińskiej. Podręcznik informacyjny Bohdana Łepskiego, 2014, ISBN 978-83-908538-7-1.
- ↑ a b c d e f g h Riasanovsky N. V., Steinberg M. D.: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 56-59. ISBN 978-83-233-2615-1.
- ↑ a b c d e f g h i j k l T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 15-21. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ Mokry W., Od Iłariona do Skoworody. Antologia poezji ukraińskiej XI–XVIII w., Kraków: Universitas, 1996, ISBN 83-7052-422-2
- ↑ T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 22-24. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 25. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 26-27. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ Zarys literatury ukraińskiej. Podręcznik informacyjny Bohdana Łepskiego, 2014, ISBN 978-83-908538-7-1.s.118-120.
- ↑ N. Jakowenko: Historia Ukrainy do 1795 roku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 78. ISBN 978-83-01-16763-9.
- ↑ T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 27. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 28-29. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ T. Kołakowski: Piśmiennictwo Rusi Kijowskiej (w. XI - pocz. XIII w.). W: Literatura rosyjska w zarysie. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 34-37. ISBN 83-01-06758-6.
- ↑ N. Jakowenko: Historia Ukrainy do 1795 roku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 80. ISBN 978-83-01-16763-9.