ORP Kaszub (1952)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z ORP Kaszub (1954))
ORP Kaszub
Ilustracja
Polskie okręty podwodne typu M w porcie
Klasa

okręt podwodny

Typ

M-XV

Projekt

96

Historia
Stocznia

Nr 196, Leningrad

Położenie stępki

10 listopada 1951

Wodowanie

27 maja 1952

 MW ZSRR
Nazwa

M-290[a]

Wejście do służby

30 września 1952

Wycofanie ze służby

1 lipca 1954

 Marynarka Wojenna (PRL)
Nazwa

ORP „Kaszub”

Wejście do służby

5 czerwca 1954

Wycofanie ze służby

15 lutego 1963

Los okrętu

złomowany w 1966

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


283 tony
353 tony

Długość

49,5 metra

Szerokość

4,4 metra

Zanurzenie

2,6–2,8 metra

Zanurzenie testowe

80 metrów

Rodzaj kadłuba

półtorakadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 silniki wysokoprężne o mocy 441 kW (600 KM) każdy
2 silniki elektryczne o mocy 160 kW (218 KM) każdy
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


15,7 węzła
7,8 węzła

Zasięg

powierzchnia: 4500 Mm przy 8 węzłach
zanurzenie: 85 Mm przy 2,9 węzła

Uzbrojenie
1 działo uniwersalne kal. 45 mm
4 torpedy
Wyrzutnie torpedowe

4 × 533 mm

Załoga

31

Multimedia w Wikimedia Commons

ORP Kaszub – polski okręt podwodny z okresu zimnej wojny, a wcześniej radziecki M-290[a], jeden z sześciu pozyskanych przez Polskę okrętów serii XV (projektu 96) typu M. Okręt wypierał 283 tony w położeniu nawodnym i 353 tony pod wodą, a jego główną bronią były cztery torpedy kalibru 533 mm wystrzeliwane z czterech wewnętrznych wyrzutni. Jednostka rozwijała na powierzchni prędkość ponad 15 węzłów, osiągając zasięg 4500 Mm przy prędkości 8 węzłów.

Okręt został zwodowany 27 maja 1952 roku w stoczni numer 196 w Leningradzie, a do służby w Marynarce Wojennej ZSRR wcielono go 30 września 1952 roku, z przydziałem do Floty Bałtyckiej. W 1954 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę i 5 czerwca tego roku weszła w skład Marynarki Wojennej. Okręt, oznaczony znakami burtowymi M-100, P-100 i 301, po intensywnej eksploatacji został wycofany ze służby 15 lutego 1963 roku i następnie złomowany.

Projekt i budowa[edytuj | edytuj kod]

Rzut boczny okrętów projektu 96 (serii M-XV)
Rzut boczny okrętów projektu 96 (serii M-XV)

W latach 30. XX wieku w ZSRR rozpoczęto produkcję seryjną niewielkich okrętów podwodnych typu M serii VI, a następnie VIbis i XII, budując łącznie 96 okrętów (30 sztuk serii VI, 20 sztuk serii VIbis i 46 serii XII)[1]. Pod koniec lat 30., wobec planów dalszej rozbudowy liczebnej Marynarki Wojennej ZSRR, podjęto prace m.in. nad nowym projektem małego okrętu podwodnego, bazując na konstrukcji jednostek XII serii[1][2]. 13 sierpnia 1938 roku została zatwierdzona charakterystyka taktyczno-techniczna nowych okrętów, mających być powiększoną wersją poprzedników[1]. W sierpniu 1938 roku główny inżynier biura konstrukcyjnego CKB-18 (ros. ЦКБ-18) F.F. Połuszkin(inne języki) opracował dwa wstępne projekty nazwane M-VI i M-VII, z których do dalszych prac wybrano ten drugi[1][2]. Zakładał on zbudowanie okrętu o konstrukcji półtorakadłubowej, uzbrojonego w cztery wyrzutnie torpedowe, z dwuwałową siłownią o powiększonej mocy, charakteryzującego się większym zasięgiem i głębokością zanurzenia[3][4]. Zewnętrzne siodłowe zbiorniki balastowe były demontowalne, co umożliwiało transport kolejowy[5][6].

