Niezachłanni
Niezachłanni[1][2][3] (oryg. cs. niestiażatieli) – określenie grupy mnichów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego działającej w XV i XVI w., opowiadającej się za pełną niezależnością państwa i Kościoła oraz za wyrzeczeniem się przez Kościół ziemskiego majątku. Przywódcami niezachłannych byli Nił Sorski i Wassian Patrikiejew[4][1]. Idee niezachłannych podzielał i gorąco ich bronił Maksym Grek[5].
Charakterystyka poglądów[edytuj | edytuj kod]
Niezachłanni opowiadali się przeciwko gromadzeniu przez Rosyjski Kościół Prawosławny majątków ziemskich, w szczególności przeciwko ich posiadaniu przez monastery. Twierdzili, że obowiązkiem mnicha jest życie w ubóstwie i utrzymywanie się z własnej pracy[1]. Bogactwo - w ocenie przywódcy niezachłannych, Niła Sorskiego - nieuchronnie demoralizowało mnichów[3]. Mnisi - według niezachłannych - powinni dążyć do moralnej doskonałości i wewnętrznego doskonalenia, które mieli osiągać poprzez kontemplację. Za jedyne źródło dogmatów i prawd wiary uważali oni Pismo Święte, obniżając znaczenie Tradycji – dopuszczali dyskusję ze zwyczajami cerkiewnymi, a także ich zmianę. Sprzeciwiali się przy tym surowemu traktowaniu heretyków, twierdząc, że w stosunku do nich powinna być stosowana jedynie perswazja[1].
Niezachłanni sprzeciwiali się wszelkiej interwencji państwa w sprawy Kościoła[1][4].
W poglądach niezachłannych niekiedy przejawiały się elementy wolnomyślicielstwa. Przykładowo sceptycznie odnosili się oni do pełnych przepychu obrządków kościelnych, powątpiewali w cuda świętych, żądali krytycznego traktowania ksiąg świętych, występowali przeciw kaźniom heretyków oraz potępiali najbardziej odrażające strony życia klasztornego[4].
Rywalizacja z „zachłannymi”[edytuj | edytuj kod]
Niezachłanni wywodzili się przede wszystkim spośród mnichów monasterów na północy ówczesnego Państwa Moskiewskiego, stąd określano ich także jako „starców zawołżańskich”[3]. Przywódcą duchowym grupy niezachłannych był Nił Sorski. Koncepcje niezachłannych szybko znalazły się w gwałtownym konflikcie z poglądami stronnictwa zachłannych (cs. stiażatieli), na czele których stał Józef Wołocki[4]. Grupa ta broniła wielkiej własności ziemskiej Kościoła i głosiła konieczność ścisłej współpracy państwa i Kościoła[1].
Do konfrontacji obydwu poglądów doszło w czasie Soboru Lokalnego w 1503 roku, gdy Nił Sorski wystąpił z apelem do wszystkich klasztorów, by zrezygnowały z posiadanych dóbr i zaczęły utrzymywać się z jałmużny. Jego wniosek został jednogłośnie odrzucony przez sobór, który w swojej uchwale określił majątki Cerkwi jako niezbywalne i święte. Według R. Pipesa, inspiratorem wystąpienia mnicha mógł być Iwan III Srogi, który już wcześniej konfiskował na potrzeby państwa włości kościelne[6]. Z poparciem władz świeckich ideologia zachłannych stopniowo stawała się częścią oficjalnego nauczania Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, potwierdzana przez sobory z lat 1524, 1531 i 1554–1555. Część niezachłannych uznano za heretyków, chociaż samego Niła Sorskiego kanonizowano jako świętego mnicha[1]. Chociaż konflikt rozwiązano na korzyść zwolenników posiadania majątków, antagonizm powrócił ze zdwojoną siłą, gdy Piotr I Wielki rozpoczął sekularyzowanie ziem cerkiewnych, zakończone przez Katarzynę II[7].
Okoliczności powstania stronnictwa niezachłannych i dalszy przebieg sporu o majątki Cerkwi były różnie interpretowane w historiografii. Część badaczy (w tym historycy radzieccy) uważali niezachłannych za blisko związanych z arystokratyczną opozycją wobec centralizacji władzy państwowej. Nicholas V. Riasanovsky podkreśla, że istotne znaczenie dla ideologii niezachłannych miała tradycja hezychastyczna i mistyczna, stanowiąca jedną z podstaw prawosławnego monastycyzmu. Porównuje również tę grupę z zachodniochrześcijańskim ruchem franciszkańskim[1].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h Riasanovsky N. V., Steinberg M. D.: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 127–128. ISBN 978-83-233-2615-1.
- ↑ Billington J. H.: Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 58. ISBN 978-83-233-2319-8.
- ↑ a b c Heller M.: Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 119–122. ISBN 978-83-05-13522-1.
- ↑ a b c d Szczipanow 1969 ↓, s. 130.
- ↑ Szczipanow 1969 ↓, s. 131.
- ↑ Pipes R.: Rosja carów. Warszawa: MAGNUM, 2006, s. 235–236. ISBN 978-8389656-20-9.
- ↑ Kuczyńska 2009 ↓, s. 163-164.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Iwan Szczipanow: Myśl filozoficzna w Rosji w wiekach IX—XVII. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 122–135. (pol.).
- Marzanna Kuczyńska: Św. Dymitr Rostowski a tradycja monastycznej pobożności. W: Święta Góra Athos w kulturze Europy, Europa w kulturze Athosu. red. M. Kuczyńska. Gniezno: Collegium Europaeum Gnesnense : Komisja Slawistyczna PAN, 2009, s. 163-173. (pol.).