Plac Trzech Krzyży w Warszawie

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Plac Trzech Krzyży w Warszawie
Śródmieście
Ilustracja
Plac Trzech Krzyży, widok w kierunku północnym (2019)
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Ziemia52°13′44,2″N 21°01′20,5″E/52,228956 21,022361
Multimedia w Wikimedia Commons
Plac na akwareli Zygmunta Vogla (1785)
Brama triumfalna zaprojektowana przez Jakuba Kubickiego wzniesiona na placu w 1809 na powitanie wojsk polskich
Plac z kościołem św. Aleksandra w 1835
Plac ok. 1865, widok w kierunku wylotu Alej Ujazdowskich. Po prawej kamienica Antoniego Lucińskiego
Plac w latach 80. XIX wieku z kościołem św. Aleksandra w jego pierwotnej formie nadanej przez Chrystiana Piotra Aignera. Po prawej gmach Instytutu Głuchoniemych z nadbudowanym w latach 1873–1874 korpusem głównym
Świątynia po przebudowie w latach 1886–1895 przez Józefa Piusa Dziekońskiego
Plac w 1934, po lewej stronie widoczny nieistniejący wylot ul. Wspólnej
Widok w kierunku wylotu ul. Wiejskiej, po prawej gmach Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, przed 1939
Groby poległych podczas obrony Warszawy w 1939 na skwerze przed kościołem św. Aleksandra
Budowa budynku Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (PKPG). Widoczny tramwaj wjeżdżający na pętlę
Plac w latach 60.
Kolumny z krzyżami i posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż, w tle Instytut Głuchoniemych
Pierzeja wschodnia placu

Plac Trzech Krzyży – plac w śródmieściu Warszawy w ciągu Traktu Królewskiego, położony między wylotami ulic: Nowego Światu, Książęcej, Bolesława Prusa, Wiejskiej, Alej Ujazdowskich, Mokotowskiej, Hożej, Żurawiej i Brackiej. Został ukształtowany w XVIII wieku.

W 1965 założenie urbanistyczne placu zostało wpisane do rejestru zabytków[1].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Plac Trzech Krzyży powstał w węźle dawnych traktów prowadzących ze Starej Warszawy (ul. Nowy Świat) do Solca (ul. Książęca), Ujazdowa (ul. Wiejska), Rakowca (ul. Mokotowska) i Grzybowa (ul. Bracka)[2][3]. Rozdroże było mniejsze od obecnego placu, a do połowy XVIII wieku w jego północnej części, wzdłuż dzisiejszej ulicy Żurawiej i dalej, wąwozem ulicy Książęcej, płynęła do Wisły rzeka Żurawka[4].

Około 1725 na placu wzniesiono dwie kolumny zwieńczone pozłacanymi krzyżami, wyznaczające początek Drogi Kalwaryjskiej (Drogi Krzyżowej Kalwarii Ujazdowskiej), ufundowanej przez króla Augusta II[5]. Droga wiodła do Grobu Chrystusa, znajdującego się przy Zamku Ujazdowskim, który miał zostać przebudowany na kościół i klasztor[6]. Dewocyjna fundacja króla dała początek dzisiejszym Alejom Ujazdowskim[7].

W 1756, na pamiątkę zakończenia brukowania warszawskich ulic i doprowadzenia bruku aż do tego miejsca[2], marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński postawił nieopodal kolumn, na osi Nowego Światu[8] w pobliżu wylotu obecnej ulicy Wiejskiej, posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż[7][9]. Autorem posągu był prawdopodobnie Jan Jerzy Plersch[8]. Krzyż w rękach świętego był trzecim krzyżem w tym miejscu, stąd też w XVIII i XIX wieku plac nazywano placem Trzech Złotych Krzyży, placem Złotych Krzyży[10], ale także rozdrożem Złotych Krzyży[8] lub miejscem obok Złotych Krzyżów na Nowym Świecie[11]. Inne używane nazwy to plac pod Figurami, plac Aleksandra[10] i plac św. Aleksandra[12]. Obecną nazwę nadano oficjalnie w 1919[13].

W 1787 na placu urządzono targowisko[14], a w 1831 został on wybrukowany[15].

