Nikołaj Czernyszewski

Nikołaj Czernyszewski

Николай Гаврилович Чернышевский

Imię i nazwisko	Nikołaj Garwriłowicz Czernyszewski
Data i miejsce urodzenia	24 lipca 1828 Saratów
Data i miejsce śmierci	29 października 1889 Saratów

Nikołaj Gawriłowicz Czernyszewski (ros. Николай Гаврилович Чернышевский; ur. 12 lipca^?/24 lipca 1828 w Saratowie, zm. 17 października^?/29 października 1889 tamże) – rosyjski filozof, socjalista, przez niektórych postrzegany jako socjalista-utopista, rewolucyjny demokrata, redaktor, krytyk literacki, publicysta i pisarz. Był liderem rewolucyjnego demokratycznego ruchu lat 1860. Jego filozofia wywarła wpływ na ideologię Włodzimierza Lenina i Emmy Goldman. Zwolennikiem Czernyszewskiego był także Svetozar Marković.

Życiorys

Młodość i lata studenckie

Urodził się w Saratowie w rodzinie prawosławnego duchownego Gawriła Iwanowicza Czernyszewskiego. Uczył się w domu pod kierownictwem ojca, człowieka wielostronnie wykształconego. W roku 1842 wstąpił do seminarium duchownego w Saratowie. Czas tam spędzony wykorzystał przede wszystkim dla samokształcenia: uczył się języków, historii, geografii, teorii retoryki, gramatyki języka rosyjskiego. Nie ukończywszy seminarium, w 1846 wstąpił na Uniwersytet Petersburski na wydział ogólnej retoryki na fakultecie filozofii. Już w okresie studiów uniwersyteckich ogromnie interesował się tym, co dzieje się w życiu politycznym i ideologicznym w Rosji i na Zachodzie, pasjonował się wystąpieniami Bielińskiego, Hercena, studiował prace Hegla, Feuerbacha, Fouriera i innych zachodnioeuropejskich myślicieli. W okresie nauki na uniwersytecie ukształtowały się u niego podstawy poglądów, powstało przekonanie o konieczności rewolucji w Rosji. Czernyszewski świadomie przygotowywał się do działalności rewolucyjnej. W tym czasie powstawały jego pierwsze utwory literackie. Po ukończeniu uniwersytetu otrzymał posadę w saratowskim gimnazjum i wiosną 1851 rozpoczął tam pracę.

Dojrzałe życie i działalność

W roku 1853 spotkał swoją przyszłą żonę Olgę Wasiliewą, wraz z którą później po ślubie przeprowadził się z rodzinnego Saratowa do Petersburga. Został powołany jako nauczyciel do Drugiego Korpusu Kadetów, gdzie jednak przebywał niedługo: odszedł po konflikcie z jednym z oficerów.

Wraz z rosyjskim poetą Nikołajem Niekrasowem i krytykiem literackim Nikołajem Dobrolubowem stanął na czele redakcji czasopisma „Sowriemiennik” („Współcześnik”).

W lipcu 1862, mimo niewystarczających dowodów, został obwiniony o stworzenie proklamacji „Barskim chłopom pokłon od przychylnych”, aresztowany i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej. W służbowej dokumentacji w korespondencji żandarmerii i tajnej policji nazwany został „wrogiem numer jeden Imperium Rosyjskiego”. W okresie 678 dni więzienia napisał wiele prac, najbardziej ważką z nich była powieść Co robić? (1863), opublikowana w 3, 4 i 5. numerach „Współcześnika” (zdaniem profesora słowiańskiej i porównawczej literatury, Josepha Franka, dzieło to, daleko bardziej niż Kapitał Marksa, wprowadziło emocjonalną dynamikę, która w końcu prowadziła do wybuchu rewolucji w Rosji.)

Po ogłoszeniu wyroku (1864) skazującego na 7 lat katorgi, przebywał na zesłaniu we wschodniej Syberii. Nie dał się namówić do złożenia podania o łaskę. W 1875 o uwolnienie Czernyszewskiego starał się I. N. Myszkin. Organizatorem jednej z prób oswobodzenia był G. A. Łopatin. W roku 1883 Czernyszewskiego przewieziono do Astrachania. Dzięki staraniom rodziny wiosną 1889 przeniósł się do Saratowa, lecz już jesienią tego roku zmarł. Został pochowany w Saratowie na Cmentarzu Woskresieńskim.

