Pałac w Smolajnach

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pałac w Smolajnach
Symbol zabytku nr rej. 562 (S/55) z 4 maja 1959[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Miejscowość

Smolajny

Typ budynku

pałac

Styl architektoniczny

barok

Kondygnacje

2

Rozpoczęcie budowy

1741

Ukończenie budowy

1743

Ważniejsze przebudowy

1765 (budowa wieży bramnej)
od 1782 (założenie parkowe)
(XVIII/ XIX dworki myśliwskie)

Pierwszy właściciel

Biskupi i książęta warmińscy

Położenie na mapie gminy Dobre Miasto
Mapa konturowa gminy Dobre Miasto, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Pałac w Smolajnach”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Pałac w Smolajnach”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Pałac w Smolajnach”
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego
Mapa konturowa powiatu olsztyńskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Pałac w Smolajnach”
Ziemia54°01′34″N 20°23′21″E/54,026111 20,389167

Pałac w Smolajnach (Pałac letni biskupów warmińskich) (niem. Sommerschloss der Bischöfe von Ermland) – pałac wraz z zespołem parkowym znajdujący się we wsi Smolajny w gminie Dobre Miasto w powiecie olsztyńskim w województwie warmińsko-mazurskim. Wybudowany w latach 1741 - 1743 w stylu barokowym, na zlecenie biskupa Adama Stanisława Grabowskiego, jako letnia rezydencja biskupów warmińskich.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Pałac położony jest około 1,5 km na zachód od wsi Smolajny, 6 km na północ od Dobrego Miasta, 31 km na północ od Olsztyna i 17 km na południowy zachód od Lidzbarka Warmińskiego. Znajduje się przy lokalnej drodze, niedaleko drogi krajowej nr 51 na odcinku Dobre Miasto - Lidzbark Warmiński i drogi wojewódzkiej nr 507 na odcinku Dobre Miasto - Orneta. Nieopodal znajduje się rzeka Łyna.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Smolajnom (niem. Schmolainen) dawniej należącym do dominium warmińskiego, komornictwa dobromiejskiego, przywilej lokacyjny nadał biskup warmiński Henryk Fleming w 1290 roku[2]. Były to wówczas dobra rycerskie, lokowane na prawie chełmińskim, o powierzchni 32 łanów ziemi[2]. W XV wieku majątek przeszedł na własność biskupów warmińskich, którzy założyli tu folwark z hodowlą koni. W dobrach wzniesiono także dwór obronny, tzw. fortalicjum, z przeznaczeniem na letnią rezydencję biskupów[3], został on jednakże doszczętnie zniszczony i złupiony przez wojska polsko-litewskie podczas wojny głodowej w 1414[2].

W 1454 podczas kolejnego konfliktu z Zakonem Krzyżackim - wojny trzynastoletniej, odbudowany pałac został zniszczony przez mieszczan dobromiejskich[2]. Kolejnych zniszczeń folwark doznał zarówno podczas kolejnego konfliktu z Zakonem w latach 1519-1521, jak i podczas wojen szwedzkich[2].

Jednak założenie za każdym razem odbudowywano i ponownie zasiedlano, gdyż przynosiło duże dochody dla księstwa warmińskiego. W 1557 Jan Hozjusz - brat biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza, przeniósł do Smolajn siedzibę komornictwa dobromiejskiego, co znacznie zwiększyło znaczenie majątku[2]. Natomiast w 1629, doceniając położenie oraz obfitujące w zwierzynę lasy, biskup Wacław Leszczyński wybrał Smolajny na jedną z dwóch, obok Bischdorfu (dzisiaj Sątopy-Samulewo), letnich rezydencji biskupów[2].

W latach 1741 – 1746 biskup Adam Stanisław Grabowski zlecił wybudowanie w Smolajnach barokowego pałacu. Prosty budynek z licznymi zdobieniami wybudował prawdopodobnie, ze względu na liczne podobieństwa, ten sam architekt, który wzniósł oficynę na przedzamczu zamku biskupów w Lidzbarku Warmińskim[2]. Ponadto w 1765 Grabowski wzniósł także okazałą barokową wieżę bramną wraz z przylegającym do niej budynkiem[3].