W grudniu 1922 na placu doszło do starć pomiędzy przeciwnikami i zwolennikami wyboru na urząd prezydenta Gabriela Narutowicza (robotnikami z PPS i nacjonalistyczną młodzieżą), w wyniku których rannych zostało kilkanaście osób[16][17].

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 skwer przy kościele św. Aleksandra zamieniono w cmentarz, na którym chowano ofiary niemieckich bombardowań[18][19]. Groby usunięto jesienią 1939[19].

W okresie okupacji plac znajdował się w granicach dzielnicy niemieckiej[20]. Po zamknięciu w listopadzie 1939[21] Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, w budynku zorganizowano tzw. Dom Żołnierza (Soldatenheim)[20][22]. Niemcy zajęli także szereg obiektów znajdujących się w pobliżu placu m.in. budynek YMCA przy ulicy Konopnickiej 6 oraz gmach Izby Przemysłowo-Handlowej przy ul. Wiejskiej 10, a także budynki w Alejach Ujazdowskich. Na dwóch przeciwległych krańcach placu (róg ulic Hożej i Mokotowskiej oraz Książęcej i Nowego Światu) uruchomiono sklepy Julius Meinl, przeznaczone wyłącznie dla Niemców[20]. W kwietniu 1942 przez plac zaczęła przejeżdżać przeznaczona wyłącznie dla okupanta nowo uruchomiona okólna linia tramwajowa „O”[23].

Podczas powstania warszawskiego, plac do 3 sierpnia 1944 znajdował się pod kontrolą Niemców[24]. Tego dnia po południu powstańcy zdobyli budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, a w nocy opanowali budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[24]. 4 sierpnia kontrolę nad placem przejęli powstańcy[25]. Do 8 sierpnia zabezpieczyli wylot na plac ul. Nowy Świat[26]. Najcięższe walki toczyły się po wschodniej stronie placu, w rejonie szpitala św. Łazarza i ulicy Książęcej, która stanowiła jedyny łącznik pomiędzy Śródmieściem a Solcem (Powiślem Czerniakowskim)[27]. 2 września 1944[26]. samoloty Luftwaffe zbombardowały budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà i kościół św. Aleksandra[28]. Ocalały kościół dolny, lewa wieża świątyni, fragmenty murów rotundy oraz portyk od strony Nowego Światu[29]. 13 września 1944 Niemcy przerwali jedyną drogę łączącą Śródmieście i Czerniaków − przez ulicę Książęcą i plac Trzech Krzyży − jednak sam plac Polacy utrzymali do kapitulacji powstania[26].

W latach 2022−2023 plac został przebudowany, m.in. wyznaczono pas rowerowy w ciągu Alej Ujazdowskich, posadzono 28 drzew, zainstalowano sygnalizację świetlną na przejściu dla pieszych w jego centralnej części oraz wyeksponowano fragmenty przedwojennego bruku i torowiska tramwajowego[30][31].

Zabudowa placu[edytuj | edytuj kod]

Do połowy XVIII wieku luźna zabudowa otoczonego ogrodami placu była w większości drewniana. Pierwsze większe budynki murowane zaczęto wznosić ok. 1770. W 1776 – pałacyk Dominika Merliniego, nazywany także domkiem Holenderskim[7], (nr 4/6), a ok. 1787 kamienicę Antoniego Lucińskiego, podczaszego Stanisława Augusta Poniatowskiego (nr 3)[32].

We wrześniu 1809 na placu ustawiono bramę triumfalną z napisem Pamiątka chwalebnego powrotu Woyska Narodowego po szczęśliwie dla oręża polskiego odbytej kampanii MDCCCIX, na powitanie wojsk polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego wracających do stolicy po kampanii austriackiej[33]. W listopadzie 1815 zbudowano tam drewnianą bramę triumfalną w stylu klasycystycznym z okazji wjazdu do Warszawy – od strony południowej tj. przez rogatki mokotowskie – cesarza Rosji Aleksandra I[34][35]. Był to jednoarkadowy łuk triumfalny z rozbudowaną partią rzeźbiarską[35]. Obydwie budowle zaprojektował Jakub Kubicki[33].

