Osip Mandelsztam

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje) o 21:44, 15 sty 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Osip Mandelsztam
Ilustracja
Osip Mandelsztam 1914
Imię i nazwisko

Osip Emiljewicz Mandelsztam

Data i miejsce urodzenia

15 stycznia 1891
Warszawa

Data i miejsce śmierci

27 grudnia 1938
obóz, Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem

Narodowość

rosyjska, żydowska

Język

rosyjski

Alma Mater

Uniwersytet Paryski

Dziedzina sztuki

liryka, proza

Muzeum artysty

Muzeum Mandelsztama we Friazinie

Ważne dzieła

Kamień

Faksymile

Osip Emiljewicz Mandelsztam (ros. Осип Эмильевич Мандельштам; ur. 3 stycznia?/15 stycznia 1891 w Warszawie, zm. 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, Rosyjska Federacyjna SRR) – rosyjski poeta i prozaik pochodzenia żydowskiego. Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu. Ofiara wielkiego terroru w ZSRR.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Osip Mandelsztam urodził się w Warszawie w rodzinie żydowskiej. Był synem dobrze prosperującego handlarza wyrobami skórzanymi i nauczycielki muzyki. W dzieciństwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. W latach 1907–1908 odbył podróż do Paryża (studiował na Sorbonie), później do Niemiec, gdzie w latach 1909–1910 studiował klasyczną literaturę francuską na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 1911 do 1917 roku studiował natomiast filozofię na uniwersytecie w Sankt Petersburgu, której jednak nie ukończył.

Twórczość

Jako poeta debiutował w 1910 roku, w piśmie „Apollon”. Sławę zyskał trzy lata później zbiorem wierszy Kamień, a wydany w 1922 tom Tristia umocnił jego pozycję w środowisku poetów. Inspiracją wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura starożytna oraz mistyczny świat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest Świt akmeizmu określał ramy tej poezji.

W twórczości Mandelsztama pojawiały się również wątki judaistyczne, choć on sam nie był praktykującym żydem, a niekiedy do religii tej odnosił się nawet z niechęcią. Tom Wiersze (1928) był ostatnim wydanym za życia poety z tego nurtu.

Z początkiem lat 30. Mandelsztam zwrócił się ku prozie. W 1933 ukończył ostatnią książkę Podróż do Armenii, będącą poetyckim opisem autentycznej wyprawy na Kaukaz. Tytułowa podróż to proza poetycka, będąca owocem podróży, jaką Mandelsztam odbył wraz z żoną we wczesnych latach 30. Nie było to krajoznawstwo, lecz podróż – zgodnie z historiozofią poety – do źródeł czasu. Mandelsztam wierzył, że kultury Kaukazu i Czarnomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.

Pisane przez niego później wiersze nie mogły już zostać wydane ze względu na wszechobecny stalinowski terror. Dużą część utworów napisanych pod koniec życia poety przechowała i uchroniła przed zapomnieniem jego żona. Początek światowej sławy Osipa rozpoczął się dopiero w latach siedemdziesiątych XX w., za sprawą wdowy, Nadieżdy Mandelsztam, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei los swego zmarłego męża. Ocalone wiersze złożyły się na Woroneskie zeszyty.

Obecnie Osipa Mandelsztama, obok Borysa Pasternaka, Anny Achmatowej i Mariny Cwietajewej, stawia się na piedestale największych poetów rosyjskich XX wieku.

Represje

W latach 1934–1937 Mandelsztam przebywał na zesłaniu, na osobisty rozkaz Józefa Stalina, początkowo w Czerdyniu, a później w Woroneżu. Poniższy wiersz (w przekładzie Stanisława Barańczaka) przyczynił się do tej zsyłki:

Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi,
Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy,
A w półsłówkach, półrozmówkach naszych
Cień górala kremlowskiego straszy.
Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa,
Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada.
Śmieją się karalusze wąsiska
I cholewa jak słońce rozbłyska.

Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów:
Bawi go tych usłużnych półludzików mozół.
Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy,
A on sam szturcha ich i złorzeczy.
I ukaz za ukazem kuje jak podkowę –
Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę.
Miodem kapie każda nowa śmierć
Na szeroką osetyńską pierś.

Listopad 1933

Мы живём, под собою не чуя страны,
Наши речи за десять шагов не слышны,
А где хватит на полразговорца,
Там припомнят кремлёвского горца.
Его толстые пальцы, как черви, жирны,
А слова, как пудовые гири, верны,
Тараканьи смеются усища,
И сияют его голенища.

А вокруг него сброд тонкошеих вождей,
Он играет услугами полулюдей.
Кто свистит, кто мяучит, кто хнычет,
Он один лишь бабачит и тычет,
Как подкову, кует за указом указ:
Кому в пах, кому в лоб, кому в бровь, кому в глаз.
Что ни казнь у него – то малина
И широкая грудь осетина.

Ноябрь 1933

Plik:Mandelstam Stalin Epigram-c.jpg
Autograf wiersza Мы живём...
Osip Mandelsztam po pierwszym aresztowaniu przez NKWD w 1934

Wiersz ten poeta powtórzył w trakcie przesłuchania i został on zanotowany w protokole, który po dziś dzień znajduje się w rosyjskich archiwach. W maju 1938 roku Mandelsztam został ponownie aresztowany i skazany na pięcioletnie zesłanie za działalność antyrewolucyjną. Nie było jednak szans, by przeżył wyrok. Był bowiem u skraju fizycznej wytrzymałości i trudność sprawiało mu samo utrzymanie się na nogach.

Fotografia wykonana przez NKWD po aresztowaniu w 1938

Zmarł w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka (Вторая Речка) pod Władywostokiem w drodze na Kołymę. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca. Ciało złożono we wspólnej mogile.

Wybrane utwory

  • Kamień (Камень), 1913
  • Tristia, 1922
  • Druga księga (Вторая книга), 1923
  • Wiersze (Стихотворения), 1928
  • Nowe wiersze 1930–34 (Новые стихотворения 1930–34) – wydane po śmierci poety w samizdacie
  • Zeszyty woroneskie 1935–37 (Воронежские тетради 1935–37) – wydane po śmierci poety w samizdacie

Polskie tłumaczenia

  • Poezje, PIW, Warszawa 1971, 1997, ISBN 83-06-02465-6.
  • Słowo i kultura: szkice literackie, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972
  • Późne wiersze, przełożył Stanisław Barańczak, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1977, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1979, Enklawa, Warszawa 1981.
  • Poezje, przełożyła Maria Leśniewska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984, ISBN 83-08-00854-2.
  • Czarnym słońcem oślepiony, Wydawnictwo Bohdana Wrocławskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85996-08-7
  • Zgiełk czasu, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1994, ISBN 83-07-00702-X.
  • Nikomu ani słowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, 2003
  • Podróż do Armenii, przełożył Ryszard Przybylski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2004, ISBN 83-88807-46-3.
  • 44 wiersze i kilka fragmentów, przełożył Jarosław Marek Rymkiewicz, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2009, ISBN 978-83-60457-74-0.
  • Nieograbiony i nierozgromiony. Wiersze i szkice, przełożył Adam Pomorski, Wydawnictwo Naukowe i Literackie Open, Warszawa 2011, ISBN 97883-85254-874.
  • Z Mandelsztama. Siedem wierszy, przełożył Jerzy Pomianowski, Dział Wydawnictw Instytutu Książki, Kraków 2013, ISBN 978-83-61005-09-4.

To ostatnie wydarzenie było natchnieniem dla Jacka Kaczmarskiego do napisania piosenki „Zmartwychwstanie Mandelsztama”[1].

Upamiętnienie

Przypisy

  1. Tekst piosenki na www.kaczmarski.art.pl.
  2. Gazeta Wyborcza Stołeczna, 19/20 maja 2012.

Bibliografia, literatura,linki

Źródła w języku angielskim

Źródła w języku rosyjskim