Tytoń (roślina)
 Tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
tytoń |
| Nazwa systematyczna | |
| Nicotiana L. Sp. Pl. 180. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Tytoń (Nicotiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny psiankowatych[4]. Obejmuje ok. 70[5]–75[6] gatunków pochodzących z obydwu Ameryk oraz z Australii[7][6]. Szereg gatunków uprawianych jest też w wielu innych rejonach świata. Rośliny te, a zwłaszcza tytoń szlachetny N. tabacum i tytoń bakun N. rustica są stosowane na całym świecie do wyrobu produktów tytoniowych[6]. Szereg gatunków uprawia się jako rośliny ozdobne, najczęściej jednoroczne: tytoń oskrzydlony N. alata i tytoń Sandera N. × sanderae[5].
W Polsce uprawiane są do celów przemysłowych i ozdobnych głównie: tytoń szlachetny N. tabacum, tytoń bakun N. rustica, tytoń oskrzydlony N. alata[8], rzadziej inne gatunki[9].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, dwuletnie, byliny oraz okazałe krzewy osiągające ok. 5 m wysokości[5].
- Liście
- Pojedyncze, często miękkie i gruczołowato owłosione[5].
- Kwiaty
- Pięciokrotne, zebrane w luźnych kwiatostanach. Kielich zrosłodziałkowy, rurkowaty. Korona kwiatu zwykle na ponad połowie swojej długości z płatkami zrośniętymi w wąską rurkę, na końcu z mniej lub bardziej rozchylonymi łatkami. Barwy białej, żółtej, różowej, fioletowej lub zielonkawej. Pręcików jest 5, podobnych długością lub jeden z nich wyraźnie jest krótszy. Zalążnia górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami, szyjka słupka pojedyncza, zakończona zaokrąglonym znamieniem[5].
- Owoce
- Suche torebki otwierające się dwiema lub czterema klapkami, zawierające dużą liczbę drobnych, brązowych nasion[5].
Etymologia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa rodzaju, łac. Nicotiana, została utworzona na cześć Jeana Nicota, ambasadora Francji w Portugalii, który wprowadził w swej ojczyźnie zwyczaj palenia tytoniu; takie samo pochodzenie ma też nazwa występującego w tytoniu alkaloidu – nikotyny[10].
Nazwa polska, tytoń, pochodzi z tur. tütün; w dawnej polszczyźnie spotykało się także warianty: tiutiuń, tiutuń, tutiun, tutun, tutuń, tytiuń oraz tytuń[11][12].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Jeden z rodzajów podrodziny Nicotianoideae w rodzinie psiankowatych (Solanaceae), wchodzącej w skład rzędu psiankowców (Solanales)[7].
Amphipleis Raf., Blenocoes Raf., Dittostigma Phil., Eucapnia Raf., Langsdorfia Raf., Lehmannia Spreng., Perieteris Raf., Polydiclis (G. Don) Miers, Sairanthus G. Don, Siphaulax Raf., Tabacum Gilib., Tabacus Moench, Waddingtonia Phil.
- Wykaz gatunków[13]
- Nicotiana acaulis Speg.
- Nicotiana acuminata (Graham) Hook.
- Nicotiana africana Merxm.
- Nicotiana alata Link & Otto – tytoń oskrzydlony
- Nicotiana ameghinoi Speg.
- Nicotiana arentsii Goodsp.
- Nicotiana azambujae L.B. Sm. & Downs
- Nicotiana benavidesii Goodsp.
- Nicotiana bigelovii (Torr.) S. Watson
- Nicotiana bonariensis Lehm.
- Nicotiana clevelandii A. Gray
- Nicotiana cordifolia Phil.
- Nicotiana cutleri D'Arcy
- Nicotiana excelsior (J.M. Black) J.M. Black
- Nicotiana forgetiana hort. ex Hemsl.
- Nicotiana friesii Dammer ex R.E. Fr.
- Nicotiana glauca Graham – tytoń siny
- Nicotiana glutinosa L.
- Nicotiana greeneana Rose
- Nicotiana kawakamii Y. Ohashi
- Nicotiana knightiana Goodsp.
- Nicotiana langsdorffii Weinmann – tytoń Langsdorfa
- Nicotiana leguiana J.F. Macbr.
- Nicotiana linearis Phil.
- Nicotiana longibracteata Phil.
- Nicotiana longiflora Cav.
- Nicotiana miersii J. Rémy
- Nicotiana mutabilis Stehmann & Semir
- Nicotiana noctiflora Hook.
- Nicotiana obtusifolia M. Martens & Galeotti
- Nicotiana otophora Griseb.
- Nicotiana paa Mart.-Crov.
- Nicotiana palmeri A. Gray
- Nicotiana pandurata Dunal
- Nicotiana paniculata L.
- Nicotiana pauciflora J. Rémy
- Nicotiana petunioides (Griseb.) Millán
- Nicotiana plumbaginifolia Viv.
- Nicotiana quadrivalvis Pursh
- Nicotiana raimondii J.F. Macbr.
- Nicotiana repanda Lehm.
- Nicotiana rosulata (Moore) Domin
- Nicotiana rustica L. – tytoń bakun, machorka
- Nicotiana × sanderae W. Watson – tytoń Sandera
- Nicotiana setchellii Goodsp.
- Nicotiana solanifolia Walp.
- Nicotiana sylvestris Speg. & S. Comes – tytoń leśny
- Nicotiana tabacum L. – tytoń szlachetny
- Nicotiana thyrsiflora Goodsp.
- Nicotiana tomentosa Ruiz & Pav.
- Nicotiana tomentosiformis Goodsp.
- Nicotiana trigonophylla Dunal
- Nicotiana undulata Ruiz & Pav.
- Nicotiana wigandioides Koch & Fintelmann
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Tytoń szlachetny uprawiany jest powszechnie jako surowiec do produkcji wyrobów tytoniowych. Mniejsze znaczenie w podobnym zakresie ma także tytoń bakun. Z gatunków tych wytwarza się używki palone (papieros, cygaro, cygaretka, tytoń fajkowy) lub bezdymne (tabaka, snus).
- Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne.
- Tytoń używany jest także jako nawóz. Przygotowane z niego emulsje i napary mają właściwości owadobójcze i grzybobójcze[14].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-10-03] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
- ↑ Tytoń, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-07-30].
- ↑ a b c d e f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 230. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 629, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c Genus: Nicotiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-23].
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 120, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 129. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Nicot Jean, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-01-22].
- ↑ Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 659. ISBN 83-08-03648-1.
- ↑ Stanisław Stachowski: Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014, s. 604. ISBN 978-83-7638-407-8.
- ↑ Nicotiana. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-23].
- ↑ Zbigniew Przybylak, Tradycyjny ogród ekologiczny, TOM II: Ekologiczne preparaty na szkodniki i choroby, Bydgoszcz: Wydawnictwo Gaj, 2013.