Nowy Tomyśl

Rynek w Nowym Tomyślu

Zabytkowy młyn

Największy wiklinowy kosz świata z 2006 roku

Nowy Tomyśl (niem. Neutomischel) – miasto w woj. wielkopolskim, nad Szarką (dopływ Obry), w powiecie nowotomyskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nowy Tomyśl. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Według danych z 31 grudnia 2010, miasto liczyło 14 865 mieszkańców.

Położenie geograficzne

Nowy Tomyśl leży w zachodniej części województwa wielkopolskiego, przy osi Warszawa-Poznań-Berlin. Przez gminę przebiega autostrada A2 oraz międzynarodowa linia kolejowa E 20.

Przez miejscowość przepływa Szarka, niewielka rzeka dorzecza Odry, dopływ Obry.

Historia

Początki Nowego Tomyśla sięgają XIII w., choć pierwsze ślady osadnictwa na tych obszarach pochodzą sprzed 11 tys. lat (m.in. pozostałości grobów skrzynkowych koło Wytomyśla i smolarni pod Jastrzębskiem Starym). Od średniowiecza znana była wieś Tomyśl, położona pośród wielkich kompleksów leśnych. W XVIII w. okolice Tomyśla zaczęli zagospodarowywać osadnicy olęderscy, sprowadzani przez właścicieli tych ziem, rodzinę Szołdrskich. Wśród nowych mieszkańców dominowali protestanccy Niemcy z Brandenburgii, Śląska i Pomorza, toteż wkrótce koniecznością stała się budowa zboru ewangelickiego. Świątynia powstała w osadzie nova colonia Glinki w 1780 r., a kilka lat później Feliks Szołdrski postanowił lokować koło kościoła nowe miasto. Ostatecznie osadzie nadano prawa miejskie i nazwę Nowy Tomyśl 8 kwietnia 1786 r. przywilejem wydanym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wieś dla odróżnienia nazwano Starym Tomyślem. Pod koniec XIX wieku było to jedyne miasto w Wielkopolsce bez kościoła katolickiego, a wszyscy katolicy należeli do parafii w odległym o 8 km Wytomyślu. W 1905 r. Nowy Tomyśl liczył 1985 mieszkańców, z czego 86,1% stanowili Niemcy, 8,2% – Polacy, zaś Żydzi – 5,7%. Ludność niemiecka dominowała w mieście aż do lat 20. XX w.

Już kilka lat po lokacji miasto włączono do zaboru pruskiego. Podczas wojen napoleońskich Nowy Tomyśl znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, żeby w 1815 roku znów powrócić we władanie państwa pruskiego. Miastem powiatowym stał się w 1848 r., kiedy Buk utracił ten przywilej w ramach kary za udział w Wiośnie Ludów.

Powstańcy wielkopolscy opanowali Nowy Tomyśl 3 stycznia 1919. Powrót miasta do Polski usankcjonował traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r. Podczas II wojny światowej obszar ten był terenem silnej akcji germanizacyjnej, a mieszkańców polskiego pochodzenia wywożono na roboty do Niemiec. Walki o miasto zakończyły się 27 stycznia 1945 roku.

Komunikacja

W 2011 przy ul. Poznańskiej otworzono oficjalnie sanitarne lądowisko.

Zabytki

• kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa – pierwotnie zbór ewangelicki z 1780 r., na planie krzyża greckiego o równych ramionach
• ratusz z 1879 r., obecnie siedziba sądu
• budynek poczty z 1884 r. przy ul. Piłsudskiego
• młyn z 1885 r. przy ul. Zbąszyńskiej
• kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z 1895 r.
• kamienice z drugiej połowy XIX w. i początków XX w. (m.in. pl. Chopina 17, ul. Poznańska 8)

Wspólnoty wyznaniowe

• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym Tomyślu
• Parafia Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy w Nowym Tomyślu
• Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan
• Dwa Chrześcijańskie Zbory Świadków Jehowy z Salą Królestwa.

Gospodarka

W Nowym Tomyślu i okolicach działa kilka znaczących firm. Jedną z najbardziej znanych jest Fabryka Narzędzi Chirurgicznych „Chifa”, dziś znana pod nazwą „Aesculap Chifa” sp. z o.o., należąca do koncernu B.Braun Melsungen AG. Inne duże firmy to „Top-Tomyśl” (zakłady mleczarskie), położony w pobliskiej Paproci „Bartex” (największy polski importer win) czy produkująca złącza przemysłowe fabryka „Phoenix Contact”.

Rolnictwo

Historia uprawy chmielu

Pierwsze plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla pojawiły się pod koniec drugiego dziesięciolecia XIX w., a do jego intensywnego rozwoju w drugiej połowie XIX w. przyczynił się niemiecki kupiec pochodzenia żydowskiego – Józef Jakub Flatau.

