Dyrekcja (Chełm)
51°08′06″N 23°29′39″E/51,134904 23,494226| część miasta Chełma | |
 Plac Tysiąclecia, ul. Bydgoska | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Miasto | |
| SIMC |
0929954[1] |
| Strefa numeracyjna |
(+48) 82 |
| Kod pocztowy |
22-100 |
Położenie na mapie Chełma  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |
| 51°08′06″N 23°29′39″E/51,134904 23,494226
| |
Osiedle Dyrekcja, Osiedle Dyrekcji Kolejowej – osiedle w Chełmie wybudowane w latach 1928–1939 w związku z zamiarem przeniesienia z Radomia do Chełma Wschodniej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych, zlokalizowane we wschodniej części miasta, stanowiące część modernistycznej dzielnicy Nowe Miasto założonej w dwudziestoleciu międzywojennym (1926) na terenach Starostwa Obłonie[2][3].
Osiedle Dyrekcja obejmuje trzy kolonie mieszkalne wzniesione przez PKP w latach 1928–1939 dla pracowników Wschodniej DOKP, o łącznej pow. ok. 30,4 ha, wyraźnie różniące się morfologią i typologią zabudowy:
- kolonię zwaną „Dyrekcją Górną” – zespół o zwartej zabudowie obrzeżnej na głównej osi kompozycji dzielnicy Nowe Miasto między Wzgórzem Kredowym i Górką Katedralną, ograniczony ulicami Batorego, Żwirki i Wigury, Wysoką, Graniczną i Wiejską;
- kolonię zwaną „Dyrekcją Dolną” wraz z Gmachem Dyrekcji – zespół o zwartej zabudowie obrzeżnej przy pl. Niepodległości wzdłuż północnej osi dzielnicy Nowe Miasto między Wzgórzem Kredowym i Gmachem Dyrekcji a Dworcem PKP (al. Piłsudskiego) oraz
- kolonię bez nazwy własnej między „Dyrekcją Dolną i „Dyrekcją Górną” – zespół o luźnej zabudowie 30 domów wolnostojących, pierwotnie dwurodzinnych, ograniczony ulicami Stephensona, Słowackiego i 1-Pułku Szwoleżerów.
24 kwietnia 1971 r. decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, zespół urbanistyczny w granicach obejmujących osiedle Dyrekcja i tereny przylegające do al. Piłsudskiego (ok. 50 ha)[4], został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/138[3].
Historia[edytuj | edytuj kod]
W związku z ideą rozbudowy Chełma po wschodniej stronie Górki Katedralnej, na państwowych terenach Starostwa Obłonie przekazanych miastu po odzyskaniu niepodległości, w 1925 r. władze miasta zleciły opracowanie koncepcji rozbudowy miasta Spółdzielni Architektonicznej Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, pod kierunkiem architektów Adama Kuncewicza i Adama Paprockiego. Koncepcja rozplanowania dzielnicy Nowe Miasto z 1926 r. obejmująca obszar ponad 432 ha (czyli ponad 7-krotnie większym niż obszar miasta istniejącego), zakładała budowę nowej dzielnicy dla 20'000-250'000 mieszkańców. Północną część dzielnicy Nowe Miasto przeznaczono na rozwój miasta związany z koleją. Południową część dzielnicy przeznaczono na osiedla dla urzędników państwowych, a wschodnią na osiedla budowane przez mieszkańców Chełma i dalszy rozwój dzielnicy[2].
Początkowo władze miasta próbowały przekonać PKP do przeniesienia Wschodniej Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych do Chełma, proponując PKP przejęcie od miasta terenów carskiej dzielnicy gubernialnej na Wygonie wraz z gmachami Urzędu Gubernialnego i Pałacu Gubernatora wzniesionymi w latach 1913–1915. Po odrzuceniu tej propozycji przez min. Romockiego podczas wizji lokalnej w marcu 1927 r., jako mało atrakcyjnej, władze Chełma zaproponowały wydzielenie 50 ha w nowej dzielnicy Nowe Miasto pod budowę osiedla kolejowego i siedziby Dyrekcji i tym przekonały Ministerstwo Komunikacji. Ostatecznie pod budowę osiedla Urząd Ziemski w Lublinie wydzielił obszar 30 ha w północno-zachodniej części dzielnicy Nowe Miasto[5], na którym Dyrekcja PKP planowała budowę:
- przestronnie i regularnie rozmieszczonych ulic;
- 156 budynków mieszkalnych (34 domy jedno- i dwurodzinne oraz 121 budynków w zabudowie zwartej, ogółem 601 mieszkań o kubaturze 258'580 m³).