W 1817 plac powiększono wywłaszczając pięć posesji i rozbierając znajdujące się na nich budynki[36]. W latach 1818–1825 wzniesiono tam klasycystyczny kościół św. Aleksandra zaprojektowany przez Chrystiana Piotra Aignera[7]. Świątynia powstała ze składek urzędników państwowych i osób prywatnych, przeznaczonych pierwotnie na murowaną bramę triumfalną na cześć Aleksandra I, która miała zastąpić drewniany obiekt z 1815. Rosyjski monarcha przeszkodził jednak w realizacji tego pomysłu, wskutek czego zgromadzone środki postanowiono przeznaczyć na wzniesienie w pobliżu miejsca, w którym znajdowała się brama, kościoła św. Aleksandra. Zastąpił on stary drewniany kościółek parafialny św. Anny i św. Małgorzaty znajdujący się w pobliżu Belwederu[37].

Plac uregulowano i nazwano placem Aleksandra ku czci cara Aleksandra I[36]. W 1827 po wschodniej stronie placu zbudowano klasycystyczny gmach Instytutu Głuchoniemych[7]. Jednopiętrowy korpus główny budynku został w latach 1873–1874 nadbudowany o kolejne piętro. W takiej formie zachował się do dziś[38].

Od 1862 na parterze kamienicy pod nr 10 prowadził aptekę Henryk Klawe[39]. Dała ona początek jednej z najbardziej znanych rodzinnych warszawskich firm farmaceutycznych – Towarzystwu Przemysłu Chemiczno-Farmaceutycznego d. Mgr Klawe SA (później Polfa Warszawa)[40].

Od 1871 funkcjonujące na placu Trzech Krzyży targowisko zaczęło być stopniowo przenoszone na posesję u zbiegu placu i ul. Hożej, gdzie dla potrzeb handlu wybudowano trzypiętrowe oficyny[41]. Później bazar przeniesiono na parcelę położoną między ulicami: Wspólną, Hożą i Kruczą, gdzie działał do września 1939[41].

W latach 1884–1886 u wylotu ulicy Brackiej wzniesiono monumentalną kamienicę Pod Gryfami, zaprojektowaną przez Józefa Hussa[7].

Ponieważ kościół św. Aleksandra okazał się być zbyt mały dla szybko rozwijającej się parafii, w latach 1886–1894 został on znacznie powiększony według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w stylu neorenesansu[7]. W związku z przebudową świątyni kolumny z krzyżami oraz figurę św. Jana Nepomucena przeniesiono na nowy skwer, urządzony w 1894 naprzeciw głównego wejścia do świątyni[42]. W latach 1897–1900 zwietrzałe marmurowe trzony kolumn wymieniono na nowe, wykonane z różowego granitu, które zachowały się do dziś[43].

Po udzieleniu w 1892 przez miasto koncesji paryskiemu towarzystwu akcyjnemu Compagnie Nouvelle des châlets de commodité pour la France et l’Etranger, w północno-zachodniej części placu Trzech Krzyży powstał jeden z pierwszych nowoczesnych szaletów publicznych w Warszawie, składający się z niewielkiego murowanego budynku i blaszanej konstrukcji w kształcie rotundy (tzw. grzybka)[44]. Rozebrany w 2005 obiekt był ostatnim z kilkunastu tego typu obiektów zbudowanych przez francuskie towarzystwo w Warszawie[45][46].

W latach 1913–1914 na rogu ulic Hożej i Mokotowskiej wzniesiono siedmiopiętrową, zachowaną do dzisiaj, kamienicę Sukierta, zaprojektowaną przez Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa[47].

W 1924 jednopiętrowy budynek biurowy znajdujący się u wylotu ulicy Wiejskiej i Alej Ujazdowskich przebudowano na siedzibę Gimnazjum im. Królowej Jadwigi[15]. Nowy gmach zaprojektował Józef Handzelewicz[48].

W latach 1938–1939[49] pod nr 2, na rogu ulicy Prusa, wzniesiono wielki wielofunkcyjny budynek należący do włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[50] zaprojektowany przez Edwarda Ebera[19]. W styczniu 1939 uruchomiono tam jedno z największych i najnowocześniejszych warszawskich kin, „Napoleon”, przemianowane w okresie okupacji na „Apollo” (od października 1942 kino było przeznaczone wyłącznie dla Niemców)[51].