Lata świetności pałacu przypadają jednak na jego następcę- ostatniego biskupa warmińskiego przed rozbiorami oraz poetę Ignacego Krasickiego, który na Warmii panował w latach (1767 – 1795)[2]. Krasicki w majątku ukształtował obszerne założenie parkowe, w stylu ogrodów angielskich, które dodatkowo jako hobbysta roślin wzbogacił licznymi egzotycznymi gatunkami roślin i kwiatów. W celu rozbudowy parku, który sam projektował, wydzierżawił wieczyście od króla Prus Fryderyka II Wielkiego w 1782 roku parcelę o powierzchni 22 mórg i 32 włók[2]. Podczas prac przy parku rozebrał także, psujące mu koncepcję założenia, oficynę oraz kaplicę pałacową, w zamian uzupełniając majątek o liczne elementy tzw. małej architektury, jak groble, kładki czy mostki. Ponadto przy pracach konsultował się z przedstawicielami rodów szlacheckich, którzy wówczas posiadali ogrody angielskie, jak hrabia Lehndorff, z którym Krasicki korespondował i u którego w pałacu w Sztynorcie bywał[2].

Krasicki w Smolajnach zbudował także zwierzyniec, założył hodowlę jeleni oraz dbał o odpowiednią ilość zwierzyny na polowania w pobliskich lasach[2]. Sam natomiast, gdy po roku 1780 przestał opuszczać Warmię na dłużej, w Smolajnach spędzał czas najchętniej. Tutaj także tworzył i pracował nad swoimi największymi dziełami, jak choćby nad pełniącym w późniejszym czasie funkcję hymnu narodowego, utworem Święta miłości kochanej Ojczyzny[2].

Następnie, w okresie przynależności do Prus pałac pełnił nadal swą funkcję letniej rezydencji biskupów a ponadto był popularnym miejscem licznych polowań. Świadczyć o tym może, wybudowany w II połowie XVIII wieku w północnej części założenia, parterowy dworek myśliwski[2]. W XIX wieku na północny zachód od pałacu wzniesiono kolejny, neobarokowy, dworek myśliwski[4].

II wojnę światową pałac przetrwał w dość dobrym stanie, a w pierwszych powojennych latach do Smolajn przyjeżdżali na wakacje studenci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, którzy we wsi wznieśli drewnianą kapliczkę[2]. Następnie pałac oraz zabudowania przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, które dla własnych potrzeb przekształciło układ wnętrz oraz przyczyniło się do systematycznej degradacji pałacu oraz folwarku.

1 września 1961 w budynku pałacu głównego ruszyła, otwarta przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie, Dwuletnia Szkoła Rachunkowości Rolnej[5]. Szkoła, po wielu przekształceniach, od 2000 roku była Zespołem Szkół Rolniczych, natomiast 15 września 2001 z okazji 200 rocznicy śmierci Ignacego Krasickiego oraz 40-lecia szkoły, nadano jej jako patrona biskupa Błażeja Ignacego Krasickiego[5]. Mimo iż w pałacu znajdował się ZSR, wciąż pozostawał on własnością Archidiecezji Warmińskiej, która szkole budynki jedynie użyczała na podstawie umowy obowiązującej pierwotnie do 6 czerwca 2029[6]. W roku 2014 szkoła została przeniesiona do Dobrego Miasta[7].

Obecnie zarówno sam budynek pałacu, jak i założenie parkowe wraz z innymi zabudowaniami utrzymane są w dobrym stanie.

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Zespół pałacowo- parkowy składa się z budynku samego pałacu, obszernego parku oraz licznych dawnych zabudowań folwarcznych.

Sam pałac główny zbudowany został w latach 1741- 1743 i bez większych przebudowań przetrwał do chwili obecnej. Jest to budowla wzniesiona w stylu barokowym, murowana, otynkowana, prosta w swym wyglądzie i posiadająca liczne zdobienia. Założona została na planie wydłużonego nieco prostokąta, jest dwukondygnacyjna i nakryta dachem czterospadowym z ceramiczną czerwoną dachówką[4]. Pałac, po obu stronach elewacji- frontowej i ogrodowej, posiada symetrycznie rozmieszczone płytkie trójosiowe ryzality. Podzielone są one czterema pilastrami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami zawierającymi bogato zdobiony, elementami rośliny akantu, herb zlecającego budowę biskupa Grabowskiego[2]. Elewacja frontowa budynku pokryta jest dużymi prostokątnymi i symetrycznie rozmieszczonymi oknami, a z dachu wychodzą cztery kominy.