- gmachu administracyjnego dyrekcji kolejowej (o kubaturze 62'111m³, ze stanowiskami pracy dla 740 urzędników);
- łaźni i ambulatorium.
W maju 1928 r. Minister Komunikacji podjął decyzję o rozpoczęciu budowy siedziby Dyrekcji Kolei i osiedla kolejowego dla jej pracowników w Chełmie. Inwestycję o ogólnej kubaturze 336'391 m³ planowano ukończyć do końca 1930 r. Koszt budowy miał zamknąć się w granicach 30 mln zł[5].
Wstępny projekt budowlany osiedla kolejowego opracował inż. Henryk J. Gay (1875-1936) na zlecenie Ministerstwa Komunikacji. Do prowadzenia budowy i nadzoru Ministerstwo Komunikacji utworzyło na miejscu Kierownictwo Budowy Gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych i Kolonji Mieszkalnej w Chełmie. Nadzór nad budową powierzyło inż. Zygmuntowi Mianowskiemu. Budowę Gmachu Dyrekcji Kolei powierzyło firmie Tor, a budowę domów mieszkalnych firmie Budeks. W lipcu 1928 r. rozpoczęto budowę osiedla, do robót budowlanych zaangażowano wówczas ok. 2000 robotników. Kamień węgielny pod Gmach Dyrekcji położono 22 października tego samego roku[5].
Pośpiech w rozpoczęciu i prowadzeniu inwestycji bez przygotowania i w nierozsądnych terminach (okres zimy), niedostosowanie projektu budowlanego do lokalnych warunków geologicznych (podłoże kredowe i zbyt płytkie fundamentowanie) wskutek rozdziału projektu od nadzoru nad jego realizacją w imię źle pojętych oszczędności oraz brak koordynacji i niedostateczny nadzór nad wykonawstwem – w połączeniu z niskimi temperaturami zimą 1929 r., doprowadziły do pękania murów pod wpływem mrozu i uszkodzeń konstrukcji budynków mieszkalnych na dużą skalę. Kilka kolejnych komisji powoływanych przez Ministerstwo Komunikacji do zbadania przyczyn tej katastrofy budowlanej, orzekło jedna po drugiej, że przyczyną była zima, a zawinił chełmski grunt kredowy[5]. Istotnie spowolniło to tempo robót w 1929 r., a następnie doprowadziło od wstrzymania całej inwestycji. W lipcu 1929 r. nadzór nad kontynuacją budowy powierzono inż. Mikołajowi Leszczynie-Głybowskiemu. Do 1930 r. wzniesiono w stanie surowym 112 budynków mieszkalnych i część gmachu dla Dyrekcji Kolei, a osiedle objęło 20[6] ulic o łącznej długości ok. 5 km. Do 1931 r. wykończono 31 budynków na potrzeby przeniesienia z Bydgoszczy Biura Kontroli Dochodów PKP. Latem 1932 r. do Chełma przybyło kilkanaście rodzin urzędników i pracowników PKP z Bydgoszczy[a]. Do ich dyspozycji oddano wykończone i gotowe do zamieszkania lokale położone na ulicy Bydgoskiej. Prace wykończeniowe przerwano w 1932 r. z powodu kryzysu gospodarczego. W niewykończonych budynkach zamurowano otwory okienne.
Po kilkuletnich staraniach miasta Chełma[7] prace wznowiono w 1938 r. i do wybuchu II wojny światowej wykończono Gmach Dyrekcji Kolei i pozostałe 81 budynków mieszkalnych. W sferze planów pozostały budynki łaźni, ambulatorium, dom Prezesa Dyrekcji Kolei i kilka budynków mieszkalnych u zbiegu Granicznej z Wiejską. 1 grudnia[a] 1939 r. miało nastąpić przeniesienie urzędów kolejowych z Radomia, do którego już jednak nie doszło z powodu wybuchu wojny[8].