23 lipca 1939 roku projekt M-VII został zaakceptowany przez dowództwo Marynarki Wojennej ZSRR, a na jego podstawie w CKB-18 opracowano dokumentację wykonawczą pod oznaczeniem projektu 96 (serii XV), zatwierdzonego ostatecznie 8 lutego 1940 roku[1][3]. 31 marca tego roku w leningradzkiej stoczni numer 196 (Sudomech)(inne języki) położono stępki pierwszych dwóch jednostek projektu 96 – M-200 i M-201[1]. Podczas II wojny światowej w stoczniach Sudomech i numer 112 (Krasnoje Sormowo)(inne języki) w Gorkim w budowie znajdowało się 15 okrętów serii XV, z czego do jej zakończenia ukończono zaledwie cztery; łącznie do 1953 roku powstało 57 jednostek, zbudowanych w zasadzie według tej samej specyfikacji (nie licząc zmian w wyposażeniu)[1][7][b].

M-290 zbudowany został w stoczni numer 196 w Leningradzie (nr budowy 628)[8][9][c]. Stępkę okrętu położono 10 listopada 1951 roku, a zwodowany został 27 maja 1952 roku[10][11][d]. M-274 także powstał w stoczni numer 196 w Leningradzie (nr budowy 504); jego stępkę położono 29 kwietnia 1950 roku, a wodowanie odbyło się 18 września tego roku[6][12].

Dane taktyczno-techniczne[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]

Jednostka była małym okrętem podwodnym o konstrukcji półtorakadłubowej, przeznaczonym do operowania na wodach przybrzeżnych, przystosowanym do długości bałtyckiej fali[13][6]. Wykonany ze stali techniką spawania kadłub podzielony był pięcioma grodziami wodoszczelnymi na sześć przedziałów (kolejno od dziobu): I – torpedowy (z kojami dla marynarzy), II – pomieszczenie załogi (kubryk), III – główne stanowisko dowodzenia (centrala), IV – pomieszczenie załogi, V – silników wysokoprężnych i VI – silników elektrycznych[7][14]. Nad centralą znajdował się kiosk, zaś pod przedziałami załogowymi umieszczono baterie akumulatorów[7][14]. Zewnętrzne siodłowe zbiorniki balastowe znajdowały się po obu burtach od połowy I przedziału do połowy V przedziału, a na rufie wewnątrz kadłuba sztywnego znajdował się kolejny zbiornik balastowy; pod przedziałem III znalazły się także zbiornik trymowy i zbiornik szybkiego zanurzania[7][14]. Dziobowe stery głębokości znajdowały się na wysokości przedziału torpedowego i na rufie za śrubami (tam umieszczono też pojedynczy ster kierunku)[14].

Długość całkowita wynosiła 49,5 metra, szerokość 4,4 metra i zanurzenie od 2,6 metra na dziobie do 2,8 metra na rufie[10][15][e]. Wyporność normalna w położeniu nawodnym wynosiła 283 tony, a w zanurzeniu 353 ton[10][15]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 80 metrów, zaś operacyjna (robocza) 60 metrów[10][16][f]. Maksymalny czas nieprzerwanego przebywania pod wodą wynosił 48 godzin[17]. Autonomiczność okrętu wynosiła 14 dób[18][19].

Załoga okrętu składała się z sześciu oficerów, 15 podoficerów i 10 marynarzy (łącznie 31 osób)[20][21][g].

Urządzenia napędowe[edytuj | edytuj kod]

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwa silniki wysokoprężne 11D o mocy 441 kW (600 KM) każdy, a ich spaliny odprowadzane były rurami wydechowymi do kiosku[20][22]. Napęd podwodny zapewniały dwa silniki elektryczne PG-17 o mocy 160 kW (218 KM) każdy[20][23]. Dwa wały napędowe obracające dwiema śrubami umożliwiały osiągnięcie maksymalnej prędkości 15,7 węzła na powierzchni i 7,8 węzła w zanurzeniu (ekonomiczna wynosiła odpowiednio 10 i 3 węzły)[10][15]. Zasięg wynosił 4500 Mm przy prędkości 8 węzłów w położeniu nawodnym oraz 85 Mm przy prędkości 2,9 węzła w zanurzeniu (lub przy prędkościach maksymalnych 965 Mm na powierzchni oraz 9,7 Mm w zanurzeniu)[2][17][h]. Zapas paliwa płynnego wynosił 28 ton[15][21][i]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów kwasowo-ołowiowych 2-MS po 60 ogniw każda[23].