W latach 1947–1949 w zachodniej części placu wzniesiono budynek Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, zaprojektowany przez Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego[52]. Odciął od placu wylot ul. Wspólnej[52]. Monumentalny gmach, nawiązujący do reprezentacyjnej architektury lat 30., był pierwszym po wojnie budynkiem w Warszawie zrealizowanym z prefabrykatów (pustaków z gruzobetonu)[53].

W 1949 opracowano koncepcję otwarcia placu Trzech Krzyży od strony wschodniej, gdzie na zboczu skarpy miał powstać ziemny amfiteatr. Ten pomysł nie został jednak zrealizowany[54]. Nie zdecydowano się również na rozebranie stosunkowo dobrze zachowanych kamienic w narożniku Nowego Światu i Książęcej w celu odsłonięcia południowej fasady gmachu Komitetu Centralnego PZPR[55][56].

W latach 1949–1952 odbudowano kościół św. Aleksandra w formie zbliżonej do pierwotnego projektu Chrystiana Piotra Aignera. W ocenie Biura Odbudowy Stolicy świątynia dzięki swej zmniejszonej bryle miała być lepiej wkomponowana w zabudowę placu[57]. Na miejscu kościoła zaprojektowanego przez Józefa Piusa Dziekońskiego wykonano taras otaczający świątynię i tworzący plac przed głównym wejściem. Dwa wejścia do dolnego kościoła, znajdującego się pod tarasem, zostały umieszczone na poziomie placu Trzech Krzyży[58]. W 1951, pomimo protestów parafian, zburzono ocalałą lewą wieżę świątyni[59].

Po wojnie zrekonstruowano obie kamienice w północnej pierzei placu, wypełniając lukę między nimi pseudorenesansowym dwupiętrowym budynkiem, w którym od 1952 mieściła się redakcja tygodnika „Szpilki” (nr 16a)[60]. Z kolei po stronie południowej nie odbudowano gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, pozostawiając jedynie i wydłużając do Alej Ujazdowskich jego południową oficynę[61], przez co plac został nieznacznie wydłużony w kierunku ulicy Wiejskiej[50]. Na skwerze urządzonym w miejscu, w którym znajdował się budynek towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà, ustawiono kamień z tablicą upamiętniającą bojownika Gwardii Ludowej Ładysława Buczyńskiego, który zginął podczas zamachu na kino „Apollo” w styczniu 1943[62][63]. Upamiętnienie usunięto w latach 90. XX w związku z budową w tym miejscu hotelu Sheraton[62].

W latach 70. zburzono kamienicę nr 10, a wyposażenie apteki Henryka Klawego przewieziono do apteki „Cefarmu” przy ul. Krakowskie Przedmieście 19 (po jej likwidacji w 2011 spółka przekazała je do Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej)[64].

W latach 1996–1998 przy narożniku z Książęcą wzniesiono biurowiec Holland Park, który – po zakończeniu w 1996 budowy hotelu Sheraton[65] – wypełnił brakujący fragment pierzei placu po stronie wschodniej[66]. W 2017 zakończyła się rozbudowa budynku, który zmienił nazwę na Ethos[67].

W 2003 zakończono przebudowę kamienicy Antoniego Lucińskiego, która została nadbudowana szklanym dachem i połączona z budynkami dawnej Destylarni Wódek Karola Schneidera i kamienicą Karszo-Siedlewskich (Al. Ujazdowskie 51). Nowy obiekt biurowo-usługowy otrzymał nazwę Domu Dochodowego o Trzech Frontach[68].

Ważniejsze obiekty[edytuj | edytuj kod]

Budynki[edytuj | edytuj kod]

Pomniki i upamiętnienia[edytuj | edytuj kod]

  • Figura św. Jana Nepomucena i dwie kolumny z krzyżami[69].
  • W październiku 1968 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto zrekonstruowany pomnik jego założyciela, ks. Jakuba Falkowskiego (ustawiony przed budynkiem po raz pierwszy w 1875 i zniszczony przez Niemców w 1944)[70].
  • W grudniu 1980, w miejscu nieodbudowanej części gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, odsłonięto głaz z tablicą upamiętniającą szkołę[71].
  • 22 września 1985[72], w czasie obchodów 90. rocznicy ruchu ludowego w Polsce, w południowo-wschodniej części placu odsłonięto pomnik Wincentego Witosa[73][74].
  • W październiku 2007 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto pomnik Wandy Tazbir[75].

