Marceli (Popiel)
| Marceli Popiel | |
| Biskup połocki i witebski | |
.jpg)
| |
| Kraj działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
31 grudnia 1821 lub 1825 |
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce pochówku |
Cmentarz Mikołajewski↗ |
| Biskup połocki i witebski | |
| Okres sprawowania |
1882–1889 |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Prezbiterat |
20 stycznia 1850 |
| Chirotonia biskupia |
8 lipca 1875 |
| Odznaczenia | |
| |
| Data konsekracji |
8 lipca 1875 | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
Marceli, imię świeckie Marceli (także spotykane wersje: Markian[1], Markyl[2]) Popiel (ur. 31 grudnia 1821 lub 1825[3] lub 1825[1] w Haliczu lub w Medusze, zm. 16 września?/29 września 1903 w Petersburgu) – biskup Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego pochodzenia ukraińskiego.
Urodził się w rodzinie greckokatolickiej. Ukończył studia w zakresie filozofii i teologii katolickiej i po zawarciu związku małżeńskiego przyjął w 1850 święcenia kapłańskie w obrządku unickim. Przez rok prowadził działalność duszpasterską w parafii w Buczaczu, następnie w latach 1851–1859 był katechetą w gimnazjum w Tarnopolu i do 1866 katechetą w gimnazjach we Lwowie. Opublikował podręczniki liturgiki i teologii moralnej przeznaczone dla alumnów greckokatolickich seminariów duchownych.
Od 1854 działał w ruchu moskalofilskim. Był również jednym z przywódców ruchu obrzędowego w Galicji, w ramach którego domagał się usunięcia z liturgii Kościoła greckokatolickiego wszelkich elementów pochodzenia łacińskiego. Początkowo wysuwał jedynie postulaty puryfikacji obrządku wschodniego w ramach Kościoła katolickiego, z czasem doszedł jednak do przekonania, że zawarcie unii brzeskiej było wydarzeniem negatywnym dla ludności ruskiej, zaś jej rdzennym wyznaniem jest prawosławie. W związku z tym w 1866 wyjechał na znajdującą się pod zaborem rosyjskim ziemię chełmską, gdzie miał popularyzować oczyszczanie obrządku wschodniego z naleciałości łacińskich. W ten sposób władze carskie zamierzały przygotować grunt pod całkowitą kasatę unii w Imperium Rosyjskim.
Ks. Marceli Popiel z przekonaniem realizował oczekiwania carskiej administracji, początkowo jako wykładowca unickiego seminarium duchownego w Chełmie, a od 1871 jako administrator diecezji chełmskiej. W kolejnych okólnikach nakazywał usuwanie z liturgii unickiej poszczególnych elementów nieznanych tradycji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, współpracował z administracją carską przy zwalczaniu oporu wobec zmian, jaki stawiła część duchowieństwa i wiernych diecezji. W 1874 ogłosił całkowite ujednolicenie liturgii unickiej i prawosławnej, zaś w 1875 był członkiem delegacji duchowieństwa, która „prosiła” cara Aleksandra II o przyłączenie diecezji chełmskiej do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.
Za swój udział w likwidacji ostatniej unickiej administratury w Imperium Rosyjskim został 8 czerwca 1875 wyświęcony na biskupa pomocniczego eparchii chełmsko-warszawskiej z tytułem biskupa lubelskiego, zachowując osobisty nadzór nad parafiami pounickimi. W 1878, po konflikcie z arcybiskupem chełmskim i warszawskim Leoncjuszem, został przeniesiony na katedrę podolską i bracławską, której ordynariuszem był do 1882. Następnie w latach 1882–1889 był biskupem połockim i witebskim. W 1889 odszedł w stan spoczynku, lecz do śmierci w 1903 pozostawał członkiem Świątobliwego Synodu Rządzącego i brał udział w jego pracach. Zmarł i został pochowany w Petersburgu.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Młodość i działalność w Galicji[edytuj | edytuj kod]
Pochodził z Galicji, był synem szlachcica Onufrego Popiela[3]. Został ochrzczony w Kościele greckokatolickim[1].