Flatau sprowadzał w rejon Nowego Tomyśla szlachetne odmiany chmielu, a po wielu żmudnych doświadczeniach wyhodował także swoje własne odmiany. Chmiel z Nowego Tomyśla z roku na rok zdobywał coraz więcej nagród na wystawach krajowych i zagranicznych, a jego cena nieustannie rosła. Hermann Tietz w swoim szkicu biograficznym Józefa Jakuba Flataua pisze, że cena nowotomyskiego chmielu wzrosła z 9 talarów za cetnar w 1837 roku do 160 talarów w 1861 roku, co przyczyniło się do wzrostu zamożności wielu mieszkańców Nowego Tomyśla i okolic. Nowotomyski chmiel był już wykorzystywany jako surowiec nie tylko w lokalnych browarach (m.in. do produkcji słynnego piwa grodziskiego), ale także eksportowany do innych regionów Prus, a nawet za granicę (zwłaszcza odmiana lokalna). Było to możliwe z jednej strony dzięki wzrostowi wiedzy agrotechnicznej wśród plantatorów, a z drugiej strony dzięki działaniom marketingowym Flataua. W 1858 r. Józef Flatau został uhonorowany przez władze Nowego Tomyśla honorowym obywatelstwem (Hermann Tietz podaje, że miało to miejsce w 1864 roku).

Z wydawnictwa nowotomyskiego magistratu z 1873 roku Wiadomości o chmielu w Nowym Tomyślu wynika, że obszar plantacji chmielu w okolicy Nowego Tomyśla był największy w całych Prusach i stanowiły one jedyne źródło utrzymania dla ok. 10 tysięcy ludzi. W 1860 roku dochody z uprawy chmielu w tym regionie wyniosły 2,2 mln talarów.

Od połowy XIX w. odbywały się w Nowym Tomyślu jarmarki chmielarskie, na które przyjeżdżali także plantatorzy z Czech i Śląska. Dzięki uprawom chmielu miasto ożywiło się gospodarczo, a liczba jego mieszkańców systematycznie rosła.

Obecnie plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla obejmują obszar ok. 90 hektarów.

W całym kraju Nowy Tomyśl słynie też jako miasto wikliniarzy. Tradycje te sięgają XIX w., kiedy w te okolice sprowadzono z Ameryki Północnej specjalne odmiany wikliny. W mieście co roku w ostatni weekend wakacji organizowany jest Jarmark Chmielo-Wikliniarski. W 1985 r. założono tutaj Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa (oddział Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie).

Sport

• Polonia Nowy Tomyśl – piłkarska IV liga polska (grupa północna)
• TS 05 Nowy Tomyśl – piłkarska VII liga polska (poznańska grupa IV)
• LKS „Budowlani” Nowy Tomyśl – podnoszenie ciężarów

Turystyka

KTR Szarka – klub turystyki rowerowej powstały w 2001 r. Skupia młodzież z terenu powiatu nowotomyskiego. Organizator trzydniowego Rajdu Szlakiem Chmielu i Wikliny.

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie

• Biesenthal
• Goch
• Sulęcin
• Dębno

Ludzie związani z Nowym Tomyślem

• Zenon Grocholewski – kardynał, prefekt Kongregacji Wychowania Katolickiego
• Paweł Najdek – ciężarowiec kategorii superciężkiej, 4-krotny medalista mistrzostw Europy
• Andrzej Pawelec – wielokrotny mistrz Polski w wyścigach motocyklowych
• Błażej Telichowski – piłkarz
• Stefania Kaja – ceramik, malarz
• Franciszek Rost – lekarz, dyrektor szpitala
• Mateusz Kościukiewicz – aktor
• Czesław Piątas – generał Wojska Polskiego
• Marcin Lampe – od prawie dziesięciu lat, trener LKS „Budowlani” Nowy Tomyśl. Współautor sukcesów klubu
• Tomasz Tomiak - wioślarz, brązowy medalista IO w Barcelonie (1992)

Zobacz też

• Synagoga w Nowym Tomyślu
• Cmentarz żydowski w Nowym Tomyślu

Bibliografia

• Bogusław Polak: Dzieje Nowego Tomyśla, UMiG Nowy Tomyśl, Nowy Tomyśl, 1998, ISBN 83-907840-1-7.
• Arno Kraft: ...und dazwischen Neutomischel, Eigenverlag Arno Kraft, Berlin, 1998, ISBN 3-00-002419-0.
• Hermann Tietz: Joseph Jacob Flatau genannt Flatau von Hopfenfeld, Biographische Skizze, Berlin 1868.

Linki zewnętrzne

• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Nowy Tomyśl
• Tomyśl, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 384 .