Transport[edytuj | edytuj kod]

W 1881 przez plac poprowadzono linię tramwaju konnego, a w 1908 zaczęły kursować tędy tramwaje elektryczne[76].

W 1921 przez plac przejechał pierwszy autobus miejski[77].

Po 1945, w związku ze zmianą polityki komunikacyjnej i ograniczeniem liczby linii tramwajowych w centrum Warszawy, nie odbudowano linii w Alejach Ujazdowskich[78]. Uruchomione w 1946 tramwaje zawracały na pętli wybudowanej u wylotu ulicy Wiejskiej. Zachowano jednak linię na ulicy Książęcej. Przed przywróceniem ruchu tramwajowego w rejonie placu przebudowano (przekuto) także torowisko, zgodnie z podjętą w 1945 decyzją o zmianie szerokości torów tramwajowych w Warszawie z 1525 mm na 1435 mm[78].

Tramwaje zniknęły z placu Trzech Krzyży w październiku 1960, kiedy to w związku z likwidacją zajezdni tramwajowej „Solec” pod wiaduktem mostu Poniatowskiego[79] zlikwidowano linię prowadzącą od Alej Jerozolimskich, ulicą Nowy Świat, północno-wschodnim narożnikiem placu i dalej ulicami: Książęcą, Ludną i Solcem do al. 3 Maja[80].

W 1970 przebudowano jezdnię i przesunięto skwer znajdujący się na placu, łagodząc łuki przy wjeździe w Aleje Ujazdowskie[81].

Współcześnie przez plac przebiegają najważniejsze linie autobusowe łączące Stare Miasto z Wilanowem. Z pozostałych ulic wychodzących z placu istotne znaczenie komunikacyjne ma ulica Książęca, stanowiąca dogodne połączenie śródmieścia z Solcem.

W kulturze[edytuj | edytuj kod]