Po roku 1944[edytuj | edytuj kod]
.JPG)
Od 22 lipca do 1 sierpnia 1944 r. Gmach Dyrekcji był siedzibą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W okresie powojennym Gmach mieścił m.in. siedziby urzędów wojewódzkich i powiatowych, szkoły, stację pogotowia, przychodnię, bibliotekę i wiele innych. Obecnie mieści się tam m.in. Lubelski Urząd Wojewódzki Delegatura w Chełmie i Starostwo Powiatowe, Urząd Poczty Polskiej i wiele innych instytucji.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Według współczesnych historyków, zróżnicowana pod względem wielkości i form zabudowa osiedla Dyrekcja nawiązuje do tradycji rodzimej, „narodowej” sztuki architektonicznej przy jednoczesnym wprowadzeniu nowoczesnych rozwiązań funkcjonalnych, standardów użytkowych i cywilizacyjnych[9].
Architektura Gmachu Dyrekcji Kolei posiada wyraźnie cechy wczesnego modernizmu, odrzucającego już radykalnie secesyjne dekoracje i dążącego do prostych, nowoczesnych form z płaskimi dachami, o surowym, ascetycznym wyrazie. Niemniej nawiązuje do tradycji jeszcze klasyczną symetrią bryły, jak i symetrycznym, osiowym rozplanowaniem Gmachu, usytuowanym na północnej osi dzielnicy Nowe Miasto, między Wzgórzem Kredowym i Dworcem PKP. W kontraście do Gmachu, architektura osiedli mieszkalnych zachowuje tradycyjne, klasycyzujące formy, typowe dla obiektów z tego okresu realizowanych przez PKP w całym kraju, natomiast w jej rozplanowaniu wprowadza nader nowoczesne, modernistyczne standardy funkcjonalne i użytkowe, jakim późniejsza zabudowa w Chełmie już nie potrafiła dorównać.
Ulice[edytuj | edytuj kod]
Główne ulice w obszarze osiedla Dyrekcja zrealizowane według planów z lat 1928–1939:
Dyrekcja Górna:
- ul. Katedralna
- ul. Jana Kazimierza (częściowo niezrealizowana: między Żwirki i Wigury a Słowackiego)
- ul. Bohdanowicza (Armii Czerwonej w okresie PRL, obecnie Żwirki i Wigury, częściowo niezrealizowana: do Wojsławickiej)
- ul. Wysoka
- ul. Graniczna
- ul. Wiejska
- ul. Batorego (fragment między Wiejską i pl. Tysiąclecia)
- ul. Radomska (przemianowana w Bydgoską)
- pl. Żwirki (obecnie Tysiąclecia Państwa Polskiego)
Dyrekcja Dolna:
- ul. 1-Pułku Szwoleżerów (Odrodzonego Wojska Polskiego w okresie PRL) (fragment przy pl. Niepodległości)
- ul. 11-Listopada (22-Lipca w okresie PRL) (fragment przy pl. Niepodległości)
- pl. Wolności (pl. PKWN w okresie PRL, obecnie pl. Niepodległości)
- al. Piłsudskiego (Świerczewskiego w okresie PRL) (fragment)
- ul. Wołyńska (fragment przy pl. Niepodległości)
- droga wewnętrzna rozgraniczająca osiedle Dyrekcja i osiedle ChSM (al. Piłsudskiego 11A-12A)
odrębna część osiedla między Dyrekcją Górną i Dolną (zespół 30 domów wolnostojących):
- pl. Żwirki (obecnie Tysiąclecia Państwa Polskiego)
- ul. Słowackiego (fragment do ul. Szwoleżerów)
- ul. 1-Pułku Szwoleżerów (Odrodzonego Wojska Polskiego w okresie PRL)
- pl. Wolności (pl. PKWN w okresie PRL, obecnie pl. Niepodległości)
- ul. Limanowskiego (obecnie Stephensona, część niezrealizowana między Reymonta i Czackiego)
- ul. Moniuszki
- ul. Chopina (zrealizowana w innym przebiegu jako droga wewnętrzna)
- ul. Reymonta
- ul. Czackiego
Obecnie granice osiedla Dyrekcja rozumiane są przez mieszkańców na ogół szerzej i nazwa „Dyrekcja” bywa utożsamiana z obszarami sąsiadujących osiedli, a niekiedy z całą północną częścią dzielnicy Nowe Miasto z 1926 r. Rozbieżności takie mogą być skutkiem zapożyczenia historycznej nazwy osiedla kolejowego „Dyrekcja” w nowym podziale administracyjnym miasta z 1999 r., który istotnie odbiega od podziału historycznego, obejmując nazwą „Dyrekcja” również późniejsze osiedla, które historycznie posiadały nazwy własne i nie były związane z osiedlem kolejowym, m.in. przy ulicach: Piłsudskiego, Wołyńskiej, Skargi, 11-Listopada, Słowackiego i Starościńskiej, Wspólnej, Spółdzielczej, Jedności (Jedność), aż po Kolejową, a nawet tereny strefy przemysłowo-składowej Bieławin po północnej stronie linii kolejowej.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). GUS. [dostęp 2021-01-09].