Ukończył czteroklasową szkołę niemiecką w Haliczu, a następnie gimnazjum klasyczne w Stanisławowie i Buczaczu. Studia uniwersyteckie kontynuował w Czerniowcach (filozofia) oraz we Lwowie i Wiedniu (teologia)[1]. 20 stycznia 1850 przyjął święcenia kapłańskie i objął parafię w Buczaczu[3].
W latach 1851–1859 był katechetą w gimnazjum w Tarnopolu[3]. W pierwszych latach pracy nie przejawiał sympatii moskalofilskich; wiadomo, że swoim uczniom nakazywał śpiew pieśni religijnych w języku niemieckim lub po łacinie[2]. Najpóźniej w roku 1854 radykalnie zmienił jednak poglądy – od wymienionego roku należał do grupy nauczycieli gimnazjalnych, którzy w porozumieniu z Jakowem Hołowackim rozprowadzali wśród uczniów wydawnictwa rusofilskie[4]. Następnie przez trzy lata pracował jako nauczyciel języka rosyjskiego w gimnazjum akademickim we Lwowie, zaś od 1862–1866 był katechetą w gimnazjum niemieckim we Lwowie[1]. Był autorem dramatu Nemira, wydrukowanego przez pismo Hałyćka Zoria oraz rozważań o postaci śpiewaka Bojana, bohatera Słowa o wyprawie Igora[3]. Publikował również artykuły na tematy związane z bieżącą sytuacją i tożsamością Kościoła greckokatolickiego w Galicji[5].
Ks. Popiel był jednym z liderów ruchu obrzędowego, opowiadającego się za usunięciem z liturgii Kościoła unickiego wszelkich elementów pochodzenia łacińskiego. Duchowny wprowadzał tego typu zmiany w swojej praktyce duszpasterskiej[6]. W 1862 greckokatolicki metropolita lwowski Hryhorij Jachymowycz wyznaczył go na członka komisji, która miała skoordynować prace nad puryfikacją obrządku wschodniego, by nie dopuścić do dalszych oddolnych i samowolnych inicjatyw duchowieństwa parafialnego w tym zakresie. Nagła śmierć hierarchy uniemożliwiła prace komisji, a jego następca Spirydion Litwinowicz zdołał znacznie ograniczyć zasięg ruchu[7]. W tym okresie ks. Popiel nie był jeszcze apologetą prawosławia. W 1857 wydał podręcznik teologii moralnej[1], zaś w 1863 opublikował we Lwowie podręcznik liturgiki dla słuchaczy greckokatolickich seminariów duchownych, w którym zawarł naukę o prymacie papieża zgodną z nauczaniem Kościoła katolickiego[8].
Zdaniem Włodzimierza Osadczego Marcelego (Popiela) należy zaliczyć do
ideowych poszukiwaczy czystości obrządku wschodniego, którzy aczkolwiek deklarowali wierność i posłuszeństwo papieżowi, w miarę zgłębiania arkanów wschodniej tożsamości cerkiewnej dochodzi do przekonania o ułomności unii i po kryjomu zmierzali ku apostazji[9]
W latach 1864–1865 redagował pismo religijne Nedelja[1].
Działalność w unickiej diecezji chełmskiej[edytuj | edytuj kod]
W 1866 razem z synami opuścił Galicję i przeniósł się na stałe do Rosji. Jego przyjazd na Chełmszczyznę miał związek z planowaną przez władze rosyjskie kasatą unickiej diecezji chełmskiej. W ocenie administracji rosyjskiej likwidacja ostatniej administratury unickiej w Imperium musiała być poprzedzona akcją usunięcia z używanego w diecezji obrządku elementów łacińskich (silnie w nim zakorzenionych), co miało następnie ułatwić pełną rusyfikację ruskiej ludności Chełmszczyzny. Działania te mieli przeprowadzać duchowni uniccy o poglądach rusofilskich, których postanowiono rekrutować spośród uczestników ruchu obrzędowego w Galicji[10].
Zdaniem Witolda Kołbuka ks. Popiel był jednym z nielicznych duchownych, dla których motywacją do przyjazdu na Chełmszczyznę były nie kwestie materialne, lecz szczere poparcie dla idei szerzenia prawosławia[11].