Uzbrojenie i wyposażenie[edytuj | edytuj kod]

Okręt wyposażony był w cztery stałe dziobowe wyrzutnie kalibru 533 mm, z łącznym zapasem czterech torped[10][23]. Używano parogazowych torped typu 53-38 o długości 7,19 metra i masie 1615 kg (w tym głowica bojowa zawierająca 300 kg materiału wybuchowego) z zapalnikiem kontaktowym[23][24]. Zasięg torpedy przy prędkości 44,5 węzła wynosił 4000 metrów, zaś przy prędkości zredukowanej do 34,5 węzła zasięg wzrastał do 8000 metrów[23][24]. Naprowadzanie odbywało się za pomocą żyroskopu, a jej zanurzenie wynosiło od 0 do 14 metrów[25]. Torpedy można było odpalać z głębokości do 30 metrów, a ich ładowanie odbywało się od dziobu w bazie, za pomocą dźwigu, po zanurzeniu rufy i podniesieniu dziobu za pomocą zbiorników balastowych[23][26].

Uzbrojenie artyleryjskie stanowiło początkowo umieszczone przed kioskiem pojedyncze pokładowe działo uniwersalne kalibru 45 mm 21-KM, z zapasem amunicji wynoszącym 200 sztuk[10][23]. Masa działa wynosiła 867 kg, kąt podniesienia lufy od -10° do +85, donośność pozioma 11 000 metrów, a pionowa 7000 metrów[16][27]. Działo wykorzystywało amunicję zespoloną o masie 2,389 kg (pocisk 1,43 kg, ładunek miotający 0,384 kg i łuska 0,575 kg)[16]. Używano naboi z pociskiem odłamkowo-smugowym, odłamkowym, zapalającym, przeciwpancerno-smugowym i z lanego żelaza (ćwiczebnych), które wystrzeliwano z szybkostrzelnością 30–40 strz./min[16].

Niektóre opracowania (Górski 2011 ↓, s. 78 i Koszela 2017 ↓, s. 250) podają informacje o możliwości zabierania zamiast torped min dennych AMD-500, jednak w związku z tym, że były to miny lotnicze, polskie okręty serii XV ich nie przenosiły[8][28]. Natomiast Fontenoy 2007 ↓, s. 276 i Volkov i Brichevsky 2023 ↓ podają, że okręt uzbrojony był ponadto w dwa karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm.

Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało radiostację R-641, której maszt antenowy umożliwiał łączność na głębokości peryskopowej wynoszącej 5 metrów, szumonamiernik Mars-16K o zasięgu 30 kabli oraz radionamiernik z anteną umieszczoną na kiosku[14][23]. Jako optyczny środek wykrywania na okręcie zamontowano jeden peryskop PZ-7[7][27]. Wyposażenie ratownicze stanowiła boja awaryjna z telefonem przewodowym, nadajnikiem sygnału radiowego i ze światłem sygnałowym, a także aparaty pochłaniające dwutlenek węgla i emitujące tlen „RUKTY”[29].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Przejęcie przez Polskę okrętów podwodnych typu M w 1954 lub 1955 roku
Przejęcie przez Polskę okrętów podwodnych typu M w 1954 lub 1955 roku

M-290 został wcielony do służby w Marynarce Wojennej ZSRR 30 września 1952 roku[10][11][j]. Okręt otrzymał przydział do Floty Bałtyckiej[12][13].

W 1953 roku, wobec pogarszającego się stanu technicznego wchodzących w skład Dywizjonu Okrętów Podwodnych ORP „Ryś” i ORP „Żbik”, podjęto rozmowy z władzami ZSRR na temat możliwości wydzierżawienia przez Polskę okrętów podwodnych i ścigaczy okrętów podwodnych[20][30]. Związek Radziecki zgodził się na dzierżawę w 1954 roku czterech małych okrętów podwodnych projektu 96, a w 1955 roku kolejnych dwóch okrętów podwodnych tego samego typu oraz czterech ścigaczy okrętów podwodnych projektu 122bis[20][31]. Czas dzierżawy dla okrętów podwodnych ustalono na osiem lat, a jej roczny koszt na 93 tys. rubli za jednostkę[30][31].