  • W aptece na placu Trzech Krzyży (nr 10) rozpoczyna się powieść Leopolda Tyrmanda Zły (1955)[82]. Tam, przed Instytutem Głuchoniemych, znajdował się również kiosk Juliusza Kalodonta[83].
  • Plac został upamiętniony w książce Józefa Ziemiana Papierosiarze z placu Trzech Krzyży (I wydanie polskie w 1989). Autor opisał w niej prawdziwą historię grupy żydowskich dzieci, które uciekły z getta na „aryjską” stronę, i aby przetrwać trudniły się handlem papierosami na uczęszczanym przez niemieckich żołnierzy placu[84]. W 2021 na ścianie gmachu Instytutu Głuchoniemych odsłonięto tablicę upamiętniającą małych papierosiarzy[85].
  • W okresie PRL północna część placu Trzech Krzyży była jednym z najpopularniejszych w stolicy miejsc spotkań gejów[86].
  • Plac „zagrał” w wielu polskich filmach m.in. w Dekalogu III, Warszawie, Człowieku z M-3, Nie ma róży bez ognia oraz Lekarstwie na miłość[87].
  • Historii życia kulturalnego toczącego się w nieistniejących kawiarniach na placu Trzech Krzyży poświęcony jest jeden z odcinków serialu dokumentalnego Tam gdzie się ludzie nie umawiali[88].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 grudnia 2013 r. Województwo mazowieckie. Warszawa. [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 50. [dostęp 2014-01-26].
  2. ↑ a b Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 227.
  3. ↑ Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 205.
  4. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1034. ISBN 83-01-08836-2.
  5. ↑ Wojciech Fijałkowski: Szlakiem warszawskich rezydencji i siedzib królewskich. Warszawa: Wydawnictwa PTTK „Kraj”, 1990, s. 38. ISBN 83-7005-191-X.
  6. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 9.
  7. ↑ a b c d e f g Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 206.
  8. ↑ a b c Marek Kwiatkowski: Plac Trzech Krzyży [w:] Rocznik Warszawski XXI. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 47. ISBN 83-06-02033-2.
  9. ↑ Autorem rzeźby mógł być Jan Jerzy Plersch Zob. Marta Leśniewska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 75. ISBN 83-908950-8-0.
  10. ↑ a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 186. ISBN 978-83-62189-08-3.
  11. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 9, 12.
  12. ↑ Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom I. Śródmieście Południowe. Warszawa: Wydawnictwo VEDA, 2004, s. 30. ISBN 83-85584-45-5.
  13. ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 209. ISBN 83-86619-97X.
  14. ↑ Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 228.
  15. ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 903. ISBN 83-01-08836-2.
  16. ↑ Marian Marek Drozdowski: Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 362.
  17. ↑ Paweł Brykczyński: Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 1917, s. 76. ISBN 978-83-65853-20-2.
  18. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 50. ISBN 978-83-240-1057-8.
  19. ↑ a b c Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 16, kwiecień 2017. 
  20. ↑ a b c Józef Ziemian: Papierosiarze z placu Trzech Krzyży. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1995, s. 15. ISBN 83-86058-33-1.
  21. ↑ Historia naszej szkoły. [w:] X Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Jadwigi w Warszawie [on-line]. krolowka.pl. [dostęp 2016-01-31].
  22. ↑ Gimnazjum im. Królowej Jadwigi. warszawa1939.pl. [dostęp 2014-02-11].
  23. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 124. ISBN 83-907574-00.
  24. ↑ a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 595. ISBN 83-11-09261-3.
  25. ↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1969, s. 117, 536.
  26. ↑ a b c Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 596. ISBN 83-11-09261-3.
  27. ↑ Izabella Maliszewska, Stanisław Maliszewski: Śródmieście Południowe. Warszawskie Termopile 1944. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939-1945”, s. 91. ISBN 83-87545-42-2.
  28. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 779. ISBN 978-83-240-1057-8.
  29. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 87, 90.
  30. ↑ Plac Trzech Krzyży dobrze przebudowany. [w:] Zarząd Dróg Miejskich w Warszawie [on-line]. 9 listopada 2023. [dostęp 2024-04-13].
  31. ↑ Jarosław Osowski. Centrum miasta jak z obrazka. „Gazeta Stołeczna”, s. 7, 16 lutego 2024. 
  32. ↑ Marek Kwiatkowski: Architektura mieszkaniowa Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 292. ISBN 83-06-0147-8.
  33. ↑ a b Stanisław Łoza: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa: Budownictwo i Architektura, 1954, s. 163.
  34. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 8.
  35. ↑ a b Piotr Paszkiewicz: Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1991, s. 143. ISBN 83-900047-7-1.
  36. ↑ a b Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 294. ISBN 83-213-2958-6.
  37. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 8-9.
  38. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 37, 39.
  39. ↑ Maria Klawe-Mazurowa: Z Meklemburgii do Warszawy. Warszawa: Fundacja bez wizy, 2017, s. 440–448. ISBN 978-83-945874-0-6.
  40. ↑ Michał Krasucki: Warszawskie dziedzictwo postindustrialne. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2011, s. 242. ISBN 978-83-931723-5-1.