Ks. Marceli Popiel przybył na ziemię chełmską z rekomendacji działacza słowianofilskiego i kapelana cerkwi przy ambasadzie rosyjskiej w Wiedniu, ks. Michaiła Rajewskiego[12], jako jeden z pierwszych Galicjan[8]. W 1867 podjął pracę katechety w gimnazjum w Chełmie oraz wykładowcy unickiego seminarium duchownego[1]. Nauczał tam katechizmu, podstaw obrządku cerkiewnego i historii biblijnej[8]. Został ponadto zaliczony w skład duchowieństwa unickiej katedry Narodzenia Matki Bożej w Chełmie[3] i otrzymał godność protoprezbitera[8].
Władze rosyjskie, przygotowujące się do ostatecznej likwidacji Kościoła unickiego w imperium, postanowiły powierzyć zarząd diecezji chełmskiej duchownemu o poglądach moskalofilskich, który poparłby plany carskiej administracji. W 1868 ks. Marceli Popiel został przedstawiony papieżowi jako kandydat na biskupa chełmskiego, jednak papież nie wyraził zgody na jego nominację. Biskupem chełmskim został ostatecznie Mychajło Kuzemśkyj[13]. Ks. Popiel od początku działalności nowego ordynariusza pozostawał z nim w konflikcie. Kuzemśkyj ngatywnie odnosił się do działalności przybyłych z Galicji duchownych radykalnie zwalczających w liturgii wszelkie elementy łacińskie. W 1869 między ks. Popielem i biskupem doszło do konfliktu na tle bojkotowania przez tego pierwszego święta Bożego Ciała[14]. Ks. Popiel angażował się ponadto w sprowadzanie na Chełmszczyznę kolejnych galicyjskich moskalofilów[8]. Cieszył się całkowitym zaufaniem władz rosyjskich, których projekty dotyczące przyszłości Chełmszczyzny z oddaniem i zaangażowaniem realizował[13]. Dlatego władze rosyjskie, bezskutecznie, starały się uzyskać dla niego nominację na biskupa pomocniczego diecezji chełmskiej[13].
W 1869 przyjął obywatelstwo rosyjskie[8].
Administrator diecezji chełmskiej[edytuj | edytuj kod]
W 1871 Mychajło Kuzemśkyj zrezygnował z zarządu diecezji chełmskiej. 3/15 kwietnia 1871 car wydał ukaz mianujący tymczasowym administratorem diecezji ks. Popiela. Nominacja ta została źle przyjęta przez duchowieństwo diecezji, jak również przez prawosławnych kapłanów eparchii chełmsko-warszawskiej. Środowisko to zarzucało ks. Popielowi prowadzenie rozwiązłego trybu życia[8]. Również Pius IX uznał nowego administratora za uzurpatora[13]. Papież nadal uważał Mychajłę Kuzemśkiego za biskupa chełmskiego i domagał się od niego pisemnego potępienia działalności ks. Popiela, na co ten jednak się nie zdecydował[15].
Ks. Marceli Popiel nadal działał na rzecz sprowadzania kolejnych kapłanów z Galicji; osobiście wystawiał dla nich zaproszenia. Dokument taki ułatwiał im uzyskanie wiz rosyjskich i przekroczenie granicy[16]. Jako administrator diecezji otwarcie przystąpił do przygotowywania masowej konwersji unitów chełmskich na prawosławie. W kwietniu 1871 wydał okólnik nakazujący eliminację elementów pochodzenia łacińskiego z liturgii unickiej[15]. W grudniu nakazał natomiast obowiązkowe obchodzenie wspomnień św. Mikołaja, św. Jana Teologa oraz św. Jana Chrzciciela przy równoczesnym pominięciu świąt św. Jozafata, Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny oraz Bożego Ciała[17]. Jego rozporządzenia, w zestawieniu z antyunicką polityką gubernatora siedleckiego Stiepana Gromieki, wywołały niepokój wśród części unitów, przyczyniając się do wybuchu rozruchów w parafiach na Podlasiu[15]. W związku z tym w czerwcu 1872 car Aleksander II polecił oberprokuratorowi Świątobliwego Synodu Rządzącego powołanie specjalnego Komitetu Nadzwyczajnego do Spraw Diecezji Chełmskiej, który miał skoordynować działania organów świeckich i kościelnych w regionie. Jednym z jego członków został ks. Popiel. Komitet sporządził instrukcję dotyczącą środków karnych wobec opornych parafii. Administratorowi diecezji chełmskiej nakazał natomiast rozpoznać postawy duchowieństwa wobec wprowadzanych zmian i zaproponować kary dla niechętnych wobec nich. Zobowiązano go także do poinformowania wiernych, że celem oczyszczenia obrządku nie jest przygotowywanie masowej konwersji, lecz odtworzenie obrządku unickiego w jego pierwotnej wersji, bez łacińskich elementów[15].
