Maks Erik
Maks Erik, pierwotnie Zalmen Merkin (ur. w 1898 roku w Sosnowcu, zm. w 1937 roku w łagrze na Syberii) – żydowski krytyk i literaturoznawca, także historyk literatury jidysz[1].
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Wczesne lata[edytuj | edytuj kod]
Erik dorastał na terenie Zagłębia Dąbrowskiego w Sosnowcu. Otrzymał bardzo dobrą edukację ogólną oraz żydowską. Jego prywatnym nauczycielem był m.in. Chajm Nachman Bialik. Oprócz tego, pobierał nauki w chederze. Uczęszczał do rosyjskojęzycznego liceum, po którym rozpoczął naukę w polskiej szkole oficerskiej[2] (1919-1921)[3]. W 1921 r. ukończył ją ze stopniem oficera rezerwy. Po odbytej służbie, Erik postanowił rozpocząć studia prawnicze[2]. Trwały one w latach 1921-1924 na Uniwersytecie w Krakowie. W roku 1922 przeniósł się do Wilna, gdzie w latach 1925-1926 uczył literatury polskiej oraz jidysz w tamtejszych liceach[3].
Późniejsze życie oraz twórczość[edytuj | edytuj kod]
W wieku dwudziestu lat Erik zaczął publikować swoje pierwsze artykuły w języku jidysz. Dotyczyły głównie ówczesnych pisarzy tworzących na terenie Europy. Rok 1920 to czas, w którym m.in. „Literarisze Bleter” opublikował jego teksty dotyczące takich osób, jak: David Bergelson, Mosze Kulbak, Józef Opatoszu. W tym okresie Erik rozpoczął swoje badania nad literaturą jidysz. Skupił się na okresie do XVIII wieku. Stało się to głównym tematem jego późniejszych prac, m.in. książki Vegn altyidishn roman un novele (O starej powieście i noweli jidysz)[1]. W tym samym roku opublikował także swój pierwszy esej w „Yudishe Zamelbikher”, I.M. Weissenberga, który dotyczył neo-katolicyzmu oraz Hugo Tsukermana. Jego pierwszą, wydaną w 1924 r., książką była Konstruktsiye Shtudiyen: tsu der Konstruktsye fun der Goldene Keyt (Studium Interpretacyjne: Interpretacja „Złotego łańcuszka”)[2]. Dotyczyła dwóch sztuk I.L. Pereca[1] - Di goldene keyt (Złoty łancuszek) oraz Bay nakht afn alt mark (Nocą na starym rynku)[4]. Jego pracę cechowała wnikliwa i samodzielna praca badawcza. Przy tworzeniu książki Geshikhte fun der yidisher literatur: Fun di eltste tsaytn biz der haskole-tkufe (Historia literatury jidysz: Od najwcześniejszych czasów do okresu haskali) odwiedził wiele bibliotek w Zachodniej Europie.
W roku 1929 osiedlił się na terenie Związku Radzieckiego z nadzieją, że nowoczesna literatura jidysz zachwyci radykalną część żydowskiej społeczności. Przeszkadzała mu w tym działalność w partii politycznej Poalej Syjon. Najpierw zamieszkał w Mińsku, skąd był zmuszony przenieść się do Kijowa w roku 1932. Na terenie Związku Radzieckiego nauczał w różnorakich żydowskich instytucjach, czy placówkach naukowych[1]. W tym okresie jego prace coraz częściej przybierały punkt widzenia preferowany przez partię. Musiał prawie całkowicie zrezygnować z badań nad literaturą jidysz. Skupił się na badaniach nad haskalą w Niemczech oraz Galicji – Etyudn tsu der Geshikhte fun der Haskole (Studium na temat historii haskali). Jego publikacje dotyczyły także Szaloma Asza. W roku, 1936 po likwidacji Instytutu Żydowskiej Kultury Proletariackiej na Ukraińskiej Akademii Nauk został aresztowany i jako ofiara prześladowań żydowskich w Związku Radzieckim zesłany do łagru na Syberii, gdzie rok później umarł[2].
Podział literatury jidysz[edytuj | edytuj kod]
Maks Erik sformułował teorię dotyczącą podziału literatury jidysz na dwa okresy. Był to „shpilam period” (okres trubadurów) oraz „muser period” (okres etyczny). Teoria ta łączy tradycyjny judaizm ze świeckimi tendencjami w literaturze jidysz. Według Erika żydowski trubadur był prototypem współczesnego i świeckiego twórcy tej literatury, który czerpał z innych języków i przystosowywał kompozycje do języka jidysz. Już za życia spotkał się z krytyką tej tezy, a ostatnie badania obaliły ją całkowicie[1][2].
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
- Jego wujkiem był Yitzkhak Peysekzon – założyciel Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego[2].
- Poślubił swoją uczennicę – Idę Rosenhein[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Avraham Novershtern: Erik, Maks. The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. [dostęp 2015-01-18].
- ↑ a b c d e f Fred Skolnik, Michael Berenbaum: Encyclopaedia Judaica, volume 6. Wyd. drugie. Granite Hill Publishers, 2007, s. 479. ISBN 0-02-865928-7, ISBN 978-0-02-865928-2.
- ↑ a b Z. Reyzen: Max Erik. [w:] Lexicon of Yiddish Literature, Volume 2 [on-line]. Museum of Family History. s. 815-818. [dostęp 2015-01-18].
- ↑ Rafał Żebrowski: Perec Icchok (Izaak; Icchak) Lejb (Leon; Lew; Lejbuś). Polski Słownik Judaistyczny Delet. [dostęp 2021-05-06]. (pol.).
- ↑ David G. Roskies: Yidishlands: A. Memoir. Wayne State University Press, 2008, s. 125. ISBN 0-8143-3544-6, ISBN 978-0-8143-3544-4.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Avraham Novershtern: Erik, Maks. The Yivo Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. [dostęp 2015-01-18].
- Fred Skolnik, Michael Berenbaum: Encyclopaedia Judaica, Volume 6. Wyd. drugie. Granite Hill Publishers, 2007, s. 479. ISBN 0-02-865928-7, ISBN 978-0-02-865928-2.
- David G. Roskies: Yiddishlands: A. Memoir. Wayne State University Press, 2008, s. 215. ISBN 0-8143-3544-6, ISBN 978-0-8143-3544-4.
- Z. Reyzen: Max Erik. [w:] Lexicon of Yiddish Literature, Volume 2 [on-line]. Museum of Family History. s. 815-818. [dostęp 2015-01-18].