Za bezpośrednich kontynuatorów myśli Czernyszewskiego uważa się Piotra Ławrowa i Nikołaja Michajłowskiego. Osobę Czernyszewskiego i jego prace szczególną estymą darzył Włodzimierz Lenin.

Poglądy filozoficzne i społeczne

Nikołaj Czernyszewski

W swojej twórczości Czernyszewski koncentruje się na zmianie stylu życia w Rosji i podkreśla nową moralność młodego pokolenia. Wraz z Aleksandrem Hercenem położył podstawy ideologii narodnictwa. Riasanovsky wymienia go, obok Nikołaja Dobrolubowa i Dmitrija Pisariewa, jako głównego ideologa pokolenia młodych rewolucjonistów rosyjskich lat 60. XIX w.

Był oponentem Dostojewskiego. W artykule Не начало ли перемены? (Czy to nie początek zmiany?) krytykował Grigorowicza i Turgieniewa. Agitował za rewolucyjnym obaleniem autokracji w Rosji i stworzeniem socjalistycznego społeczeństwa, z wykorzystaniem tradycyjnej instytucji wspólnoty wiejskiej jako stadium przejściowego. Zakładał przy tym, że rewolucja socjalistyczna zwycięży wcześniej w innych państwach europejskich.

Filozofia Czernyszewskiego była inspirowana myślą Hercena, Bielińskiego (którego koncepcje prymatu życia nad sztuką rozwijał), zaś z filozofów zagranicznych Benthama i Feuerbacha. Postrzegał walkę klas jako postępowy ruch społeczeństwa i bronił interesów ludzi pracy. W jego pojęciu masy są głównym sprawcą przemian historycznych. Przypisuje mu się użycie wyrażenia „im gorzej, tym lepiej” w znaczeniu, iż im w gorsze są warunki socjalne biednych, tym bardziej będą oni skłonni rozpętać rewolucję. Wyraził też myśl, że biedni i niemający władzy ludzie nigdy nie będą mogli wyrwać się z tego stanu. Dlatego, według niego, należało rewolucyjnie przeobrazić społeczeństwo, a w tym celu uważał za konieczne wykreować silnych, mądrych i dążących do swobody ludzi. Głosił utylitaryzm, pozytywizm, materializm i realizm rozumiany jako bunt przeciwko tradycyjnym wartościom funkcjonującym w społeczeństwie rosyjskim: strukturze rodziny, dyscyplinie szkolnej, religii. Podkreślał, że podstawą moralności jednostki i sprawnego funkcjonowania społeczeństw jest szczęście każdego człowieka, nie należy jednak folgować egoizmom indywidualnym, lecz poszukiwać rozwiązań zadowalających możliwie największą liczbę jednostek. Konsekwencją tego poszukiwania w ocenie Czernyszewskiego musiała być budowa społeczeństwa opartego w każdej sferze, także ekonomicznej, na współpracy i równości.

Pedagogiczny ideał dla Czernyszewskiego to wszechstronnie rozwinięta osobowość, gotowa samo rozwijać się i poświęcać dla dobra ogółu.

Za wady współczesnego sobie systemu kształcenia uważał niski poziom i potencjał rosyjskiej nauki, scholastyczne metody nauczania, musztrę zamiast wychowania, nierówność wykształcenia mężczyzn i kobiet. Opowiadał się za ich emancypacją.

Był zdania, że przemiany socjalne prowadzą do zmiany społeczeństwa jako całości i każdej jednostki z osobna. Według Czernyszewskiego niemoralne życie jednostki jest następstwem niewłaściwego wychowania i biedy. Za jedną z głównych cech natury ludzkiej uważał aktywność, źródła której szukać należy w uświadomieniu sobie braków i dążeniu do ich usunięcia.