31 sierpnia/12 września 1872 ks. Popiel przedstawił wyniki badania nastrojów wśród unickiego duchowieństwa, stwierdzając, że przeciwnych zmienionej liturgii jest 75 ze 262 kapłanów, zaś dalszych 45 należy traktować jako niepewnych. W październiku tego samego roku na liście „niepewnych i nieprawomyślnych” duchownych działających w guberni lubelskiej znajdowało się 47 osób[15]. Dalsze działania administrator diecezji chełmskiej konsultował w styczniu 1873 z gubernatorami lubelskim i siedleckim. Zdecydowano wówczas o wprowadzeniu w ciągu trzech miesięcy do parafii unickich liturgii całkowicie opartej na wzorach rosyjskich (tzw. ryt synodalny)[15].
W październiku 1873 ks. Popiel specjalnym okólnikiem nakazał usunięcie z cerkwi unickich dzwonków, monstrancji, konfesjonałów, ołtarzy bocznych, wprowadzenie ikonostasów, rezygnację ze wspominania papieża, udzielanie Komunii Świętej wyłącznie na stojąco[17]. Dla parafii unickich sprowadził prawosławne księgi liturgiczne drukowane w Petersburgu[8]. Z wykazu świąt obchodzonych w diecezji usunięto wspomnienie św. Jozafata Kuncewicza oraz święto Bożego Ciała[15]. Całe budynki cerkwi były przebudowywane w stylu typowym dla rosyjskiej architektury sakralnej[15]. Wobec oporu ludności wobec tego rodzaju działań odbywały się one przy wsparciu wojsk carskich (do zdecydowanych protestów doszło w 29 z 266 parafii diecezji[18]). Sprzeciwiający się im unici byli represjonowani, osadzani w więzieniach i zsyłani na Syberię. W 1874 doszło do dwóch przypadków agresji wojsk rosyjskich na unickie cerkwie, w czasie których padły ofiary śmiertelne: w Pratulinie i Drelowie[19]. W okresie sprawowania przez ks. Popiela zadań administratora diecezji 74 duchownych unickich o antyprawosławnym nastawieniu zostało zesłanych lub internowanych, zaś kolejnych 66 uciekło z Chełmszczyzny do Galicji[2].
W swoich kazaniach i wykładach seminaryjnych ks. Popiel, pozostając oficjalnie unitą, głosił nauczanie teologii prawosławnej[8]. 13 maja 1874 papież Pius IX potępił działalność ks. Popiela w encyklice Omnem sollicitudinem[20]. Wprowadzane przez niego zmiany liturgiczne określał jako nieważne, zaś jego samego nazwał „nieszczęsnym pseudoadministratorem”[21].
W lutym 1875 ks. Marceli Popiel razem z innymi kapłanami służącymi w unickiej katedrze w Chełmie przesłał do cara Aleksandra II list z prośbą o umożliwienie im konwersji na prawosławie[22]. List ten, zatytułowany „Akt katedralnego duchowieństwa chełmskiego” został przedłożony monarsze 25 marca/6 kwietnia tego samego roku przez delegację, w skład której wszedł także administrator diecezji chełmskiej. Zatwierdzenie aktu, a następnie decyzja Świątobliwego Synodu Rządzącego z 11/23 maja 1875 oznaczało kasatę diecezji chełmskiej i wcielenie jej placówek duszpasterskiej do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[23]. W następstwie tej decyzji ks. Popiel dokonał zmiany wyznania razem ze zdecydowaną większością duchownych przybyłych z Galicji[22].