- ↑ a b Opis techniczny do szkicu rozbudowy miasta Chełma, Warszawa 12 października 1926, APLOCH, Akta miasta Chełma, sygn. 746.
- ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 21 [dostęp 2016-07-31].
- ↑ Portal mapowy NID; zabytki nieruchome – układ przestrzenny; dostęp: 2016-07-31.
- ↑ a b c d Korespondencja Ministerstwa Komunikacji z Radomską Dyrekcji PKP z okresu 1927-29 w sprawie budowy osiedla kolejowego „Dyrekcja” w Chełmie, Archiwum Państwowe w Radomiu [1].
- ↑ Według porównania rysunków i planów do stanu faktycznego.
- ↑ Zapomniana i zaniedbana sprawa. Chełm: Komitet Obywatelski zainicjowany przez Radę Miejską w Chełmie, 1936, s. 7–9. [2] chronologia robót 1925-31.
- ↑ Chełm i okolice. Chełm: Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej, s. 35–36. ISBN 83-913455-7-2.
- ↑ Przesmycka E., Pytlarz E., Chełm – „Nowe Miasto”, Modernistyczne założenie urbanistyczne, Podsumowanie [3].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Spółdzielnia Architektoniczna Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Kuncewicz A., Paprocki A., Szkic rozbudowy miasta Chełma, [w:] „Architektura i Budownictwo” 1926 nr 6-7/12; red. Wóycicki, Zygmunt. Red.; 1926; Warszawa [4]
- Spółdzielnia Architektoniczna Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Kuncewicz A., Paprocki A., Opis techniczny do szkicu rozbudowy miasta Chełma, Warszawa 12 października 1926, APLOCH, Akta miasta Chełma, sygn. 746.
- Korespondencja Ministerstwa Komunikacji z Radomską Dyrekcją PKP z okresu 1927-29 w sprawie budowy osiedla kolejowego „Dyrekcja” w Chełmie [w] Materiały dotyczące sprawy zasadności przeniesienia Dyrekcji Kolejowej z Radomia do Chełma oraz nadużyć przy budowie gmachów Dyrekcji Kolejowej w Chełmie; Archiwum Państwowe w Radomiu [5]
- Komitet Obywatelski zainicjowany przez Radę Miejską w Chełmie, Zapomniana i zaniedbana sprawa, Chełm, styczeń 1936, Chełmska Biblioteka Publiczna [6]
- Koziejowski W., Chełm – „Dyrekcja”. Studium historyczno-urbanistyczne, 1988, [Archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Lublinie, oddział w Chełmie]
- Kaczura W., Struktura przestrzenna śródmieścia miasta Chełma, Dzielnica Nowe Miasto z 1926 r., Chełm 1997, [7][8]
- Przesmycka E., Pytlarz E., Chełm – „Nowe Miasto”, Modernistyczne założenie urbanistyczne, [w:] Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr., s. 244–259, OL PAN, 2008”, [9]
- Szmygin B, Trochonowicz M, Osiedle “Dyrekcja” w Chełmie – ocena założenia po 80 latach od rozpoczęcia budowy, [w:] Budownictwo i Architektura 2010, nr 6.