  41. ↑ a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 297. ISBN 978-83-62189-08-3.
  42. ↑ Adam Dylewski: Warszawa. Praktyczny przewodnik. Bielsko-Biała: Pascal, 2008, s. 265-268. ISBN 978-83-7513-139-0.
  43. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra.. s. 85.
  44. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 224-225. ISBN 83-06-00089-7.
  45. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne... s. 225.
  46. ↑ Wojciech Karpieszuk: Spacer po Warszawie szlakiem gejów i lesbijek. warszawa.gazeta.pl, 5.10.2009. [dostęp 2014-01-23].
  47. ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 4. Gagarina–Humańska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1997, s. 251. ISBN 83-909794-5-4.
  48. ↑ Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 93. ISBN 83-908950-8-0.
  49. ↑ Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 15, kwiecień 2017. 
  50. ↑ a b Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 229.
  51. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 2010, s. 374. ISBN 978-83-07-03239-9.
  52. ↑ a b Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 17, kwiecień 2017. 
  53. ↑ Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie 1945-1965. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2003, s. 26. ISBN 83-908950-6-4.
  54. ↑ Jarosław Zieliński: Realizm socjalistyczny w Warszawie. Urbanistyka i architektura (1949-1956). Warszawa: Fundacja Hereditas, 2009, s. 122-123. ISBN 978-83-927791-3-1.
  55. ↑ Andrzej Skalimowski: Dom Partii. Historia gmachu KC PZPR w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010, s. 105. ISBN 978-83-7543-170-4.
  56. ↑ Stefan Kurowski: Warszawa na tle stolic Europy. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1987, s. 91, 219. ISBN 83-228-0087-8.
  57. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 94.
  58. ↑ Antoni Stanisław Tomaszewski: Kościoły Warszawy w odbudowie. Warszawa: Rada Archidiecezjalna Odbudowy Kościołów Warszawy, 1956, s. 25.
  59. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra.. s. 99.
  60. ↑ Warszawa.Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1966, s. 307.
  61. ↑ Jarosław Zieliński. Wiejska od 1770 r.. „Stolica”, s. 20, listopad–grudzień 2019. 
  62. ↑ a b Grzegorz Sołtysiak, Jerzy S. Majewski: Warszawa. Ballada o okaleczonym mieście. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Baobab, 2006, s. 178. ISBN 978-83-7626-380-9.
  63. ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 234. ISBN 83-912463-4-5.
  64. ↑ Katarzyna Komar-Michalczyk. Leki z warszawskiej apteki. „Stolica”, s. 36, lipiec−sierpień 2021. 
  65. ↑ Encyklopedia Warszawy. Supplement 1996. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 18. ISBN 83-01-12057-6.
  66. ↑ Marta Leśniewska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 110. ISBN 83-908950-8-0.
  67. ↑ Michał Wojtczuk: Inwestycje w Warszawie. Koniec budowy biurowca Ethos przy pl. Trzech Krzyży. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 5 czerwca 2017. [dostęp 2019-06-03].
  68. ↑ Dom Dochodowy. [w:] Platan Group [on-line]. platangroup.com.pl. [dostęp 2014-01-18].
  69. ↑ Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, s. 23. ISBN 83-7005-211-8.
  70. ↑ Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990, s. 62. ISBN 83-7005-211-8.
  71. ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 321. ISBN 83-912463-4-5.
  72. ↑ Dobrosław Kobielski, Józef Zięba: Kronika lat 1944–1986 [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 61. ISBN 83-03-01684-9.
  73. ↑ Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990, s. 96. ISBN 83-7005-211-8.
  74. ↑ Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 158. ISBN 83-88973-59-2.
  75. ↑ Wanda Maria Tazbir. [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. 1944.pl. [dostęp 2016-09-11].
  76. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 4, 9. ISBN 83-907574-00.
  77. ↑ Daniel Nalazek. Plac Trzech Krzyży na ogumionych kołach. „Skarpa Warszawska”, s. 60, styczeń 2024. 
  78. ↑ a b Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 39, 41. ISBN 83-907574-00.
  79. ↑ Daniel Nalazek. Plac Trzech Krzyży na ogumionych kołach. „Skarpa Warszawska”, s. 62, styczeń 2024. 
  80. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 116. ISBN 83-907574-00.
  81. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 697.
  82. ↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 9. ISBN 83-07-01982-6.
  83. ↑ Leopold Tyrmand: Zły. s. 17.
  84. ↑ Józef Ziemian: Papierosiarze z placu Trzech Krzyży. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1995, s. 3. ISBN 83-86058-33-1.
  85. ↑ Tomasz Urzykowski: Mali papierosiarze z placu Trzech Krzyży upamiętnieni. Ich historia jest niezwykła. warszawa.wyborcza.pl, 10 października 2021. [dostęp 2021-10-18].
  86. ↑ Homo Warszawa. Przewodnik kulturalno-historyczny. Warszawa: Abiekt.pl, Otwarte Forum i Lambda Warszawa, 2009, s. 93, 95. ISBN 978-83-926968-1-0.
  87. ↑ Grzegorz Sołtysiak: Filmowy przewodnik po Warszawie. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2007, s. 160-161. ISBN 978-83-60142-70-7.
  88. ↑ Tam gdzie się ludzie nie umawiali. filmpolski.pl. [dostęp 2014-02-03].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plac_Trzech_Krzyży_w_Warszawie&oldid=73497927”