Biskup lubelski[edytuj | edytuj kod]
Za swój udział w likwidacji diecezji chełmskiej ks. Marceli Popiel został odznaczony orderem św. Anny I stopnia[22]. Ponadto 8 czerwca 1875 w soborze św. Izaaka w Petersburgu został wyświęcony na biskupa lubelskiego, wikariusza eparchii chełmsko-warszawskiej[1]. Przed chirotonią biskupią nie zażądano od niego złożenia ślubów mniszych, co było wydarzeniem wyjątkowym w historii Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Ponadto 2 lutego 1876 na mocy specjalnych dyspozycji rządowych to jego imię miało być wspominane w parafiach pounickich, w miejsce ordynariusza eparchii chełmsko-warszawskiej, i to on miał sprawować nad nimi bezpośrednią kontrolę[24]. Uprawnienia te przysługiwały również kolejnym biskupem lubelskim, zaś ich siedzibą pozostawał Chełm[25]. Marceli (Popiel) jako biskup otoczył się duchownymi pochodzącymi z Galicji; początkowo cieszył się również poparciem oberprokuratora Świątobliwego Synodu Rządzącego Konstantina Pobiedonoscewa i ministra oświaty Dmitrija Tołstoja[24].
Biskup Marceli bezpośrednio po chirotonii znalazł się w konflikcie ze zwierzchnikiem eparchii chełmsko-warszawskiej, arcybiskupem Joannicjuszem, negatywnie nastawionym do duchowieństwa przybyłego z Galicji. Hierarcha ten uważał ponadto biskupa Marcelego za człowieka niegodnego biskupstwa z powodu niemoralnego trybu życia. Konflikt ten zakończył się przeniesieniem arcybiskupa Joannicjusza na katedrę chersońską i odeską, o czym najprawdopodobniej zadecydowali wymienieni wyżej protektorzy Galicjan[24]. Jednak kolejny arcybiskup chełmski i warszawski, Leoncjusz, również był niechętnie nastawiony do kapłanów z Galicji; był zdania, że akcję propagowania prawosławia na Chełmszczyźnie należało powierzyć duchowieństwu miejscowemu. Za sprawą jego zabiegów Marceli (Popiel) został ordynariuszem eparchii podolskiej i wyjechał z Chełma[24]. Negatywnie działalność Marcelego jako prawosławnego biskupa ocenił również Świątobliwy Synod Rządzący, w tym protegujący go dawniej Pobiedonoscew[26]. Po jego wyjeździe wpływowe dotąd środowisko galicyjskich duchownych straciło swoją pozycję[24].
Biskup podolski[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
10 grudnia 1878 Świątobliwy Synod Rządzący mianował Marcelego (Popiela) biskupem podolskim i bracławskim. W eparchii tej hierarchia szczególnie dbał o poziom śpiewu cerkiewnego, nakazując dziekanom wymagać od proboszczów, by tworzyli chóry złożone z uczniów szkół parafialnych. Najbardziej zaangażowanym w podniesienie poziomu śpiewu przyznawał nagrody[1]. Dbał również o poziom głoszonych w cerkwiach kazań, oczekując, by były one zrozumiałe dla wszystkich słuchaczy. Nakazywał również dziekanom wyznaczanie stałych kaznodziejów, zaś wszystkim duchownym – głoszenie kazań w niedziele i święta, wygłaszanie ich z pamięci oraz przechowywanie ich wykazu do wglądu dziekana i biskupa. Sam hierarcha regularnie wygłaszał kazania i opublikował ok. 60 homilii w piśmie eparchialnym pt. Podolskije Jeparchialnyje Wiedomosti[1].
Biskup połocki[edytuj | edytuj kod]
6 marca 1882 Marceli (Popiel) został przeniesiony na katedrę połocką. W eparchii tej zajmował się przede wszystkim organizacją szkół parafialnych, tworząc 172 takie placówki[1]. Podobnie jak w eparchii podolskiej, dbał również o tworzenie stojących na dobrym poziomie chórów cerkiewnych oraz o wznoszenie i wyposażanie cerkwi[1]. W 1887 założył w Witebsku bractwo św. Włodzimierza[3].