5 czerwca 1954 roku w Porcie Wojennym Gdynia-Oksywie pierwszy wydzierżawiony okręt podwodny pod nazwą ORP „Kaszub” został uroczyście wcielony w skład Marynarki Wojennej, co sankcjonował rozkaz Dowódcy MW nr 081/Org. z 18 czerwca tego roku[10][32][k]. Pierwszym polskim dowódcą jednostki został por. mar. Czesław Obrębski[10]. Okręt z oznaczeniem burtowym M-100 wszedł w skład Dywizjonu Okrętów Podwodnych, dołączając do „Sępa”, „Rysia” i „Żbika”[33][l]. Podczas pierwszych miesięcy służby na jednostce przebywała grupa marynarzy radzieckich, pozostałych w celu szkolenia polskiej załogi[34]. Stan techniczny okrętu po przejęciu przez Polskę nie był najlepszy (m.in. na „Kaszubie” do wymiany były baterie akumulatorów), w rezultacie trafił on na kilkumiesięczny remont stoczniowy; brak też było dokumentacji technicznej okrętów[34]. 16 września 1955 roku ORP „Kaszub” został przyporządkowany do 1. Brygady Okrętów Podwodnych, powstałej w miejsce rozwiązanego Dywizjonu Okrętów Podwodnych[8][35].

W 1956 roku dowództwo 1. Brygady otrzymała do realizacji następujące zadania: przygotować okręty do działań na wodach przybrzeżnych we współdziałaniu z lotnictwem, rozpocząć szkolenie w realizacji grupowych ataków torpedowych, doskonalić umiejętności prowadzenia rozpoznania oraz operacji blokowania baz i unikania ataków sił ZOP oraz rozpocząć szkolenie w pokonywaniu strefy obrony sił ZOP[36][37]. W kolejnym roku szkoleniowym zadania wyglądały następująco: doskonalenie prowadzenia działań dziennych i nocnych oraz prowadzenia rozpoznania i blokady baz przeciwnika, prowadzenie strzelań torpedowych i działań na liniach komunikacyjnych domniemanego wroga, prowadzenie służby dozorowej oraz ćwiczenia w wysadzanie niewielkich grup dywersyjnych[36][37]. W 1957 roku sześć okrętów podwodnych 1. Brygady („Kaszub”, „Krakowiak”, „Kujawiak”, „Mazur”, „Sęp” i „Ślązak”) wzięło udział w ćwiczeniach całej floty pod kryptonimem Reda ’57[36]. Latem tego roku z pokładu okrętu zdemontowano działo pokładowe kalibru 45 mm[27][38][m].

ORP Kaszub w trakcie akcji ściągania z mielizny w końcu 1957 roku
ORP „Kaszub” w trakcie akcji ściągania z mielizny w końcu 1957 roku

28 listopada 1957 roku ORP „Kaszub” w bardzo trudnych warunkach meteorologicznych wszedł w pobliżu Krynicy Morskiej na mieliznę[10][36]. W trakcie prób uwolnienia się z tarapatów podczas sztormu zginęło dwóch członków załogi okrętu, w tym ppor. mar. Włodzimierz Styła[10][39]. Dopiero przeprowadzona w dniach 1–6 grudnia akcja ratunkowa z udziałem innych okrętów oraz jednostek Polskiego Ratownictwa Okrętowego doprowadziła do ściągnięcia „Kaszuba” z mielizny[36][40]. 15 grudnia oznaczenie burtowe okrętu zmieniono na P-100[38][40].

W kolejnych latach szkoleniowych wszystkie polskie jednostki projektu 96 przeprowadzały intensywne rejsy szkoleniowe, wykonując regularne strzelania torpedowe, a także doskonaląc pozorowane działania na szlakach komunikacyjnych przeciwnika, blokowanie jego baz, rozpoznanie i współdziałanie z okrętami nawodnymi i lotnictwem[38]. Na koniec roku 1959 ORP „Kaszub” został wybrany najlepszym okrętem 1. Brygady Okrętów Podwodnych[41]. 1 stycznia 1960 roku numer burtowy okrętu został zmieniony z P-100 na 301[38][42]. W tym roku ze względu na pogarszający się stan techniczny kadłubów okrętów podwodnych projektu 96 Dowództwo Marynarki Wojennej zdecydowało o ograniczeniu maksymalnej głębokości zanurzania do 40 metrów oraz pływania pod wodą na akwenach o głębokości maksymalnie 60 metrów[41].