Znaczenie Czernyszewskiego i Dobrolubowa dla rozwoju rosyjskiej myśli społecznej James Billington podsumował następująco:

Przyjmując za punkt wyjścia materializm Feuerbacha i racjonalizm utylitarystów angielskich, ci wpływowi krytycy doprowadzili młode pokolenie do systematycznego odrzucania całej dotychczasowej tradycji i całego paradygmatu idealistycznego, w ramach którego toczyły się dyskusje szlacheckiego stulecia

Poglądy literackie

Czernyszewski, podobnie jak pozostali twórcy swojego pokolenia, uważał, że zadaniem literatury jest przekazywanie prostych i łatwo zrozumiałych przesłań natury społecznej, a przy tym wpajanie czytelnikowi wartości utylitarnych. Zdaniem Riasanovsky’ego konsekwentne realizowanie tych założeń sprawiło, że najsłynniejszy utwór Czernyszewskiego – Co robić? – jest tekstem literacko słabym.

Czernyszewski był przekonany, że literatura posiada moc zmiany świata i dokonywania przemiany sumień czytelników. Szczególnie cenił twórczość Nikołaja Gogola. Poglądy na sztukę Czernyszewskiego były krytykowane przez Aleksandra Drużynina.

Dzieła

Powieść Nikołaja Czernyszewskiego Co robić?, która wywarła wpływ min. na radykalne poglądy Lenina.

Filozofia i estetyka

• Estetyczne relacje sztuki i rzeczywistości (Эстетические отношения искусства к действительности)
• Antropologiczne zasady filozofii
• Natura ludzkiej wiedzy

Powieści

• Co robić?
• Prolog

Publicystyka

• Szkodliwa cnota (Вредная добродетель)
• List do synów A.N. i M.N. Czernyszewskich (Письмо сыновьям А.Н. и М.Н. Чернышевским)

Wspomnienia

• Wspomnienia o Niekrasowie (Воспоминания о Некрасове)
• N.A. Dobrolubow

Krytyka literacka

• „Listy o Hiszpanii” W. P. Botkina („Письма об Испании” В. П. Боткина)
• Aleksander Sergiejewicz Puszkin. Jego życie i prace. (Александр Сергеевич Пушкин. Его жизнь и сочинения)
• Opowiadania z guberni (Губернские очерки)
• Dzieciństwo i lata młodzińecze. Wojenne opowiadania hrabiego L. N. Tołstoja. (Детство и отрочество. Военные рассказы графа Л. Н. Толстого)
• Uwagi o Niekrasowie (Заметки о Некрасове)
• Czy to nie początek przemian? (Не начало ли перемены?)
• O „Brygadierze” Fonwizina (О „Бригадире” Фонвизина)
• O poezji. Praca Arystotelesa. (О поэзии. Сочинение Аристотеля)
• Rysy gogolowskiego okresu literatury rosyjskiej (Очерки гоголевского периода русской литературы)
• Rosjanin na rendez-vous (Русский человек на rendez-vous)
• Prace i pisma N. W. Gogola (Сочинения и письма Н. В. Гоголя)
• Prace Puszkina (Сочинения Пушкина)
• Wiersze Kolcowa (Стихотворения Кольцова)
• Wiersze N. Ogariewa (Стихотворения Н. Огарева)

Postać Czernyszewskiego w literaturze

Jeden z rozdziałów powieści Dar Vladimira Nabokova zawiera krytyczną pseudobiografię Czernyszewskiego, która wzbudziła wiele kontrowersji po jej publikacji.

Bibliografia

• Igor Narski: Postępowe kierunki myśli filozoficznej i społecznej narodów Europywschodniej w XIX stuleciu. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 377–389. (pol.).
• N.V. Riasanovsky, Mark D. Steinberg: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009. ISBN 978-83-233-2615-1.
• Aleksandr Spirkin: Poglądy filozoficzne rosyjskich rewolucyjnych demokratów XIX w. W: Aleksandr Spirkin: Zarys filozofii marksistowskiej (Tyt. oryg.: Kurs marksistskoj fiłosofii). tł. Lucyna Smolińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968, s. 52–55. (pol.).
• Iwan Szczipanow: Myśl filozoficzna i społeczna w Rosji w latach czterdziestych—sześćdziesiątych XIX w. Materializm rewolucyjnych demokratów i ich walka z idealizmem. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 318-368. (pol.).
• CZERNYSZEWSKI Nikołaj Gawriłowicz. W: Krótki słownik filozoficzny. Mark Rozental, Pawieł Judin (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1955, s. 82–85. (pol.).