Ostatnie lata[edytuj | edytuj kod]
W 1889 Marceli (Popiel) odszedł z urzędu biskupa połockiego i został przeniesiony w stan spoczynku[3]. Równocześnie został jednak włączony do składu Świątobliwego Synodu Rządzącego i do końca życia brał udział w jego pracach[1]. 16 marca 1903 został wybrany na honorowego członka Galicyjsko-Russkiego Towarzystwa Dobroczynnego[27].
Zmarł w 1903 w Petersburgu i został pochowany w cerkwi św. Izydora w kompleksie Ławry św. Aleksandra Newskiego. W 1932 jego szczątki zostały przeniesione na cmentarz św. Mikołaja[1].
W polskiej literaturze pięknej przełomu XIX i XX stulecia, opisującej okoliczności likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, a następnie represje carskie przeciwko unitom sprzeciwiającym się przymusowi przejścia na prawosławie, biskup Marceli (Popiel), obok metropolity Józefa (Siemaszki), jest wielokrotnie przywoływany jako jeden z największych wrogów unitów, przewrotny sprawca ich tragedii[28].
Rodzina[edytuj | edytuj kod]
Przed 1850 ożenił się z Klementyną Ełowiecką (zm. 1864)[1][3], z którą miał dwóch synów. Jeden z nich, Zinowij (1850–1889) został w 1873 wyświęcony na kapłana i służył w kolejnych latach w soborze Narodzenia Matki Bożej w Chełmie oraz pełnił stanowisko wykładowcy w seminarium duchownym w Chełmie[29]. Drugi syn, Julijan, również został prawosławnym kapłanem, uzyskał godność protoprezbitera i do I wojny światowej służył jako proboszcz w cerkwi w Pławanicach. Zmarł na cholerę w szpitalu polowym w Małorycie podczas ewakuacji w głąb Rosji w 1915 (bieżeństwo)[30].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Markiełł (Popiel). ortho-rus.ru. [dostęp 2011-09-19]. (ros.).
- ↑ a b c B. Wójtowicz-Huber: „Ojcowie narodu”. Duchowieństwo greckokatolickie w ruchu narodowym Rusinów galicyjskich (1867-1918). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, s. 104. ISBN 978-83-235-0383-5.
- ↑ a b c d e f g h i Dmitruk S.: 1821 XII 31 Urodził się bp Marceli (Popiel). lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2011-09-19]. (pol.).
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 146. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 121. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 132. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 127–128. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ a b c d e f g h i W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 226. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 131. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 208-209. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Kołbuk: Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1992, s. 104. ISBN 83-85291-09-1.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 375. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ a b c d J. Lewandowski: Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 99-102. ISBN 83-227-0898-X.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 224. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ a b c d e f g h J. Lewandowski: Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 112-115. ISBN 83-227-0898-X.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 219. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ a b W. Kołbuk: Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1992, s. 100-101. ISBN 83-85291-09-1.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 358. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 227. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 231. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ J. Lewandowski: Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 116. ISBN 83-227-0898-X.
- ↑ a b c W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 229. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ J. Lewandowski: Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 118–119. ISBN 83-227-0898-X.
- ↑ a b c d e W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 232-233. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ K. Latawiec: W służbie imperium... Struktura społeczno-zawodowa ludności rosyjskiej na terenie guberni lubelskiej w latach 1864-1915. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 226. ISBN 978-83-227-2698-3.
- ↑ M. Wierzchowski, Sprawa Chełmszczyzny w rosyjskiej Dumie Państwowej, „Przegląd Historyczny”, t. LVII, Warszawa 1957, s.98.
- ↑ W. Osadczy: Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 523. ISBN 978-83-227-2672-3.
- ↑ J. Ziejka, Czytania podlaskie. Unia i unici w piśmiennictwie polskim na przełomie XIX-XX wieku [w:] red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „UNIVERSITAS”, Kraków 1994, ISBN 83-7052-220-3, s.226
- ↑ K. Latawiec, Duchowieństwo soboru prawosławnego w Chełmie w latach 1875–1905, „Rocznik Chełmski”, t. XI, s.60-61.
- ↑ „Chołmskaja Cerkownaja Żizn'”, nr 2 (24), 1916, s. 35.