W 1961 roku ORP „Kaszub” stał się okrętem szkolnym, a na jego pokładzie odbywało się zaawansowane szkolenie marynarzy, którzy ukończyli kurs podstawowy w Ośrodku Szkolenia Specjalistów Morskich w Ustce[41]. W 1962 roku Polska zdecydowała się odkupić od ZSRR dzierżawione okręty podwodne w cenie 400 tys. złotych za sztukę[32][30]. Okres od kwietnia do lipca 1962 roku okręt spędził w doku Gdańskiej Stoczni „Remontowa”, gdzie przeprowadzono przegląd i konserwację podwodnej części kadłuba[41]. Jesienią członkowie Komitetu Technicznego przy Dowództwie Marynarki Wojennej zarekomendowali natychmiastowe wycofanie ze służby „Kaszuba”, który znajdował się w bardzo złym stanie (wobec niemożliwości pełnego oszacowania stanu technicznego kadłuba w związku z brakiem dostępu do radzieckiej dokumentacji pomiaru wgięć kadłuba sztywnego)[41].

ORP „Kaszub” został skreślony z listy floty 1 lutego 1963 roku, rozkazem Dowódcy MW nr 08/Org. z 28 stycznia tego roku[32][43]. Ostatnie opuszczenie bandery odbyło się 15 lutego 1963 roku, a rozformowanie załogi jednostki odbyło się na podstawie rozkazu Dowódcy MW nr 062/Org. z 27 grudnia tego roku[11][32]. Wycofany okręt zamierzano pierwotnie przekazać do Oddziału Ratowniczego MW na poligon ratowniczy, jednak po demontażu wyposażenia w celu pozyskania części zamiennych dla pozostałych w służbie jednostek tego typu kadłub byłego „Kaszuba” oddano do Rejonowej Składnicy Złomu w Gdańsku w celu złomowania, gdzie został rozebrany w 1966 roku[10][41]. Działo pokładowe 21-KM kalibru 45 mm pochodzące z ORP „Kaszub” znajduje się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie[44].

Dowódcy[edytuj | edytuj kod]

Zestawienie zostało opracowane na podstawie Sołkiewicz 2018 ↓, s. 135 i Ciślak 2012 ↓, s. 22:

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b ORP „Kaszub” jako M-290 identyfikują Ciślak 2012 ↓, s. 21, Gogin 2023K ↓, Gogin 2023S ↓, Koszela 2017 ↓, s. 250, Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108, Rochowicz 1997 ↓, s. 56 i Rochowicz 2017 ↓, s. 28 oraz Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110. Natomiast Volkov i Brichevsky 2023 ↓ identyfikują okręt jako M-274 i w związku z tym podają oni inne daty położenia stępki, wodowania i wcielenia do służby.
  2. ↑ Fontenoy 2007 ↓, s. 276 podaje, że do końca II wojny światowej nie ukończono żadnej jednostki serii XV.
  3. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że okręt został zbudowany w stoczni numer 112 w Gorkim.
  4. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 28 podaje, że okręt został zwodowany 27 lutego 1952 roku.
  5. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że okręt miał długość 50,5 metra.
  6. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 60, a operacyjna 50 metrów, natomiast Volkov i Brichevsky 2023 ↓ podaje wartości odpowiednio 70 i 60 metrów.
  7. ↑ 31 osób załogi potwierdzają także Koszela 2017 ↓, s. 250, Rochowicz 2017 ↓, s. 27, Soroka 1986 ↓, s. 30 i Piwowoński 1989 ↓, s. 329. Natomiast Gogin 2023K ↓ i Gogin 2023S ↓ podają liczebność załogi na 23 osoby, Fontenoy 2007 ↓, s. 276 na 24, Górski 2011 ↓, s. 79, Rochowicz 1997 ↓, s. 57 i Volkov i Brichevsky 2023 ↓ na 28, zaś Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że załoga liczyła 32 osoby.
  8. ↑ Identycznie podają Rochowicz 2017 ↓, s. 27, Gogin 2023K ↓, Gogin 2023S ↓ i Volkov i Brichevsky 2023 ↓. Natomiast Koszela 2017 ↓, s. 250, Soroka 1986 ↓, s. 30, Piwowoński 1989 ↓, s. 329 i Górski 2011 ↓, s. 77 podają, że zasięg wynosił 3000 Mm przy prędkości 8 węzłów w położeniu nawodnym oraz 90 Mm w zanurzeniu, zaś Ciesielski, Pater i Przybylski 1992 ↓, s. 221 i Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110 podają zasięg na powierzchni 900 Mm i w zanurzeniu 79 Mm bez informacji, przy jakiej prędkości.
  9. ↑ Gogin 2023K ↓ i Gogin 2023S ↓ podają, że zapas paliwa wynosił 14 ton.
  10. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 28 podaje, że okręt został wcielony do służby w MW ZSRR 3 października 1952 roku.
  11. ↑ Okręt został oficjalnie skreślony z listy radzieckiej floty 1 lipca 1954 roku[8].
  12. ↑ We wrześniu i październiku 1954 roku do Dywizjonu włączono kolejne trzy jednostki projektu 96 („Mazur”, „Krakowiak” i „Ślązak”)[32].
  13. ↑ Gardiner i Chumbley 1996 ↓, s. 312, Górski 2011 ↓, s. 78 i Gogin 2023K ↓ podają, że działo pokładowe zdemontowano na przełomie lat 1958 i 1959.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g Rochowicz 1997 ↓, s. 55.
  2. ↑ a b c Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108.
  3. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 25.
  4. ↑ Fontenoy 2007 ↓, s. 276.
  5. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 109.
  6. ↑ a b c Gogin 2023S ↓.
  7. ↑ a b c d e Rochowicz 2017 ↓, s. 26.
  8. ↑ a b c d Rochowicz 2017 ↓, s. 28.
  9. ↑ Gogin 2023K ↓.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m Koszela 2017 ↓, s. 250.
  11. ↑ a b c Ciślak 2012 ↓, s. 21.
  12. ↑ a b Volkov i Brichevsky 2023 ↓.
  13. ↑ a b Górski 2011 ↓, s. 76.
  14. ↑ a b c d e Rochowicz 1997 ↓, s. 56.
  15. ↑ a b c d Górski 2011 ↓, s. 77.
  16. ↑ a b c d Górski 2011 ↓, s. 79.
  17. ↑ a b Rochowicz 1997 ↓, s. 57.
  18. ↑ Piwowoński 1989 ↓, s. 329.
  19. ↑ Górski 2011 ↓, s. 77–78.
  20. ↑ a b c d e Ciesielski, Pater i Przybylski 1992 ↓, s. 221.
  21. ↑ a b Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110.
  22. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 26–27.
  23. ↑ a b c d e f g h Rochowicz 2017 ↓, s. 27.
  24. ↑ a b DiGiulian 2023 ↓.
  25. ↑ Sołkiewicz 2018 ↓, s. 120.
  26. ↑ Górski 2011 ↓, s. 78.
  27. ↑ a b c Sołkiewicz 2018 ↓, s. 122.
  28. ↑ Sołkiewicz 2018 ↓, s. 121.
  29. ↑ Górski 2011 ↓, s. 80.
  30. ↑ a b c Sołkiewicz 2018 ↓, s. 104.
  31. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 23–24.
  32. ↑ a b c d e Rochowicz 2017 ↓, s. 24.
  33. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 24, 28.
  34. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 29.
  35. ↑ Sołkiewicz 2018 ↓, s. 131.
  36. ↑ a b c d e Rochowicz 2017 ↓, s. 30.
  37. ↑ a b Sołkiewicz 2018 ↓, s. 125.
  38. ↑ a b c d Rochowicz 2017 ↓, s. 31.
  39. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 57.
  40. ↑ a b Rochowicz 1998 ↓, s. 31.
  41. ↑ a b c d e f Rochowicz 2017 ↓, s. 32.
  42. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 64.
  43. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 71.
  44. ↑ Pulkowski 2015 ↓.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Okręty podwodne typu M
M-VI
M-VIbis
M-XII
XV
Polska flota podwodna
Typy okrętów
Okręty
II RP
PRL
III RP
Jednostki organizacyjne
Operacje
Ludzie
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=ORP_Kaszub_(1952)&oldid=72394524”