W pałacu mieści się szkoła

Wnętrze pałacu, w większości w wyniku powojennych adaptacji utraciły swój pierwotny rozkład, lecz wciąż niezmieniony pozostał dwutaktowy układ z dwiema sieniami na osi poprzecznej[4]. Ponadto pomieszczenia parteru pokryte są częściowo oryginalnymi sklepieniami kolebkowymi czy lunetami, a pozostałe stropami belkowanymi[4]. Niektóre z pomieszczeń na wyższej kondygnacji posiadają sufity ozdobione fasetami czy ornamentami sztukateryjnymi w formie rozet i wici roślinnej[4].

Od strony wschodniej pałacu zachowała się także wieża bramna wraz z przylegającą do niej niewielką oficyną. Jest to budynek pochodzący z 1765, o czym mówi chorągiewka igliczna, wzniesiony w stylu późnobarokowy z elementami rokokowymi. Założona na rzucie kwadratu brama jest trójkondygnacyjna, murowana z cegły, otynkowana na kamiennym cokole i nakryta blaszanym kopulastym dachem hełmowym o ośmiobocznej latarni[4]. Pod bramą prowadzi, przykryty krzyżowym sklepieniem, arkadowy przejazd.

Do przypałacowych budynków zalicza się również dwie oficyny, które dawniej pełniły funkcje myśliwskich dworków. Starsza z nich, wzniesiona w II połowie XVIII wieku znajduje się w północnej części założenia i wzniesiona została w stylu neobarokowym. Jest to budowla parterowa z zabudowanym poddaszem, murowana z cegły, otynkowana na kamiennym cokole i nakryta mansardowym dachem z sześcioma niewielkimi lukarnami[4]. Z kolei młodsza oficyna, znajdująca się na północny zachód od pałacu wybudowana została w XIX wieku, również w stylu neobarokowym. Jest to budowla założona na planie prostokąta, murowana i otynkowana, nakryta mansardowym dachem z kilkoma półkolistymi lukarnami i powiekami. Jest murowana i otynkowana, a na osi fasady posiada dwukondygnacyjny płytki ryzalit zakończony trójkątnym naczółkiem[4].

Cały zespół otacza zabytkowe założenie parkowe o powierzchni 8 ha, z czego 5,3 ha posiada cechy kompozycji parkowej i parku krajobrazowego, takie jak skarpy, stawy czy aleje. W parku ze starodrzewu licznie występuje lipa, grab, brzoza, klon, sosna, świerk, wiąz oraz sosna amerykańska[4].

Zabytek[edytuj | edytuj kod]

Wieża bramna

W skład zespołu pałacowego Smolajny wchodzą[1]:

  • pałac (nr rej.: 562 (S/55) z 4.05.1959)
  • dom przy bramie wjazdowej (nr rej.: 849 z 23.08.1968)
  • brama (nr rej.: 850 z 23.08.1968)
  • pałacyk myśliwski (nr rej.: 1386 z 7.03.1995)
  • park (nr rej.: 3601 z 25.04.1984).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo warmińsko-mazurskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 146 [dostęp 2015-09-30].
  2. a b c d e f g h i j k l m n o p Szymon Drej: Krótka historia pałacu w Smolajnach. [w:] Dom Warmiński [on-line]. [dostęp 2012-03-16]. (pol.).
  3. a b Średniowieczne fortalicjum biskupie całkowicie przebudowane w pałac. [w:] Zamki Polskie [on-line]. [dostęp 2009-09-08]. (pol.).
  4. a b c d e f g h i Pałace i dworki - Gmina Dobre Miasto - Smolajny. [w:] Dom Warmiński [on-line]. [dostęp 2012-03-16]. (pol.).
  5. a b Historia szkoły. [w:] Zespół Szkół Rolniczych w Smolajnach [on-line]. [dostęp 2009-09-08]. (pol.).
  6. ks. Artur Oględzki: Komunikat Rzecznika Prasowego Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej w sprawie pałacu w Smolajnach. [w:] Archidiecezja Warmińska [on-line]. [dostęp 2009-09-08]. (pol.). (kopia z Internet Archive)
  7. Inauguracja roku szkolnego 2014/2015. [dostęp 2014-09-26]. (pol.).